tema numaru:
Scenary dla Dahiestanu
U mnohich narodaŭ Dahiestanu jość hetki zvyčaj — paśla budaŭnictva chaty samaja staraja ŭ siamji kabieta stavić adbitak svajoj ruki nad atvoram bramy. Dziela taho kab u domie zaŭsiody byli mir i łaska. Kali ŭvachodziš u saklu, musiš pryhnuć hałavu, schilajučy jaje pierad pamiaćciu taje kabiety — haspadyni rodu. Heta ni z čym nie paraŭnalnaje pačućcio. Mnohim damam-saklam u harach Dahiestanu pa niekalki socień hadoŭ, i ŭ ich uzhadavalisia dziasiatki pakaleńniaŭ. Kali siarod nieprystupnych skałaŭ spatykaješ mohiłki, jakim bolš za tysiaču hadoŭ, a jany, jak i koliś, dahledžanyja, dyk pačynaješ vieryć usiamu biezahladna... Daŭžeznym raspoviedam pra Iskandera (Alaksandra Makiedonskaha), pra persidzkich caroŭ, pra ordy Batyja, niby ŭsio heta adbyvałasia na vačach surazmoŭcaŭ...
Siońniašniaja vajna — trahiedyja dla narodaŭ hetaje kaŭkaskaje krainy. Dla ich, u adroźnieńnie ad nas, hetaje stahodździe było adnym z samych mirnych za ŭsiu ich trochtysiačahadovuju historyju. Adnak nikoli ŭ historyi ichnyja damy nie rujnavalisia. Ciapier jany, prastajaŭšy šmat stahodździaŭ, raźlatajucca ŭščent ad rasiejskich snaradaŭ i bombaŭ.
Hetaja vajna imhnienna źmianiła palityčny landšaft u Rasiei. Dastatkova zhadać aŭralnuju źmienu premjera. Razam z tym, perspektyvy aneksii Biełarusi stanoviacca ŭsio bolš tumannyja. Praviadzieńnie «referendumu» ab ułučeńni našaje krainy ŭ Rasieju admienienaje. Bolš za toje, rasiejskija palitolahi zapanikavali, suročačy adterminavańnie vybaraŭ i ŭviadzieńnie Jelcynym pramoha prezydenckaha praŭleńnia (abo pryznačeńnie Lebiedzia vyratavalnikam krainy). Heta imavierna, bo nadta ž niahiehła vyhladaje siońniašni premjer Pucin, jaki paabiacaŭ razabracca z Dahiestanam za paŭtara-dva tydni. Tyja tydni minuli, a vajna razrastajecca. Uziataja taktyka cenzury ŭ rasiejskich ŚMI j brutalnych insynuacyjaŭ. France Presse dy VVS paciašajucca z rasiejskich vajennych zvodak, nazyvajučy ich miakka «niedastatkova vierahodnymi». Što praŭda, dyk heta toje, što rasiejskaj rakietaju byŭ źniščany aŭtobus, u jakim jechali 15 milicyjantaŭ z Dahiestanskaha MUS. Vajna maje svaju lohiku, i svajakoŭ hetych milicyjantaŭ nie pierakanaješ, što heta była pamyłka...
Chto vajuje ŭ Dahiestanie
Chto vajuje ŭ Dahiestanie i za što? Isłamskija palityčnyja ruchi naradzilisia tut pry kancy 80-ch. Heta była naturalnaja reakcyja na raspad kamunistyčnaje idealohii. U Dahiestanie zvyš 30 karennych narodaŭ, a tamu isłam z arabskaj movaju doŭha vykonvaŭ rolu hałoŭnaha złučnika ich usich. U siaredzinie 90-ch, u źviazku z vajnoju ŭ Čačenii, adbyłosia kančatkovaje raźmiežavańnie isłamskich relihijnych ruchaŭ na radykalnuju (vachabickuju) i tradycyjanalisckuju płyni. Vachabity prapahandujuć «dziejny» i «čysty» isłam, što vielmi padobna na niekatoryja pratestanckija płyni ŭ chryścijanstvie. Maŭlaŭ, štodzień treba stajać na varcie viery i davodzić svaju vieru kankretnymi ŭčynkami. Hałoŭnaja vachabickaja arhanizacyja — Isłamski Džamaat Dahiestanu, kiraŭnictva jakoha z kanca 1997 hodu sprabuje supraćstajać i dahiestanskim uładam, jakija nie źmianilisia z savieckich časoŭ, i rasiejcam, jakija niesupynna pašyrali svaju militarnuju prysutnaść u krai — značennym rehijonie dla transpartoŭki kaśpijskaj nafty. Kiraŭnictva Džamaatu karystajecca aktyŭnaj padtrymkaju z boku bajavych kamandziraŭ Ičkieryi (al-Chataba, Šamila Basajeva, Sałmana Radujeva). Ź vieraśnia 1998 hodu bajavy štab Džamaatu znachodzicca na terytoryi Čačenii.
Tut varta rastłumačyć, što siarod tubylcaŭ Dahiestanu jość i etničnyja hrupy čačencaŭ. Žyvuć karennyja čačency-akincy tut u niekalkich rajonach, najpierš u samym dzikim i biazvodnym, Chasaŭjurckim. Hetyja etničnyja hrupy nie byli departavanyja ŭ 44-m hodzie, a tamu jak najlepiej zachavali svaju etniku, tradycyi i falklor. Tamu ŭzajemny ŭpłyŭ čačencaŭ Dahiestanu i Ičkieryi całkam naturalny. Darečy, i al-Chatab čačeniec, tolki ź Jardanii, dzie čačencaŭ žyvie bolš za 5 tysiačaŭ — naščadkaŭ zamožnaje arystakratyi, što emihravali ad balšavikoŭ.
U sakaviku 1999 hodu amiry (čalcy) Džamaataŭ Dahiestanu i Ičkieryi abvieścili pra pačatak hazavatu (śviatoj vajny). U Bujnackim, pryhornym rajonie Dahiestanu, isnuje Isłamskaja terytoryja, abvieščanaja Džamaatami čačenskich aułaŭ Karamachi i Čabanmachi. Tymčasam na hetaj terytoryi vachabickaja Šura (isłamskaja Rada) uviała dziejańnie zakonaŭ šaryjatu. I heta pačało padabacca susiedziam čačencaŭ — kumykam, jakich u Dahiestanie čverć miljonu i jakija padzialajucca na try narodnaści. Kumykaŭ ačolvaje vialikaja j enerhičnaja palityčnaja arhanizacyja — Kumycki narodny Ruch «Tenhlik», na čale jakoha staić viadomy navukoviec i hramadzki dziajač prafesar Sałaŭ Alijeŭ. Pradstaŭničym vorhanam kumyckaje nacyi staŭ Mili Medžlis — Narodnaja Rada, jaki faktyčna prymykaje da «Tenhlik». Jany patrabujuć spynić mihracyju horcaŭ na ich etničnyja ziemli ŭ stepach i pieradhorjach Kumykstanu (Kumyckaja raŭnina), a taksama prapahandujuć federalizacyju samaho Dahiestanu i stvareńnie kožnamu etnasu svaich aŭtanomijaŭ. Kumyki abhruntavana davodziać, što pramaskoŭskaje kiraŭnictva ŭ Machačkale dziejničaje vyklučna ŭ intaresach «pieršych» narodaŭ — avarcaŭ dy darhincaŭ, abychodziačy ŭvahaju astatnija narody. Z hetaje pryčyny kumyki znachodziacca ŭ radykalnaj apazycyi da postkamunistyčnych uładaŭ, staŭšy taktyčnymi sajuźnikami isłamistaŭ-vachabitaŭ.
Blizkaja sytuacyja i z łakcami, jakija majuć Łakski narodny ruch «Kazikumyk», na čale jakoha staić były ministar sielskaje haspadarki Dahiestanu Mahamed Chačyłajeŭ. Paśla jaho adstaŭki i aryštu bolšaść łakcaŭ znachodzicca ŭ hłuchoj apazycyi da aficyjnaje Machačkały i aktyŭna padtrymlivajuć lubyja antyŭradavyja vystupleńni.
Kali ž dadać, što, naprykład, tyja ž darhincy padzialajucca na dźvie asnoŭnyja narodnaści, jakija havorać na 15 dyjalektach, pałova ź jakich maje tradycyi piśmovaści, dyk možna tolki ŭjavić, jakija prablemy ŭziaŭsia raźviazać za paru tydniaŭ novy rasiejski premjer...
Heta Kaŭkaz
«Pamiarkoŭnaje» kryło vachabitaŭ stvaryła Isłamski kulturny centar «Kaŭkaz», staršynia jakoha Mahamedšali Džahšyjeŭ byŭ zaprošany ŭ pres-sakratary Džamaataŭ aułaŭ Karamachi i Čabanmachi. Centar «Kaŭkaz» maje svoj sajt u Internecie (www.kavkaz.org), jaki pieraŭtvaryŭsia faktyčna ŭ infarmacyjny centar madžachiedaŭ Dahiestanu i paviedamlaje siońnia biahučuju infarmacyju z vajny — sajt vielmi pryhožy, prafesijny i abnaŭlajecca kožnyja 15 chvilinaŭ. Robiać jaho na miescy, tam, dzie byli apošnija apiryščy Šamila ŭ XIX st. i adkul ciapier, padobna, moža pačacca spravakavanaja Maskvoj vajna za nacyjanalnaje vyzvaleńnie. Darečy, jačše z vosieni 1998 hodu vachabitaŭ vielmi mocna i adkryta padtrymoŭvaje Sajuz musulmanaŭ Rasiei, centar jakich u Maskvie. Jaho ačolvaje bujny biznesmen, kolišni navukoviec, Nadyršach Chačyłajeŭ, deputat Dumy, były siabar NDR («Naš dom — Rasieja»)...
Pakul vachabitam supraćstajać (dakładniej, ahitujuć za neŭtralitet) pamiarkoŭnyja isłamskija hrupy roznych narodaŭ Dahiestanu, jakim pakul daviaraje ŭrad u Machačkale i «aficyjnaje» śviatarstva na čale z Duchoŭnym upraŭleńniem musulmanaŭ Dahiestanu, što nie źmianiłasia z časoŭ SSSR. Da siaredziny 90-ch asnoŭnaj mižetničnaj pamiarkoŭnaj isłamskaj siłaju była Isłamskaja demakratyčnaja partyja Dahiestanu, jakaja, adnak, vyłučałasia skrajnim antykamunizmam. Adnak, kali ŭ jaje kiraŭnictvie ŭziali vierch avarskija nacyjanalisty, jaje ŭpłyŭ na ahulnadahiestanskija pracesy źmienšyŭsia. Ź siaredziny 90-ch hadoŭ vyłučyłasia Isłamskaja partyja Dahiestanu, staršynia jakoje Sukarat Asijatyłaŭ uvadnačaśsie ačolvaje parlamencki kamitet pa mižnacyjanalnych adnosinach i zamiežnych suviaziach. Ale abiedźvie hetyja partyi vystupajuć za kulturnuju izalacyju Dahiestanu ad Rasiei i za syntez demakratyčnych dziaržaŭnych instytutaŭ ź isłamam, na ŭzor niekatorych arabskich krajoŭ. Abiedźvie partyi ŭvajšli ŭ sakaviku 1999 hodu ŭ ruch Usierasiejski isłamski kanhres. Kali vajna zaciahniecca na bolšy termin, dyk jaje spynieńnia budzie hučna j dziejsna patrabavać mienavita hetaja ŭpłyvovaja ahulnarasiejskaja arhanizacyja. A tady rasiejcy apynucca ŭ samym horšym stanoviščy — złoha j niaŭchilnaha supraćstajańnia z usimi svaimi musulmanami.
Što budzie dalej?
Što budzie dalej, kali Pucin nie strymaje svajho słova i vajna zaciahniecca? Nievypadkova Siarhiej Ściapašyn, jaki mieŭ niemały aperatyŭny i bajavy dośvied na Kaŭkazie, abmoviŭsia, što Dahiestan Rasieja, badaj, zhubić. Tady budzie mieć racyju Šamil Basajeŭ, jaki paabiacaŭ uvosieni vyzvalić ad akupacyjnych vojskaŭ treć Dahiestanu. Jon mieŭ na ŭvazie ŭvieś horny Dahiestan, u jakim žyvuć rodnasnyja čačencam narody i tyja narody, jakija hatovyja ich padtrymać suprać machačkalinskaje namenklatury i jelcynskaje Rasiei. Što budzie tady? Tady jany zmohuć padać inšamu Dahiestanu prykład taho, što ichnaja ŭłada, abapiertaja na tradycyjnyja i isłamskija kaštoŭnaści, bolš efektyŭnaja, niekarumpavanaja (bo ŭžo ciapier paradak u vachabitaŭ prosta idealny: mužčyny zarablajuć najbolš pieravozkaj hruzaŭ, kožnaja siamja maje aŭtafurhony, kiroŭcy-vachabity źnianavidnyja rasiejskim haišnikam tym, što pryncypova nie dajuć chabaru). Tym samym jany zavajujuć davier tych narodaŭ, jakija ciapier ich pabojvajucca.
Što mahli b zrabić rasiejcy? Spynić biessensoŭnuju bambardoŭku horaŭ, zaniać abaronu i abapiercisia na tradycyjnych supiernikaŭ čačencaŭ — avarcaŭ dy darhincaŭ, jakija razam składajuć pad pałovu nasielnictva. I znoŭ sieści za adzin stoł z Basajevym... Vykanać choć by častku svaich abiacankaŭ u dačynieńni da Čačenii (adnavić nasielenyja punkty, vypłacić kampensacyi, spynić ekanamičnuju blakadu). Pierastać razdavać tam zbroju naleva j naprava...
Praŭda, hety scenar pahražaje vialikimi rasiejskimi zakałotami, a mahčyma j vajskovym putčam urešcie. Ale inakš Rasiei pryjdziecca abciercisia hańbaj čarhovaj vajennaj parazy.
Hary Kumaniecki
Ciapier čytajuć
Chto taki Michaił Miachovič — siłavik, jaki viadzie kanał HUBAZiKa i adkazvaje za prabiŭ ludziej19
Kamientary