Vioski Ździtava farmalna ŭžo niama: jaje dałučyli da Žabinki. I carkva Śviatoha vielikamučanika Mikity taksama stała haradskoj. Nievialiki chram na Spasa poŭny ludziej, u siaredzinu ciažka prabicca. «Da nas i žabinkoŭcy jeździać, tut atmaśfiera asablivaja», – kaža prychadžanka.

Piaćsot hod tamu hetaja nievialikaja harmaničnaja cerkaŭka była samym vysokim budynkam navakolla.

U 1502 hodzie carkvu fundavaŭ šlachcic Ivan Huryn, pastaviŭšy ŭmovaj aśviacić jaje imiem śviatoha Mikity – u honar ułasnaha baćki, Mikity Huryna. Toj Mikita i vysłužyŭ u svoj čas Ździtava ŭ vialikaha kniazia Alaksandra.

Z fundušovaha zapisu možna zrazumieć, što carkva była pastaŭlenaja na miescy niejkaha staroha chrama XV stahodździa – bo zhadvajecca raniejšy śviatar, jaki źbieh sa Ździtava z hrašyma i dakumientami.

Padymaješ pozirk uharu – i mružyšsia mižvoli: bliščyć, jak tannaja kitajskaja cacka, makaŭka-cybulina. Jaje ŭžo ŭ 2000-ja samavolna pastaviŭ miascovy śviatar. Byŭ skandał, i z taje pary, vidać, «baciuška žurnalistaŭ nie lubić».

Vierniki załatuju makavinu ŭsprymajuć spakojna: «Jak možna, kab carkva biez ramontu była? Ramont treba».

Takija makaviny na mnohich staražytnych cerkvach Biełarusi źjavilisia nie z-za adsutnaści hustu ŭ asobnych śviataroŭ. Heta, chutčej, žadańnie zamacavać za saboj terytoryju: siońniašnija haspadary pamiatajuć, što niekali mnohija z hetych chramaŭ byli ŭnijackimi cerkvami, a časam i kaściołami.

Słužba skančajecca, strakatańnie našaha drona (ci nie roj lacić?) pryciahvaje ŭvahu viernikaŭ, jakija vyjšli z chrama i pasieli na łavach, čakajučy aśviačeńnia jabłykaŭ dy hruš. Strohija dziadźki pytajucca: ci jość błasłavieńnie baciuški na paloty? Ale miesca publičnaje, i «błasłavieńnie» treba tolki ad Hienštaba Uzbrojenych siłaŭ.

Protaijerej Ściapan tak i nie znajšoŭ chviliny vyjści, choć pamočnik, jaki razdźmuchvaŭ kadziła pry małych dźviarach ryźnicy, kazaŭ, što «baciuška zaraz vyzvalicca». Naadvarot, viernikam pastupiła kamanda viartacca ŭ carkvu: aśviačeńnie adbudziecca ŭsiaredzinie. Ludzi z košykami rušyli ŭ ciesny chram.

Praŭda, u Ściapankach da paznavalnaha baročnaha dvuchviežavaha fasada Michajłaŭskaj carkvy ŭ pačatku XX stahodździa dabudavali śpieradu vialikuju kvadratnuju zvanicu. Na prykładzie siniaha koleru my ŭžo ŭpeŭnilisia: toje, što ličycca aŭtentyčnym, časta byvaje kanstruktam z roznych časoŭ, tradycyj i stylaŭ.

My paznajomilisia, kali jana, śpiašajučysia, pierastaŭlała kala varot carkvy čyjści skutar, što zaharadziŭ vyjezd jaje čornamu «Chiundaju»: treba da budaŭnikoŭ, daznavacca, kolki farby zakuplać na ramont. Farbavać buduć, jasna, u sini: «U inšy nam nie dazvolena».

Zvon adlili ŭ pačatku XX stahodździa na achviaravańni viernikaŭ, a najbolšy ŭniosak zrabiŭ sielanin Ściapan Aksiucik. Jaho imia vybitaje ŭ bronzie na baku zvona. U časie saviecka-polskaj vajny zvon rekvizavali čyrvonaarmiejcy, kab vyvieźci ŭ Rasiju, ale ŭ vyniku chutkaha nastupu palakaŭ kaštoŭnaść pamianiała haspadaroŭ. Palaki taksama nie źbiralisia viartać jaho viernikam i zavieźli až u Varšavu. Tam, na čyhunačnaj płatformie, zvon pabačyŭ ściapankaŭski čałaviek. Paśla doŭhich pieramovaŭ i ŭprošvańniaŭ udałosia viarnuć kaštoŭnaść u Ściapanki.

Nastupnaja niebiaśpieka napatkała jaje ŭ časie Druhoj suśvietnaj, kali niemcy rekvizavali paŭsiul zvany. Ale ŭžo navučanyja dośviedam ściapankaŭcy zdoleli pierachavać svoj. I jon maŭčaŭ da kanca savieckaj epochi.

I ŭ Ździtavie, majontku jaho baćki, i ŭ Ściapankach, i ŭ Źbirahach Tadevuš Kaściuška biezumoŭna byvaŭ. I bačyŭ chramy, jakija my siońnia naviedvajem.

I nakont taho, što Kaściuška – biełaruski hieroj, u Małych Siachnovičach sumnievaŭ niama. Jaho vobraz zasvojvajecca navat u prykładnym mastactvie: kala miascovaha muzieja možna pabačyć plon letašniaha plenera narodnych majstroŭ. Stajać draŭlanyja skulptury trochi łubočnaha Tadevuša pry hienieralskich rehalijach, Ludviki Sasnoŭskaj, ź jakoj Kaściušku tak i nie vypała ažanicca, dy vusatych mužykoŭ-kasinieraŭ.

Chram Śviatoj Paraskievy Sierbskaj nahadvaje ździtaŭski, choć i maładziejšy na stahodździe. Pavodle dakumientaŭ. Jaho fundavała ŭ 1610-m kniahinia Ahata Sofja Sapiežanka z Pacaŭ. Ale, źviartajuć uvahu krajaznaŭcy, havorka ŭ jaje tastamiencie mahła iści pra ŭžo najaŭnuju carkvu, a nie pra tuju, jakuju treba zbudavać. Tym bolš, pryhadvaŭ raniejšy nastajaciel Piatro Babič, jaho papiarednik bačyŭ ličbu «1502», vysiečanuju dzieści na krokvach. Škada, što nie daviałosia zastać ajca Piatra: 90-hadovy baciuška adyšoŭ sioleta ŭ sakaviku.

Paśviačeńnie jon atrymaŭ u 52 hady, u 1980-m, kali prafiesija pravasłaŭnaha śviatara była, miakka kažučy, nie mejnstrymavaj. Da apošniaha ajciec Piatro słužyŭ u Źbirahach, pryjazdžajučy ŭ niepahadź da chrama na skutary.

Na chorach carkvy staić partret ajca Piatra – i naš pravažaty chryścicca na jaho jak na abraz.

Ikanastas u Źbirahach – tych samych 1830-ch, ale z raniejšymi elemientami: aniołkami, karunkavaj raźboj, abrazami XVIII stahodździa, u jakich vyrazna čatajecca žyćcialubnaja tradycyja biełaruskaha baroka.

Carkva ŭ Źbirahach unikalnaja i svajoj asimietryčnaściu: apsida prybudavanaja nie roŭna pa centry niefa, a ź nievialikim sychodam uleva.

Čersk – vioska ŭ paŭdniova-zachodnim kutku Biełarusi, da Polščy – 15 kiłamietraŭ, da Ukrainy – 8. Zvanica pry miascovaj Michajłaŭskaj carkvie niby zachavałasia z času tatarskich našeściaŭ – možna va ŭjaŭleńni dabudavać sprava i źleva ad jaje abarončyja ścieny. Nad maleńkim uvachodam – štości kštałtu bajavoj halerei.

Ci sapraŭdy zvanica starejšaja za pačatak XVIII stahodździa? Ci jana vyhladaje tak – zroblenaja z dreva-viekaŭščyny, zmacavanaja draŭlanymi špilkami, a nie ćvikami – u paraŭnańni z padnoŭlenaj carkvoj?

Prybudavali taksama kvadratny, šyrejšy za samu staruju carkvu, babiniec, bakovačku-ryźnicu źleva. Praz tuju ryźnicu, złamaŭšy dźviery, u siaredzinie 2000-ch u carkvu ŭleźli zładziei.

«Klučy ŭ mianie byli, – raskazvaje babula Pola. – U toj dzień u kłubie nasuprać była hulanka, dyk nie čuli, jak dźviery łamali». Skradzienyja abrazy tak i nie znajšli.

Admietnaść Čerska – kienatafy vakoł carkvy. Kienatafami staražytnyja hreki nazyvali simvaličnyja mahiły – ich rabili, kali blizki čałaviek zahinuŭ u mory ci na čužynie: kab było kudy pryjści papłakać.

Šeraham stajać cahlanyja pomniki synam čerskich ludziej, zabitym na vajnie, čyje mahiły raskidanyja pa ŭsioj Jeŭropie. Ale moda na kienatafy pačałasia tut, vidać, u 1928-m, ad žadańnia siamji zachavać pamiać pra pamierłaha ŭ Amierycy na zarobkach čałavieka.

Hravijka źmianiłasia palavoj darohaj ź jamami. Niezdalok vidać byli pamiežnaja vyška i słupy z naciahnutym drotam, a za kukuruznym polem – Ukraina.

U Dzivin traplajem na źmiarkańni. Chram Paraskievy Piatnicy – niby ŭznaharoda za turboty 500-kiłamietrovaha šlachu. Dvuchviežavaja carkva-karabiel ź lohkimi vaśmierykami makavak, pobač – tradycyjny ciažki paleski kryž.

Carkvy ŭ Dzivinie dźvie – druhaja naviejšaja, retraśpiektyŭna-ruskaha vyhladu. «Naša carkva staić prastołam na zachad, bo była ŭnijackaja, a taja, što dalej pa vulicy – na ŭschod», – tłumačyć nam žycharka Dzivina. Jana ž padkazvaje, u kaho pytać klučoŭ.

Babula StefanIja žyvie ŭ kancy vulicy 17 Vieraśnia, dzie ŭsie adzin adnomu niejkija svajaki. Znachodžu jaje na siale ŭ susiedki. Jana idzie pa klučy ŭ svaju nievialikuju chatku, adhaniajučy z darohi – «Vony mene zakołupały!» – charošych, cichich na vyhlad kacianiat. Jany nadta nie bajacca.

Babula pry carkvie ŭžo 19 hod, ad samaha času jaje novaha aśviačeńnia. Ad 1960-ch tut byŭ kłub, tamu ŭsio carkoŭnaje načyńnie i abrazy novyja.

«I ŭsio adno naša carkva – sama charoša», – kaža jana, začyniajučy za nami škłopakietnyja dźviery. Za samavolnuju zamienu dźviarej architekturnaha pomnika (staryja nie začynialisia ŭzimku) prychodu dali štrafu.