Піша гісторык Зміцер Дрозд.
Яны ў Марцінкевіча былі прыкметныя ў маштабах нават еўрапейскіх падзей.
Сёння ж мы раскажам гісторыю пра стрыечнага дзеда нашага класіка, постаць якога пакуль знаходзіцца ў цені. Хоць падзеі, у якіх ён удзельнічаў, і ролі, якія яму прыпісваліся, у свой час нарабілі шуму.
Выбары ў акупаванай краіне
Барская канфедэрацыя стала апошняй сур'ёзнай спробай супрацьстаяць гаспадаранню ў Рэчы Паспалітай расійскіх стаўленікаў. Вяршыняй было прызначэнне на польскі пасад былога каханка Кацярыны II Станіслава Панятоўскага (іх раман адбыўся яшчэ да таго, як яна стала расійскай імператрыцай). Элекцыя (выбары караля) Станіслава Аўгуста праходзіла пад ціскам расійскіх войскаў. Для дэманстрацыі «свабоды выбараў» асноўныя атрады адышлі на тры мілі ад Варшавы, пакінуўшы некалькі тысяч салдат для назірання за парадкам. Калі параўноўваць з сучаснымі падзеямі, то гэта было накшталт крымскага «рэферэндуму».
У такіх умовах, хоць большасць шляхты ненавідзела Панятоўскага, ён быў абраны 5584 галасамі.
«Вялікая бітва»
Увечары 11 верасня 1771 года расійскі генерал-маёр Аляксандр Сувораў са сваім атрадам выйшаў з Крошына ў Нясвіж. Аднак па дарозе ён атрымаў паведамленне, што гетман Агінскі позняй ноччу са сваім войскам у 3-4 тысячы чалавек выступіў з Міра ў кірунку Сталовічаў [цяпер — аграгарадок у Баранавіцкім раёне]. Войскі сталі на адлегласці дзвюх міль. Але падобна, што выведка Суворава працавала лепш і Агінскі не ведаў пра такую небяспечную блізкасць.
Глыбокай ноччу атрад Суворава прыбыў да мястэчка і пашыхтаваўся ў баявыя парадкі. Рускім не ўдалося падысці таемна: калі яны перапраўляліся па вузкай доўгай гаці праз балота перад Сталовічамі, з мястэчка па іх ударылі гарматы і ружжы канфедэратаў.
У полі адбылося галоўнае сутыкненне. Рускія кінуліся ў атаку. Паводле некаторых апісанняў, атрад канфедэратаў з 200-400 чалавек быў абстраляны артылерыяй і гераічна атакаваны 70 рускімі егерамі. Гэтага нібыта аказалася дастаткова, каб войскі Агінскага кінуліся ўцякаць.
У гэтым жа рапарце Сувораў пісаў, што гетман Агінскі з'ехаў за мяжу. Цікава, адкуль ледзь не ў дзень завяршэння бітвы ў яго былі гэтыя звесткі? Няўжо былі інфарматары ў найбліжэйшым атачэнні Агінскага?
Падобна, што менавіта яна называецца ў пераліку «буздыхан вызалачаны». Булава была камусьці прададзеная, яна прапала. Сувораў адправіў загад адшукаць яе, «бо такія рэчы не інакш належаць, як толькі яго каралеўскай вялікасці польскаму — не менш». Польскі ж кароль быў расійскім саюзнікам. Але булаву так і не знайшлі.
У вялікай бітве загінула… 53 чалавекі
Напэўна, бітва 70 егераў супраць 1000 уланаў павінна была б выглядаць не менш эпічна за бітву 300 спартанцаў. «Сталовіцкая справа ў падрабязнасцях і лічбах некалькі раздзьмутая пісьменнікамі», — робіць выснову даследчык.
Сталовіцкая бітва практычна адкрыла шлях да першага падзелу Рэчы Паспалітай.
«Вы запэўніваеце, што непрыяцеляў ад 400 да 500 на месцы пабіта… пробашч м. Сталовічы запэўнівае, што ўсяго ім пахавана было 53 чалавекі, у тым ліку 8 з нашага боку».
пры вялікім ліку параненых і палонных (да рапарту быў дададзены імянны спіс на 290 палонных, і тут было складана нешта перабольшваць), што выглядае цалкам магчымым.
Веймарн папракаў Суворава і тым, што ён не паведаміў яму пра ўсю здабычу. Камандуючага цікавілі не порах, барабаны і амуніцыя, апісаныя Суворавым, а казна Агінскага. Сувораў быў вымушаны апраўдвацца: «Ці былі грошы і колькі, і ім, гетманам, альбо іншым кім… захопленыя і вывезеныя — невядома».
175 кг золата
Пасля перамогі пад Сталовічамі Сувораў з захопленым абозам, палоннымі і параненымі адправіўся ў Нясвіж, а адтуль у Пінск. Там адбылася фантастычная гісторыя, якую падам у пераказе Петрушэўскага:
Сувораў, цягне з сабой захоплены канфедэрацкі абоз, ён падлічыў нават варожыя барабаны і ўзважыў порах. А тут, сустрэўшы казну свайго ворага, міласціва дазваляе ёй ехаць далей па прызначэнні? Ці не для таго, каб Агінскі і далей змог плаціць салдатам, купляць зброю, працягваць барацьбу з Расіяй? За такую высакароднасць ва ўсе часы можна было б «загрымець пад трыбунал»!
Петрушэўскі, разумеючы ўсю фантастычнасць гісторыі са зніклай казной, абараняе Суворава, спасылаючыся на яго неверагодную сумленнасць: «…асабіста на Суворава падазрэння дапусціць немагчыма, бо ён на сваю долю са здабычы ніколі нічога не браў, ні ў гэтую вайну, ні ва ўсе наступныя». Аднак і яму давялося дадаць: «Лёгка быць можа, што ў адносінах да здабычы ўкраліся тут нейкія злоўжыванні».
Чырвонны злоты — гэта не той, якім разлічваліся ў побыце. Гэта залатая манета, напрыклад, дукат. Прыблізная яе вага — каля 3,5 грама чыстага золата. 50 000 чырвоных злотых — гэта 175 кілаграмаў золата. З разліку 30 даляраў за грам — гэта 5 250 000 даляраў на цяперашні курс. У перакладзе ж на тагачасны курс да звычайнага злотага (1 да 18, а пасля і больш) гэта каля мільёна злотых.
Які ж быў лёс казны вялікага гетмана ВКЛ Міхала Казіміра Агінскага?
Самая пашыраная версія — што яна ўсё ж такі трапіла да рускіх. Напрыклад, пра гэта пісаў ад'ютант Суворава Фукс. Праўда, насуперак сваёй схільнасці да перабольшвання, ён скараціў яе амаль удвая: «Усе коні іх драгунаў дасталіся нашым, так як і многія сцягі, экіпажы і казна з трыццаццю тысячамі чырвонных. Салдаты дзялілі паміж сабою мноства золата і срэбра…» Ён жа паўтарае гісторыю пра сустрэчу з афіцэрам канфедэратаў на пінскай дарозе, які вёз другую частку казны і быў адпушчаны Суворавым.
Гэтай версіі пярэчыць і такі аўтарытэтны даследчык біяграфіі Суворава як Петрушэўскі. На пытанне, куды ж прапала казна, ён прапануе свой адказ: «Ці не была гэта тая самая каса, якая нейкі час пазней была знойдзеная ў аднаго капелана разам з паперамі Агінскага, і ад яго адабраная?». На жаль, аўтар не пакінуў спасылкі, каб мы маглі зразумець, якую гісторыю ён мае на ўвазе.
Чаму Міцкевіча не хрысцілі ў Сталовіцкім касцёле?
Даследчык Адольф Кабылінскі яшчэ мог размаўляць з людзьмі, якія памяталі абставіны нараджэння і хрышчэння нашага класіка. Ён асабіста апытваў у 1838 годзе старога ксяндза Грынашкевіча, які быў пробашчам Задзвейскім і дэканам Сталовіцкім. На пытанне, чаму Адама, які нарадзіўся ў фальварку Завоссе, хрысцілі не ў парафіяльным сталовіцкім касцёле, а павезлі аж у Наваградак, ён адказаў:
Храмы і манастыры часта выконвалі функцыі банкаў, захоўванне ў іх грошай на дэпазіце было звычайнай з'явай. Вядома, шкатулка (можа, і куфар) — гэта не казна, але не будзем скідаць з рахункаў і гэтую версію. Тым больш, што яна падводзіць да яшчэ аднаго важнага пытання: можа, гэта здрада?
Ці была здрада?
Петрушэўскі, які вывучыў дзясяткі крыніц, піша: «У поўнай цішыні набліжаліся рускія да Сталовічаў. Неба было закрытае хмарамі, ноч стаяла чорная; маяком для войскаў служыў агонь пад лесам на манастырскай вежы паблізу Сталовічаў».
Паэт і даследчык творчасці Міцкевіча Леанард Падгародскі-Аколаў, аналізуючы тэкст «Пана Тадэвуша», у 9-й частцы «Бітва» знаходзіць апісанне начнога сутыкнення, калі рускія войскі ўзялі ў палон спячых канфедэратаў. Ён лічыць, што апісанне ўзыходзіць да вядомых Міцкевічу з дзяцінства гісторый пра бітву ў Сталовічах. Прачынаючыся ўжо звязанымі, героі паэмы крычаць:
«Тут здрада!» — роў, і ўслед за ім тым самым складам
Узнялі крык другія: «Здрада! Гвалт! Тут здрада!»…
Хто змог прывесці з вёсак батальён салдатаў?
І хто так хутка засцянкоўцаў тых раскратаў?
Асэсар? Янкель, можа? Розна гаварылі,
Аднак не ведае ніхто да гэтай хвілі…
Апраўдваючы сябе, Агінскі пісаў, што прычынай яго паразы была здрада.
Спадкаемцы
Удакладню, што свае незлічоныя скарбы Дзюрдзевіч адпісаў на розныя добрыя справы: школы, касцёлы, кляштары — некалькі дзясяткаў падрабязных пунктаў. Але нават у гэтым бачылі яшчэ адзін доказ яго віны — маўляў, спрабуе замаліць перад смерцю грэх! У завяшчанні ён пералічвае дзясяткі сваіх даўжнікоў, якія вінныя былі яму дзясяткі тысяч злотых. Называе ён там і сваякоў.
Адказ на гэтае пытанне знаходзіцца ў метрычным запісе аб хрышчэнні ў Слонімскім касцёле Ігната Марцінкевіча — сына Мікалая і Настассі з Дзюрдзевічаў Марцінкевічаў у 1758 годзе.
І менавіта ў багатага дзядзькі Ігнат, якога Дзюрдзевіч у сваім тэстаменце называе няўдзячным, пазычыў у 1793-м годзе на арэнду Старчыцаў 1100 чырвонных злотых, а ў 1795-м узяў яшчэ 600 чырвонных на арэнду маёнтка Новы Двор (усяго 34 000 злотых, і грошы гэтыя амаль усе вярнуў!). Менавіта ў Сталовічах ксёндз Дзюрдзевіч 29 верасня 1792 года пахаваў сваю сястру Настассю Марцінкевіч, памерлую ў веку 95 гадоў, — бабулю Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча.
Сам Валяр'ян Дзюрдзевіч памёр у веку 89 гадоў 9 лістапада 1798 года і быў пахаваны ў капліцы пад алтаром у Сталовіцкім касцёле, якому ён аддаў больш за 30 гадоў жыцця. Калісьці гэта была адзіная ў Беларусі рэзідэнцыя мальтыйскага ордэна, а цяпер звычайная праваслаўная царква.
Спроба атрымаць спадчыну
Яшчэ у 1824-м годзе маёр расійскіх войскаў Станіслаў Сестранцэвіч, былы прэзідэнт Бабруйскага земскага суда Каспер Кельчэўскі і адвакат таго ж суда Каспер Клецкі, прызначаныя апекунамі над малалетнімі Вінцэнтам і Аленай Марцінкевічамі, працягвалі шукаць спадчыну, якая засталася дзецям ад Валяр’яна Дзюрдзевіча. На той момант іх доля складала ўсяго 110 чырвонных злотых.
21 лютага 1912 года газета «Кур'ер Варшаўскі» пісала ў артыкуле «Нявыкарыстаны фундуш»: «Памерлы ў Віленскай дыяцэзіі ксёндз Валяр'ян Валянцін Дзюрдзевіч у сваім запавеце, датаваным 18 лістапада 1798 года, запісаў між іншымі 40 000 польскіх злотых (6 000 рублёў) на будаўніцтва пры касцёле ў Буйвідах, у Віленскім павеце прытулку для чатырох сясцёр міласэрнасці і капліцы пры тым прытулку для хворых. У выпадку, калі б сёстры не пагадзіліся з гэтым памяшканнем, грошы павінны былі выкарыстоўвацца на ўтрыманне ўрача або фельчара для лячэння бедных. Паколькі манашкі не згадзіліся жыць у Буйвідскім касцёле, а Віленская духоўная кансісторыя — на пабудову капліцы пры касцёле, гэты пункт запавету застаўся нявырашаным. Першапачатковы капітал павялічыўся да 14 студзеня бягучага года да 79 230 рублёў…»
Ці вінен Дзюрдзевіч?
Сталовіцкая бітва не была грандыёзнай па сваіх маштабах, але мела катастрафічнае значэнне для Вялікага Княства Літоўскага — наступным крокам пасля прызначэння на трон расійскага стаўленіка Станіслава Панятоўскага сталі падзелы дзяржавы, пасля якіх з карты Еўропы знікла некалі Рэч Паспалітая абодвух народаў.
Нам жа гэтая гісторыя дае магчымасць у 210-ы дзень нараджэння нашага класіка Вікенція Дуніна-Марцінкевіча, уваскрасіць у нашай свядомасці новую цікавую асобу — ксяндза Валяр'яна Дзюрдзевіча.
Каментары