Pišam doŭhija teksty z 1906 hoda
© 2018 | Naša Niva

NAVAHRADAK

Adzin z klučavych haradoŭ u staražytnaj historyi Biełarusi. Tut zakładalisia asnovy Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. Tut – radzima Adama Mickieviča. Tut – ruiny samaha mahutnaha i tajamničaha zamka, što staić na adnoj z najvyšejšych kropak u Biełarusi – 332 mietry. Čverć hetaha horada staić na ŭzhorkach. Navahradak – u čarhovym vypusku «Harady Mahdeburhskaha prava».

TAJAMNICY STALICY VKŁ

Pasielišča na terytoryi Navahradka ŭźnikła ŭ kancy X stahodździa. Tut znachodziać ślady słavianskaj i bałckaj kultur. Pieršaja zhadka pra Navahradak — 1044 hod — źviazanaja z zasnavańniem novaha horada padčas pachodaŭ kijeŭskaha kniazia Jarasłava Mudraha na Litvy. Ale ź piśmovych krynic niemahčyma zrabić vysnovu, što majecca na ŭvazie mienavita zasnavańnie biełaruskaha Navahradka.

LEHIENDY KNIASTVA

Horad paŭstaŭ i vybiŭsia ŭ mahutny kniažacki centr u zusim nie typovym dla tych časoŭ miescy. Najbližejšaja da Navahradka vialikaja raka — Nioman, znachodzicca za dva dziasiatki kiłamietraŭ. Takaja voś zahadka staražytnaj urbanistyki. Nazva Navahrudak zamacavałasia, kali horad uvajšoŭ u skład Rasijskaj impieryi i spravavodstva viałosia tut pa-polsku. Miascovyja ž, asabliva stałaha vieku, transfarmujuć jaje na staražytny ład z naciskam na druhoje «a» — Navahradak.

MINDOŬH

Kala 1250-ch hadoŭ Navahradak pierajšoŭ pad uładu litoŭskaha kniazia Mindoŭha. Akaličnaści pierachodu i siońnia vyklikajuć sprečki (samo pachodžańnie kniazia — sucelnaja tajamnica). U hety čas byŭ pakładzieny pačatak Vialikaha Kniastva Litoŭskaha.

U lipieni 1253 hoda pahaniec Mindoŭh prymaje katalictva i ad imia Papy Inakiencija IV karanujecca na «Karala Litvy» — pieršaha i apošniaha ŭ historyi.

Na mapie Jeŭropy ŭźnikaje novaja dziaržava — VKŁ. Heta daje padstavu ličyć Navahradak pieršaj stalicaj, ale ciažka skazać, ci byŭ u toj čas taki paniatak, jak stalica kniastva.

U 1260-ja Mindoŭh karystaŭsia nieabmiežavanaj uładaj, što, mahčyma, i stała pryčynaj jaho zabojstva razam z małodšymi synami.

Ź Mindoŭham źviazana nie adna lehienda. Naprykład, nieviadoma, dzie znachodzicca jaho karona, dy i ci była jana naohuł. Nieviadoma i miesca pachavańnia «Karala Litvy». Jość lehienda, što Mindoŭh, pierajšoŭšy pierad śmierciu ŭ pahanstva, viarnuŭsia ŭ Navahradak — i pachavany ŭ kurhanie. Ciapier hety ŭzhorak sa starymi chryścijanskimi mohiłkami zaviecca «Hara Mindoŭha». U 1990-ja tut ustalavali pamiatny znak. Samaje kaštoŭnaje i peŭnaje, što zastałosia ad Mindoŭha, — dakumienty ab pieradačy ziamiel Teŭtonskamu ordenu (zachoŭvajucca ŭ Bierlinie) i frahmient piačatki.

Piačatka Mindoŭha. Sučasnaje ŭznaŭleńnie pavodle apisańnia 1393 hoda. Fota: Wikimedia

Ujaŭny partret, hraviura z knihi Hvańjini «Apisańnie jeŭrapiejskaj Sarmatyi», 1578 h.
Fota: Wikimedia

VITAŬT

Z kanca XIV stahodździa Navahradak raźvivaŭsia pad uładarańniem Vitaŭta Vialikaha. Zhodna z padańniem, na miescy pahanskaha kapišča jon uźvioŭ hatyčny farny Kaścioł Pieramianieńnia Haspodniaha – adzin ź siońniašnich turystyčnych simvałaŭ. Interjery chrama azdobili vitražy, a architekturnuju kampanoŭku skłali try kaplicy.

U 1422 hodzie ŭ hetym kaściole pad zamkavaj haroj uziali šlub karol polski Jahajła i Sofja Halšanskaja. Heta dało pačatak dynastyi Jahiełonaŭ – kniazioŭ VKŁ, karaloŭ Polščy, Vienhryi i Čechii. Pavodle lehiendy, padčas viasiella Jahajły i Sofji nasielnictva siaredniaviečnaha Navahradka pavialičyłasia ŭdvaja – hanarovyja hości prosta zapałanili horad.

U hetym chramie byŭ achryščany i paet Adam Mickievič.

Pavodle adnoj ź viersij, kaścioł, dziakujučy svajoj askietyčnaj architektury, moh uvachodzić u abarončuju sistemu navahradskaha zamka.

U kancy XIV — pačatku XV stahodździa relihijna talerantny Vitaŭt pasialiŭ u Navahradku i jaho navakolli tatar (vialikaja dyjaspara i siońnia ŭ susiednim miastečku Iŭje). Navahradskaja miačeć zastałasia na svaim raniejšym miescy, dzie była jašče z XVI stahodździa. U joj malilisia da kanca Druhoj suśvietnaj.

Za savieckim časam miačeć začynili i pierabudavali ŭ žyły dom. U 1990-ja budynak viarnuli navahradckim musulmanam.

Vitaŭt, hraviura z knihi Hvańjini «Apisańnie jeŭrapiejskaj Sarmatyi», 1578 h.
Fota: Wikimedia

ZAMAK

Tradycyjna ŭźviadzieńnie zamka stała mahčymym dziakujučy ŭzhorkavamu łandšaftu ŭ Navahradku. Biełarusy zvyčajna pamiatajuć pra «horny» Łahojsk, ale mnohija zabyvajuć, što mienavita Navahradak — samy vysoki pa ŭzroŭni nad moram horad Biełarusi.

Draŭlany zamak tut byŭ viadomy z XI stahodździa, a ŭ XIII źjaviłasia pieršaja kamiennaja vieža. Na zamčyščy stajała carkva i kniaski pałac. Imavierna, mienavita ŭ im spynialisia Vitaŭt ź Jahajłam. Ličycca, što ŭ XVI stahodździ Navahradski zamak byŭ adnym z samych mahutnych umacavańniaŭ na biełaruskich ziemlach.

Padčas vajennych lichalećciaŭ XVII stahodździa – vajny z Maskovijaj – zamak mocna paciarpieŭ. Jaho vieličnyja viežy ŭzarvali, i jon całkam straciŭ svaje abarončyja funkcyi. Na zamčyščy paśvilisia śvińni, siudy navat vyvoziłasia śmiećcie. Mahčyma, kamiani zamka lažać pad asfaltam Navahradka: u 1802 hodzie haradzienski hubiernatar Bieninhsien dazvoliŭ brukavać imi vulicy. Tolki ŭ 1920-ja ruiny pasprabavali ŭziać pad achovu. Polskija navukoŭcy (Navahradak adyšoŭ z Zachodniaj Biełaruśsiu da Polščy) praviali kansiervacyju viežaŭ, pastavili apory i ŭznavili pryblizny płan zamka. Navahradak staŭ abjektam uvahi archieołahaŭ užo ŭ druhoj pałovie XX stahodździa.

Kubak śviatoj Jadźvihi.
Fota: Wikimedia

Daśledčyki ź Pieciarburha pracavali na zamkavaj hary z 1956 hoda. Uznačalvała ekśpiedycyju Fryda Hurevič. U 1960-m jana i znajšła najvialikšy skarb navahradskaha zamka — «Kubak śviatoj Jadźvihi», raźbity. Šklany kielich, jaki vykarystoŭvali padčas karanacyj i najvyšejšych uračystaściaŭ. Ličycca, što heta byŭ padarunak Mindoŭhu ad vizantyjskaha impieratara Atona II. Zhodna ź lehiendaj, hetyja kubki naležali Jadźvizie — žoncy hiercaha Silezii Hienrycha. Jość i inšaja lehienda: u raźblonym kubku z vyjavaj hryfona, ilva i dreva žyćcia vada mahła pieratvaracca ŭ vino. Na siońnia viadoma čatyrnaccać takich kubkaŭ u muziejach Polščy, Hiermanii, Hałandyi i Anhlii. Brytanski muziej uklučaje ich u «Top-100» najvažniejšych pomnikaŭ materyjalnaj kultury. Kubak z Navahradka vystavili ŭ Ermitažy tolki ŭ 2017 hodzie.

Abrysy navahradskaha zamka z padručnikaŭ i turystyčnych płakataŭ viedaje kožny. Ruiny ŭniesienyja ŭ prahramu «Zamki Biełarusi», ich restaŭracyja praciahvajecca z 2011 hoda. Reštki zamka čakali hetaha 300 hadoŭ.

7 VIEŽAŬ NAVAHRADKA

ŠČYTOŬKA

Pieršaja muravanaja vieža ŭ zamku – centralnaja i hałoŭnaja. Abrynułasia ŭ 1916 hodzie (na fota pakazana, jak jana vyhladała da hetaha). Ličycca, što ŭ joj i byŭ zajezd u zamak. Mieła vyšyniu 25 mietraŭ (5 pavierchaŭ). Jaje płanujuć častkova adnavić, nakryć dacham i zrabić unutry muziej.

KAŚCIELNAJA

Paŭstała druhoj, paśla Ščytoŭki – pryzmapadobnaja trochpaviarchovaja vieža. Jaje pačali rekanstrujavać u 1990-ja. Ciapier viežu padtrymlivajuć mietaličnyja belki, bo jana staić na samym krai zamčyšča.

DAZORNAJA

Šostaja vieža. Budavałasia z kanca XV stahodździa ŭ suviazi z napadami krymskich tatar na ziemli VKŁ. Mahutnyja padmurki viežy (14 na 14 mietraŭ) adkapali archieołahi ŭ 2011-m hodzie i zakansiervavali.

PASADSKAJA

Treciaja vieža ŭ zamku. Mieła ŭvachod: dźviery na dubovych brusach. Padmurki viežy archieołahi adkapali ŭ 2011-m i zakansiervavali.

MAŁAJA BRAMA

Čaćviortaja pabudavanaja vieža. Jaje frahmient zachavaŭsia. Praŭda, prachod praź jaje začynieny.

KAŁODZIEŽNAJA

Piataja vieža. Nie zachavałasia, na jaje miescy ciapier pryvatnaja zabudova. Vieža zabiaśpiečvała vychad da vady padčas praciahłych abłoh.

MIESCKAJA

Siomaja vieža-fantom. Niekatoryja navukoŭcy ličać, što jaje nie było. Michaś Tkačoŭ dapuściŭ, što jana isnavała, kali adkapaŭ na jaje miescy zamkavyja ścieny, ale padrabiazna daśledavać nie moh – u 1970-ja tut była pryvatnaja zabudova.

Interaktyŭnaja schiema

Sapraŭdny vyhlad Navahradskaha zamka pakul zastajecca najvialikšaj tajamnicaj. U archivach Biełarusi, Litvy i Polščy historyki nie mohuć znajści jaho płan-schiemu. Baćkam-stvaralnikam usich hrafičnych vobrazaŭ zamka ličycca słynny historyk Michaś Tkačoŭ. Mienavita jon daśledavaŭ jaho ŭ 1970-ja, i na padstavie hetych navukovych raspracovak mastak Jaŭhien Kulik stvaryŭ mastackuju rekanstrukcyju. Ad hetaha malunka biaruć pačatak usie dalejšyja sproby vizualnaj rekanstrukcyi zamka.

26 lipienia 1511 hoda Navahradak u liku pieršych biełaruskich haradoŭ atrymaŭ Mahdeburhskaje prava – samakiravańnie ŭ finansavych i haspadarčych pytańniach. U ChVIII stahodździ niekatoryja harady stracili mahdeburhskija pryvilei, ale Navahradak, jak paśpiachovy horad, zachoŭvaŭ ich da padziełaŭ Rečy Paspalitaj. Hałoŭny atrybut samakiravańnia – hierb – Navahradak atrymaŭ amal praz stahodździe.

U 1595 hodzie Žyhimont Vaza nadaje horadu hierb u vyhladzie baročnaha ščyta: «u čyrvonym poli postać archanioła Michała ŭ čornym uzbrajeńni z kryłami za śpinaj; u pravaj ruce mieč, u levaj — šali». Vyjava hierba Navahradka źjaŭlajecca adnoj z samych rańnich u hieraldyčnaj tradycyi biełaruskich haradoŭ. Asnoŭnymi zaniatkami haradžan u hety čas byli ramiostvy. Na kirmašy, pravodzić jakija dazvalaŭ mahdeburhski pryvilej, pryjazdžali navat ź Vilni. Darečy, u stalicy ciapierašniaj Litvy jość vulica ŭ honar Navahradka – Naugarduko gatve. Takaja voś suviaź dźviuch stalic Vialikaha Kniastva.

MAHDEBURHSKI PRYVILEJ

RATUŠA

Ratuša – simvał mahdeburhskaha samakiravańnia, jana była zbudavanaja ŭ Navahradku ŭ siaredzinie ChVII stahodździa na rynkavaj płoščy (ciapier Lenina). Tut zasiadała vybarnaja miascovaja ŭłada – mahistrat – i zachoŭvałasia kazna. Ad miascovych možna i ciapier pačuć, jakaja jana była «muravanaja pryhažunia». Na samym viersie viežy razam z hadzińnikam raźmiaščaŭsia fluhier u vyhladzie Archanioła Michaiła. Paśla pažaru 1862 hoda ratušu vyrašyli nie adnaŭlać i razabrali. Ciapier pamiać pra jaje zachoŭvajecca ŭ vyhladzie murała na ścianie žyłoha doma i ŭ makiecie «Stračanaja spadčyna» na centralnaj vulicy.

Admietnaść ciapierašniaj zabudovy Navahradka – amal poŭnaja adsutnaść sajdynhu na histaryčnych budynkach. Pryjemna, što, niahledziačy na svoj pravincyjny status (u Navahradku žyvie kala 30 tysiač žycharoŭ), horad imkniecca padtrymlivać turystyčnuju pryvabnaść.

Handlova-składski kompleks, uźviedzieny ŭ Navahradku ŭ 1812 hodzie pavodle pieciarburhskaha prajekta, źjaŭlajecca pomnikam epochi kłasicyzmu. Handlovyja šerahi pierabudavali ŭ 1953 hodzie, ale voś užo dva stahodździ jany vykarystoŭvajucca pa svaim pryznačeńni. Uzdoŭž fasada prachodzić halereja z kałonami.

ŠLACHTA

U Navahradku ŭ XIX stahodździ, jak śćviardžajuć piśmovyja krynicy, było bolš šlachty, čym u Horadni – 420 čałaviek. Horad chaatyčna razbudoŭvaŭsia muravanymi damami. Jaho radyjalnaja płaniroŭka (ad centralnaj płoščy vulicy razychodziacca pramianiami) zachavała strukturu jeŭrapiejskich haradoŭ. Choć jašče ŭ 1778 hodzie anhlijski padarožnik Viljam Koks, prajazdžajučy praz Navahradak, pisaŭ, što horad «pabudavany całkam z dreva, vyklučeńniem źjaŭlajucca 2 ci 3 damy z cehły».

Navahradčyna – radzima Adama Mickieviča. U mižvajenny čas u Navahradku skłaŭsia svojeasablivy kult asoby polska-biełaruskaha paeta i aśvietnika. U 1920-ja miascovyja žychary na terytoryi Małoha zamka nasypali ŭ honar Mickieviča kurhan: turysty pryvozili ŭ Navahradak ziamlu sa svajoj radzimy, niekatoryja dasyłali jaje poštaj. Niepadalok ad kurhana staić i pomnik. U centry horada raźbity park z muziejem Mickieviča. Budynak adnoŭleny na ŭzor siadziby ŭ falvarku Zavośsie, dzie naradziŭsia słavuty ziamlak.

Pomnik Adamu Mickieviču ŭ Navahradku

U mižvajenny čas Navahradak staŭ centram vajavodstva (vobłaści) u składzie Polščy. Nievialiki pa kolkaści nasielnictva, jon aktyŭna zabudoŭvaŭsia typavymi prajektami polskich architektaraŭ. U horadzie ŭzvodzilisia cełyja kvartały. Častka zabudovy ŭ «zakapanskim» styli narodnaj architektury poŭdnia Polščy zachavałasia ŭ Navahradku pa siońnia. Budynki vyhladajuć niezvyčajna dla tradycyjnaha łandšaftu biełaruskich haradoŭ.