Стрыжак: Я проста гаўно, я ляжу на дне самай бруднай канавы і адтуль спрабую нешта сказаць у сваю абарону
Ад ліпеня 2025 года Андрэй Стрыжак адхілены ад кіраўніцтва «Байсола» — з-за таго, што рассылаў непажаданыя фатаграфіі сваіх геніталій. У тым ліку людзям, якім дапамагала яго арганізацыя. Фонд пачаў унутранае расследаванне, па выніках якога павінна было быць прынята рашэнне аб будучыні Стрыжака, — і ён абяцаў з ім пагадзіцца. Але не зрабіў гэтага — насуперак рэкамендацыі камісіі аб спыненні супрацоўніцтва з заснавальнікам арганізацыі, 24 верасня «Байсол» заявіў, што часова і на пэўных умовах усё ж пакідае свайго заснавальніка ў камандзе, прычым на рашэнне паўплываў ён сам. Ужо праз два дні пасля гэтага стала вядома, што Міжнародны гуманітарны фонд больш не будзе фінансаваць арганізацыю.
У вялікай размове з «Люстэркам» — першай пасля вынясення рашэння па сваёй справе — Стрыжак распавёў, чаму не лічыў адпраўку дыкпікаў праблемай, як змянялася яго стаўленне да сітуацыі па меры яе развіцця, што будзе з фондам і што ён сам збіраецца рабіць далей.
«Ляжу на дне самай бруднай канавы і адтуль спрабую нешта сказаць у сваю абарону»
— Адразу пасля таго, як сітуацыю асвятлілі ў медыя, вы напісалі, што тое, што адбылося — «нюансы прыватнага жыцця». Пры гэтым вы — публічная персона, у пэўны момант — адна з самых важных у дэмакратычных сілах. Вы самі прызнавалі, што «як асоба і як функцыя — вы адзін чалавек». Вы для сябе зразумелі, дзе гэтая мяжа, калі прыватнае ўжо становіцца публічным? Ёсць у вас увогуле асабістае жыццё? Можа яно быць у тэорыі?
— Фактычна не можа.
Гэта, напэўна, адна з тых тэм, над якой я вельмі шмат працую цяпер з псіхатэрапеўтам. Я занадта доўга быў функцыяй для самога сябе. Вельмі многія людзі казалі мне: «Ну ты ж чалавек, мы ж ведаем цябе як сябра, як партнёра, як яшчэ кагосьці». А я пры гэтым сам сябе не адчуваю тым, хто можа проста жыць і не выконваць грамадска-карысныя функцыі. Гэта вялікая праблема насамрэч. І як яе вырашаць — мне пакуль таксама не зусім зразумела.
Найпрасцей было б узяць і пайсці [з «Байсола»] цалкам. Але ёсць вельмі выразна сфармуляванае рашэнне каманды — не дырэктарату — падчас галасавання. Дзве траціны людзей сказалі, што хочуць працаваць са мной. І я як чалавек, які бярэ на сябе абавязкі, [апынуўся] у вельмі складаным становішчы. Калі я сыду — як будзе працаваць тая каманда, якая хоча працаваць са мной? А калі я застануся — незразумела, як далей будзе жыць фонд.
Калі сыходзяць інстытуцыйныя донары — мы аказваемся ў вельмі складаным фінансавым становішчы, і для забеспячэння каманды давядзецца шукаць іншыя крыніцы. Калі нам абвяшчаюць байкот усе без выключэння — я не зусім разумею, як будуць працаваць нашы інструменты і як мы будзем імі карыстацца.
Зараз у мяне значна больш пытанняў, чым адказаў, і яны стаяць перад усімі, увогуле перад усім [прадэмакратычным] полем. Як да гэтага ставіцца, якую пазіцыю заняць? Ці могуць пытанні такога кшталту вырашацца неправавым спосабам? Ці не могуць, і яны ўсё ж павінны ісці ў суд? Мая сітуацыя падняла вельмі шмат пытанняў, цэлы пласт, на якія ўжо даўно трэба было шукаць адказы, але як бы не даводзілася. Не ведаю, ці вырашыцца ўся сітуацыя грамадзянскім пакараннем аднаго чалавека — гэта значыць, мяне. Далей будзе наступны [чалавек] — і што з ім тады рабіць? Па ланцужку проста паўтараць гэты падыход… Можа быць, калі грамадству гэта нармальна, то так яно і будзе. Але чамусьці я не думаю, што ўсе згодныя з такім падыходам.
— Як вы самі ацэньвалі сваё становішча? Калі вы пісалі нейкай жанчыне, была ў вас фонавая думка ці нават трывога, што ў вас статус грамадскага актывіста, і гэта можа неяк адбіцца на дзейнасці «Байсола»?
— Гэта працавала так, што была нейкая невялікая мая асабістая аддушына, дзе я магу хоць у нечым быць сабой. І я не ўспрымаў [свае дзеянні] як тое, што я кагосьці да нечага прымушаю, што людзі ў залежным ад мяне становішчы, ці могуць мяне баяцца, ці яшчэ нешта. Кожны чалавек спрабуе ўспрымаць сябе як добрага чалавека, хоць я сябе так не ўспрымаю. Разумею, што ў мяне вельмі шмат мінусаў, што я здзяйсняў памылкі і нейкія рэчы рабіў, можа, не зусім правільныя. У розных сітуацыях я вельмі самакрытычны.
Але канкрэтна ў гэтай сітуацыі [зносін з жанчынамі] усё ж такі думаеш: «Ну блін, я ж не раблю дзіч, не шантажую, не стаўлю ўмовы, не прымушаю нікога нешта рабіць». Я гэта для сябе разумею і разумею — значыць, я [лічу, што знаходжуся] у нейкіх сваіх унутраных межах [прыстойнасці]. То бок я не здзяйсняю нечага, што ад пачатку кепскае. Ты можаш здзейсніць нейкія неасэнсаваныя, неабдуманыя, спантанныя ўчынкі, але ў цэлым у цябе няма злых намераў да людзей. І вось гэты момант вельмі важны.
Думаю, што ў сваіх нейкіх перапісках і ўстанаўленні кантакту я ўсё ж такі не арыентаваўся на тое, каб кагосьці пакрыўдзіць. Гэта для мяне несумяшчальна — у такіх вось, асабістых, узаемаадносінах. Аказалася, што частка людзей успрымала гэта ад пачатку не так і бачыла ўва мне не чалавека, а чалавека пры выкананні функцыі. Напэўна, у гэтым корань праблемы — оптыка была розная ў мяне і ў тых людзей [хто выступіў з абвінавачаннямі ў дамаганнях].
— Чым вы зараз займаецеся ў «Байсол»? Ці перасякаліся з тымі, хто просіць у фонду дапамогі?
— Да 26 верасня павінны былі быць сфарміраваныя мае [новыя] службовыя абавязкі — гэта адбылося. Зараз мы апрацоўваем спіс: глядзім, што пасуе, што не. Усе накірункі арганізацыі, з якімі я ўзаемадзейнічаў, выказаліся на гэты конт.
Сёння, пасля таго як мы скончым нашу размову (яна адбывалася раніцай 26 верасня), цягам некалькіх гадзін я падпішу дакумент — перадачу заснавальніцтва. Яна не адбываецца аўтаматычна: заяву трэба ўнесці ў рэестр, рэестр пэўны час гэта ўсё апрацоўвае, пасля чаго на афіцыйным сайце [рэгістрацыі юрыдычных асоб] з’явяцца новыя заснавальнікі. Гэта зойме пэўны час і будзе залежаць ад літоўскіх органаў.
Што да таго, ці перасякаўся з тымі, хто атрымлівае дапамогу… Напрыклад, нядаўна, 11 верасня, выйшла вялікая група людзей (сярод іх былі філосаф Уладзімір Мацкевіч, анархіст Мікалай Дзядок, журналісткі Ірына Слаўнікава, Ларыса Шчыракова і іншыя). Мы сутыкнуліся з [такімі] праблемамі, што ў людзей няма дакументаў, няма магчымасці адкрыць рахункі і гэтак далей. Мы прыклалі вельмі шмат высілкаў як арганізацыя, каб яны атрымалі дапамогу. Але сітуацыя такая, што з публічных асоб, якія фактычна маглі б асіставаць пры выдачы дапамогі ў Вільні, на сёння быў толькі я. Маю на ўвазе з тых, хто рэальна фізічна мог гэтым заняцца. І зараз вось таксама фем-супольнасцю гэта ставіцца ў віну, маўляў, я ўсё роўна выдаваў дапамогу. Ну, [акрамя мяне ў Вільні] у нас дырэктар — літовец (маецца на ўвазе Віталіюс Моцкус), які не ведае гэтых палітвязняў у твар, яму складана працаваць з гэтым кантэкстам. Зразумела, што ён ужо ўваходзіць у яго, вывучае ўсё. Але канкрэтна ў гэты момант патрэбна была дапамога. І я гэта зрабіў.
Я нідзе ніяк не падкрэсліваў, што дапамога асабіста ад мяне, альбо што цяпер усе гэтыя людзі ад мяне залежаць, альбо што я цяпер ім усім буду слаць дыкпікі ці нешта такое. Вядома ж, не. Проста мы працуем у тых умовах, якія фактычна ёсць. І вось такія рэчы ўжо выглядаюць як, не ведаю, спроба прычапіцца на роўным месцы да таго, што адбываецца. Зразумела, што цяпер усе вельмі нервовыя, вельмі такая напружаная абстаноўка. Але ў такіх рашэннях, вядома ж, няма ніякага жадання кагосьці пакрыўдзіць або абразіць.
— Тэкст фінальнага рашэння па вашай справе таксама выклікае пытанні. Камісія рэкамендавала арганізацыі разарваць з вамі адносіны. Вы ж з гэтым не пагадзіліся, заявіўшы, што лічыце «такое рашэнне несправядлівым, празмерным і непрапарцыйным як па сутнасці, так і па працэдуры». Пасля вы ініцыявалі агульнакаманднае галасаванне, дзе дзве траціны каманды выказаліся за тое, каб вас не звальнялі цалкам, але адхілілі ад кіраўнічых абавязкаў. Чаму вы на гэта пайшлі і што менавіта лічыце несправядлівым і празмерным у прапанове камісіі?
— Зразумела, што існуе пэўны запыт на кэнселінг. Пэўная частка грамадства лічыць, што такі метад прымальны, пэўная частка — у тым ліку фемінісцкая — не лічыць гэта прымальным. Па той жа прычыне, напрыклад, не з'яўляецца вырашэннем і смяротнае пакаранне. Яны падобныя тым, што выключаюць вычарпанне [віны], раскаянне і актыўнае аднаўленне статус-кво. Гэта прыводзіць да таго, што я ўвогуле ніякім чынам не магу аднавіць нічога, не магу працягваць сваю дзейнасць: мы бачым, якая рэакцыя цяпер у людзей. І гэта відавочна непрапарцыйная гісторыя.
Я не лічу, што магу ўдзельнічаць у настолькі вялікай несправядлівасці адносна сябе. Гэта, вядома, гучыць трошкі эгаістычна, але пакуль ты сам з гэтым не сутыкнуўся, ты не да канца разумееш, наколькі гэта жудасная рэч. Твой працоўны шаблон — прызнаць віну, загладзіць яе, выправіць, вярнуцца да выканання [абавязкаў] — проста ламаецца. То-бок ты бачыш у канкрэтны момант: «Опа, гэта тут не працуе».
Цяпер, калі ты прызнаўся або калі ў дачыненні да цябе ёсць нейкія факты, — усё, ты мёртвы. То-бок цябе проста няма: цябе выключылі, цябе выкраслілі — ты больш не ўдзельнічаеш у тым, чым займаўся ўсё жыццё. І таму я лічу, што гэта [першае рашэнне] непрапарцыйнае, несправядлівае.
Частка з «несправядлівасцю» больш тычыцца таго, што мне не была прадастаўлена прававая рамка: ведаць — абараняцца — абскарджваць. Таму што калегі палічылі, што гэта [разбіральніцтва] не будзе прававым працэсам. Я іх таксама разумею: яны не юрысты, у нас тут не суд. Але як такое пытанне вырашаецца? Як яго можна вырашыць іншым спосабам? Якімі маглі быць рэкамендацыі [камісіі]? Я не ведаю.
Напрыклад, калі б ужо цяпер — пасля набытых ведаў — я трапіў у такую камісію, то я прасоўваў бы думку: вызначаныя нейкія факты — далейшае разбіральніцтва магчыма праз суд. Таму што суд — гэта ўжо нейкая інстытуцыя, сістэма, якая рэгулюе [ужыванне] права.
Што да несувымернасці — таксама момант, вядома, спрэчны. Хтосьці лічыць [рашэнне] сувымерным, хтосьці — несувымерным. Такога кшталту спагнанні — гэта заўсёды пытанне для дыскусіі, бо, зноў жа, незразумела, як лічыць нанесеную шкоду і як яна ўвогуле выяўляецца. І яшчэ раз вярнуся [да таго], што гэта не зусім прававая гісторыя. Складана ўсё гэта неяк вымераць. Таму я ўспрыняў гэта так.
Як і большая частка каманды, якая адразу выказалася. То-бок — несувымерна, непрапарцыйна, несправядліва. Я склаў водгук на рашэнне камісіі. Храналагічна было так: камісія прыняла рашэнне, агучыла мне. Я ўзяў час падумаць і напісаў водгук. Яго агучыў камандзе. Якраз у гэтым моманце [мною] было ініцыявана гэта каманднае галасаванне, якое паказала тое, што паказала: дзве траціны людзей выказаліся за тое, каб я застаўся з пазбаўленнем правоў і пасады.
Пасля гэтага дырэктарат прыняў рашэнне, у якім асноўныя тэзісы, што засталіся ў фінальным рашэнні, былі прапанаваныя мною ў водгуку. Для мяне там былі некаторыя прынцыповыя моманты. Я на іх спыніўся — і мы, уласна кажучы, прыйшлі да гэтага ўзаемадзеяння, пагаднення, хаця калегі і не лічаць гэта пагадненнем. Добра, няхай гэта будзе называцца так: «Рашэнне нумар два».
— Вы не думалі, што гэта магло ўспрымацца так жа, як некаторымі жанчынамі — атрыманне дыкпікаў? У тым сэнсе, што агучванне свайго водгуку перад камандай можа падацца некаторым спробай ціску на іх, каб яны прагаласавалі так, як хацелі б вы. Хтосьці ж мог вас нават баяцца.
— Слухайце, можна баяцца мёртвага льва, можна баяцца збітага лётчыка. У гэтай сітуацыі, у якой я цяпер знаходжуся, я не ведаю, для каго і якую я магу ўяўляць пагрозу. Вы кажаце пра тое, што я па-ранейшаму значная, уплывовая асоба. А я лічу, што я проста гаўно, што ляжу на дне самай бруднай канавы і адтуль спрабую нешта сказаць у сваю абарону, выкарыстоўваючы тыя інструменты, якія ў мяне ёсць. Напрыклад, гэта інтэрв’ю.
Я не вельмі разумею, як магу тут быць нейкім пунктам ціску на людзей. Можа, хтосьці так і ўспрымае — я не выключаю гэтага. Я не магу залезці людзям у галовы. Але галасаванне было такое, якое было. То-бок досыць вялікая частка каманды прагаласавала супраць [прапаноў камісіі]. І гэта дэмакратычны выбар: траціна сказалі «мы супраць», былі тыя, хто ўстрымаўся.
— Дакумент у любым выпадку выглядае як таргі: дырэктарат, улічваючы меркаванне каманды, прымае адно рашэнне, якое вы як заснавальнік не прынялі. І прапанавалі сваё — з лепшымі для сябе ўмовамі. Там літаральна напісана, што заснавальнік, вы, «вырашаеце ў адносінах Андрея Стрыжака». Атрымліваецца, вы самі вызначалі, якімі будуць наступствы ў межах «Байсол» за дасланыя вамі ж дыкпікі?
— З боку, разумею, выглядае не вельмі. Але сітуацыя сама па сабе такая, што на той момант, калі мы прыйшлі да канчатковага рашэння, яго ўсё адно прымаў дырэктэрат, не я.
Трэба прасачыць усю храналогію падзей. Калі ёсць меркаванне, што я як заснавальнік усё роўна націснуў, нешта зрабіў для сябе як мага лепш, дык давайце вернемся на два месяцы назад. У мяне быў тады дакладна такі ж статус [адзінага заснавальніка]. Мне нічога не замінала ад самага пачатку сказаць: «Робім вось так і так, і я нікога не буду слухаць». Калі б я быў тым монстрам, якім мяне цяпер выставілі, я б так і зрабіў. Я б не праходзіў праз гэта пекла. Я б не даваў прызнанняў, я б не даваў згоды на стварэнне камісіі і ўсяго астатняга.
Для мяне было вельмі важна, каб і каманда выказалася, і дырэктарат выказаўся. А фінальнае рашэнне для мяне не лепшае. Яно ў той частцы, якая тычыцца мяне, адрозніваецца толькі прамежкам часовага фармату супрацоўніцтва. Дырэктарат прапаноўваў тры месяцы — я прапанаваў шэсць. І гэта не канфліктная кропка. Патлумачу чаму: за тры месяцы немагчыма даць ацэнку працэсу зменаў і ўвогуле маім месцы ў арганізацыі, вырашыць, магу я застацца ці не магу. Таму ў працэсе перамоваў мы вырашылі, што гэта будзе шэсць месяцаў — за гэты час усё ўжо стане больш зразумела, выстройваецца новая сістэма, якія-небудзь новыя людзі з’явяцца і гэтак далей. Для мяне ў гэтым галоўная сутнасць [прапанаваных мной змен].
Разумею, што выглядае гэта дзіўна, але ў нас не было іншых юрыдычных інструментаў, каб гэта як-небудзь па-іншаму вырашыць. Дырэктарат ніяк не прапісаны ў статуце. У нас ёсць заснавальнік і, уласна кажучы, усё. Гэта слабое месца, якое цяпер трэба выпраўляць: ствараць нейкую раду каманды, прапісваць яе паўнамоцтвы, уносіць яе ў статут. Гэта будуць рабіць мае калегі, гэта будзе рабіць каманда. Я ўжо не кіраўнік. Паўтару, з сёння я складаю паўнамоцтвы, як і пагадзіліся, падпісваю дакументы, усё. Далей ужо гэта будзе зона адказнасці каманды і людзей, якія застаюцца ў арганізацыі.
— Хто менавіта праз шэсць месяцаў прыме рашэнне аб тым, працягнеце ці вы працаваць у арганізацыі? Гэта ўжо вырашана?
— Да таго часу структура павінна трансфармавацца. Пакуль невядома, які менавіта орган будзе прымаць рашэнне. У маім бачанні гэта рада каманды, але тут ужо што калегі пабудуюць і як вырашаць.
— А калі з гэтым рашэннем, хто б яго ні прыняў, вы не згодзіцеся — будзеце ініцыяваць новае галасаванне ў камандзе?
— Гэта перспектыва вельмі далёкая і туманная. Магчыма, гэта і будзе галасаванне, я бачыў такую працэдуру агульным галасаваннем. Але падкрэслю, гэта вельмі далёкая перспектыва і складана нешта сказаць.
«Не ведаю, як можна аб’ектыўна вымераць глыбіню ўсведамлення»
— Экс‑супрацоўніца «Байсол» Ганна Дапшэвічуце, якая звольнілася ў выніку скандалу, сказала, што рашэнне ўнутры камісіі прымалася ў «здаровым» фармаце. Яе цытата: «Працэс пайшоў «не туды» ў момант, калі рашэнне было агучана Андрэю. Ён не змог прыняць яго, хоць і публічна заяўляў пра тое, што «рашэнне камісіі будзе для яго абавязковым да выканання». Гэта не мае фантазіі, ён сам пісаў пра гэта ў сябе ў фэйсбуку». Такія словы ў вашым посту сапраўды ёсць. Чаму ж на справе ўсё атрымалася не так?
— Тут ёсць два важныя нюансы. Па‑першае, той пост пісаўся да стварэння камісіі, да падпісання рэгламенту і яшчэ да ўсіх працэдур. Па‑другое, пісаўся ў тым стане, у якім я знаходзіўся: быў упэўнены ў тым, што будзе справядлівасць, што будзе сувымернасць спагнання, і што яно адбудзецца менавіта прававым якім-небудзь чынам. Я ж не ведаў яшчэ, як гэта ўсё будзе разглядацца, і думаў, што паколькі ў мяне ёсць перапіскі і факты, гэта ўсё будзе расследавацца. І таму напісаў менавіта такую фармулёўку.
Мае калегі, калі прымалі рэгламент, унеслі важны пункт: камісія прымае рашэнне, якое ў далейшым становіцца часткай, адным з фактараў рашэння дырэктарату. То‑бок не камісія, а дырэктарат выносіць канчатковае рашэнне. Што робіць рашэнне камісіі рэкамендацыйным — і гэтага я не мог ведаць на момант напісання таго поста. Таму гэта яе [Дапшэвічуце] пазіцыя. Зараз я даю сваё асабістае меркаванне, і яна давала сваё асабістае меркаванне. Мы абое маем права мець якія-небудзь розныя погляды на гэтую сітуацыю. Чаму я не прыняў рашэнне, я ўжо шмат разоў у гэтым інтэрв’ю паўтарыў. І, уласна кажучы, што пайшло не так? Напэўна, тое, што мой унутраны падыход да справядлівасці не супаў з тым, якое рашэнне прыняла камісія. І не толькі мой: дзве траціны каманды таксама вырашылі, што гэта too much (перабор), што чалавек усё ж такі павінен застацца, але на якіх-небудзь іншых пазіцыях.
— Пасля вашага рашэння тры чалавекі сыходзяць з каманды.
— Яны самі павінны растлумачыць сваю матывацыю. Тут я не магу гаварыць за іншых людзей. Але з таго, што мы можам дакладна для сябе зафіксаваць, — гэта тое, што яны сышлі ў выніку ўсёй гэтай сітуацыі. Магчыма, матывацыя была якая-небудзь складанейшая, чым проста непрыняцце майго рашэння, але дакладна гэтыя людзі працягвалі б працаваць, калі б не было гэтай сітуацыі.
— А што вы адчуваеце па гэтым? Атрымліваецца, як бы праз вас тры чалавекі працу страцілі.
— Па‑першае, прынялі рашэнне сысці. Гэта крыху не тое ж самае, што «страцілі». Іх не звальнялі. Яны прынялі гэта рашэнне для сябе, за іх яго ніхто не прымаў.
Што я адчуваю? Я адчуваю ўсё тое ж самае, што адчуваў гэтыя два месяцы. Гэта адзін суцэльны боль, страты і наступствы ад дзеянняў, якія я здзейсніў. І гэты боль, і вось усё гэта будзе працягвацца, таму што мы бачым, што наступствы [маіх дзеянняў] працягваюцца. Тут няма добрага рашэння. Думаю, я — крыніца бяды, атрымліваецца, для людзей, якія сышлі. І калі б мяне не было, калі б сітуацыі гэтай не было, то людзі працягвалі б працаваць, хутчэй за ўсё. Але з іншага боку, я разумею, што нельга ігнараваць меркаванне каманды, якая палічыла так, як палічыла.
Але тое, да чаго мяне падштурхоўваюць — свайго роду грамадзянскаму самагубству, можна сказаць, — гэта не рашэнне. Таму што гэта будзе працягвацца далей адносна іншых людзей і з наступным чалавекам — роўна так жа, неправавым спосабам, несувымерным, непрапарцыйным, несправядлівым. Я не ведаю, што можа вырашыць мая персанальная адстаўка вось проста зараз, сёння, як гэтага патрабуе, напрыклад, фем‑супольнасць. Ці вырашыць гэта праблему са мной канкрэтна? Магчыма. Сістэмна? Можа быць, створыць яшчэ большую напружанасць і паставіць значна больш пытанняў у грамадстве.
Хоць, можа, нікому гэта ўжо не будзе цікава. Там ужо з Сяргеем Ціханоўскім скандалы пайшлі (маецца на ўвазе інцыдэнт у Нью‑Ёрку, калі палітык публічна націснуў на Святлану Ціханоўскую, каб тая адмяніла інтэрв’ю з CNN). Таму я тут праўда ў вельмі складаным становішчы. Гэты час цяжкі: апошнія два тыдні я прачынаюся кожную раніцу а трэцяй, а чацвёртай раніцы ад кашмараў пра Беларусь, як звычайна, пра вайну. І далей думаю, вельмі шмат думаю пра тое, як мы апынуліся ў гэтым пункце і як з яго выходзіць.
— Пры гэтым дырэктарат адзначае, што фіксуе «адсутнасць усведамлення і разумення глыбіні негатыўных наступстваў сітуацыі Андрэем Стрыжаком». Чаму ім так здалося?
— Не ведаю. Мне не быў даступны інструментарый [як праводзілася ацэнка], і гэта, на мой погляд, дастаткова суб’ектыўная фармулёўка. Я не ведаю, як можна аб’ектыўна вымераць глыбіню ўсведамлення.
Калі чалавек дэкларуе, што прызнае віну, прадпрымае дзеянні для вычарпання нанесенай шкоды, шукае пацярпелых, каб нейкую кампенсацыю даць… Не ведаю, чым кіраваліся мае калегі, калі пісалі тэкст рашэння. Магчыма, яны хацелі падкрэсліць, што маё ўнутранае рашэнне не прызнаць рашэнне камісіі стварае вельмі вялікія нязручнасці для ўсяго [прадэмакратычнага] поля і для арганізацыі ў тым ліку. Магчыма, гэта прычына.
— Давайце пафантазуйма: калі б дырэктарат не пагадзіўся на вашы ўмовы — што б здарылася?
— Не ведаю, я не хачу нават у думках вяртацца ў тую гісторыю, наколькі яна была траўмуючай для ўсіх. У мяне няма зараз адказу, што б я рабіў, як бы я паступіў, як бы паступалі мае калегі. Шчыра скажу, не змагу адказаць на гэтае пытанне.
«Што можа быць мне прыменена — дык гэта выкарыстанне свайго грамадскага статусу»
— Юрыдычна хто‑небудзь мог можа звольніць вас з арганізацыі зараз і ці зможа ў будучыні?
— Звальняе і наймае персанал заснавальнік. Але гэта з юрыдычнага пункту гледжання.
Як будзе выглядаць новы працэс прыняцця і звальнення людзей у структуры, будзе вырашаць арганізацыя. Таму што ідзе структурная рэформа, і яна зусім дакладна завершыцца, народзіўшы нейкую новую сістэму кіравання, таму што старая зайшла ў тупік. Калі параўноўваць з дзяржаўным ладам, першая рэспубліка адпала — зараз павінна ўстанавіцца другая.
Думаю, што гэта будзе больш справядлівы і празрысты працэс, чым зараз. Таму што раней вельмі многае трымалася на дамоўленасцях, на няпісаных правілах, на звычаях. Напэўна, прыйшоў момант, калі трэба ўсё гэта прапісваць, уносіць у статут і прытрымлівацца нейкіх літар ужо таму, што мы апынуліся ў сітуацыі, у якой вельмі многа было шэрай зоны, дзе не былі прапісаныя нейкія моманты. У выніку ўсё здарылася так, як здарылася.
— Ужо стала вядома, што «Байсол» больш не будзе часткай Міжнароднага гуманітарнага фонду. Як вы думаеце, калі б вы ўсё ж такі адышлі з арганізацыі, ці наступілі б такія наступствы?
— Я амаль упэўнены, што публічная казнь у гэтай сітуацыі была б падставай для таго, каб усе выдыхнулі спакойна. Клас, сітуацыя разрулілася: Андрэя няма больш — праблемы няма. Падкрэслю, што даю ацэнку як асабістая асоба, а не як прадстаўнік BYSOL, але лічу, што адбыўся кэнселінг ужо не чалавека, а арганізацыі. Фактычна ёсць рашэнне BYSOL як структуры. Да яго можна па-рознаму ставіцца. Нашы калегі з МГФ да яго паставіліся, выключыўшы арганізацыю. Паясню, што гэта значыць. Не памятаю, колькі дакладна па справаздачнасці, але мы выплацілі з МГФ каля 400 тысяч еўра. Яны складаюцца з выплат па 1000 еўра, якія мы рабілі палітвязням. Адбылося, фактычна, прыпыненне гэтай вялікай праграмы і на нявызначаны тэрмін замарозка яе: у нас больш не будзе такіх аб'ёмаў грошай. Зборы на разавыя выплаты не вельмі актыўныя. То-бок людзі перастануць атрымліваць гэтую дапамогу.
Ужо пасля запісу інтэрв’ю «Байсол» заявіў, што разавыя выплаты ў памеры 1000 еўра для палітвязняў будуць працягвацца, нягледзячы на выключэнне арганізацыі з МГФ.
Наколькі гэта рашэнне МГФ справядлівае, сувымернае і прапорцыйнае? Гэта пытанне да МГФ. Магчыма, як-небудзь грамадства на гэта адрэагуе, не ведаю. Але ў цэлым сітуацыя выглядае так.
— Як увогуле ваша рашэнне застацца ў арганізацыі адаб’ецца на наступных адносінах «Байсол» з донарамі? Магчыма, дзеля гэтага варта было прыняць гэтую самую «публічную казнь» — тады б фінансаванне не спынілася?
— Ёсць такая цікавая штука, называецца нулявая талерантнасць да харасменту. Яна таксама ўключае ў сябе вось гэты, на мой погляд, не вельмі прававы інструмент, дзе ў чалавека няма магчымасці даказаць сваю апраўданасць, выправіць віну, нейкім чынам аднавіць сябе ў той пазіцыі, нават не ў пазіцыі, а ў той сферы, у якой ён працуе.
Не ведаю, наколькі гэта правільна, наколькі гэта ўвогуле грамадствам дапушчальна, але, мабыць, цяпер такі перыяд і такія моманты вырашаюцца так. Магчыма, тут ужо слова за грамадствам, наколькі для яго гэта прымальна.
Я проста нагадаю, што BYSOL — структура, якая працуе не толькі з інстытуцыйнымі донарамі, яна працуе яшчэ з тымі, хто данаціць на персанальныя зборы. Напэўна, [то, як яны працягнуцца,] будзе асноўным маркерам і паказчыкам, як усё далей будзе выглядаць. Вазьму апошнія падзеі: вызваленне палітвязняў і збор больш за 110 тысяч еўра [з неабходных 50 тысяч] для іх быў зроблены на рахунак арганізацыі, якая яшчэ разбіралася са мной. То-бок на той момант я заставаўся ў гэтай арганізацыі.
— Што наогул павінен рабіць супрацоўнік «Байсол», каб яго звольнілі? Вось літаральна сказалі: «Не можам з табой працягваць працу. Сыходзь». Відавочна, сітуацыя з вамі да такіх не адносіцца?
— Магу сказаць, як гэта было раней. Як правіла, мы выкарыстоўвалі ўсе магчымыя спосабы для таго, каб чалавек застаўся. У нас вельмі складаная сістэма: увядзенне ў каманду — гэта вельмі вялікая прыцірка, бо кожны спецыяліст унікальны, якіх увогуле няма на рынку. Гэта і абумоўлівае той ўзровень працаздольнасці арганізацыі, які ў нас увесь гэты час быў.
Звальненне — гэта вялікая траўма для ўсёй каманды, бо мы працуем у вельмі жорсткай злучцы паміж сабой, у цеснай працы. Таму ўсе рашэнні прымаліся пасля ўсіх магчымых варыянтаў. Нават калі нам прыходзілася прымаць рашэнне, што чалавек з намі не працуе, то заўсёды прапаноўваліся нейкія альтэрнатыўныя варыянты, нейкія кантрактныя гісторыі, часовыя і іншае. То-бок такое, каб прыняць такое рашэнне, як па мне, ўвогуле не характэрна для арганізацыі. Не памятаю, калі гэта было ў нас апошні раз так прынята — каб цалкам спыніць любое супрацоўніцтва.
— То-бок калі б, напрыклад, дакладна такая ж сітуацыя здарылася не з вамі, а з якім‑небудзь іншым, шэраговым супрацоўнікам, то арганізацыя паспрабавала б змягчыць рэпутацыйны ўдар і пакінуць гэтага чалавека?
— Былі б прапанаваны нейкія рашэнні, якія ўлічылі б інтарэсы ўсіх, так.
Я не ўпэўнены, што было б вялікае разбіральніцтва. Але мы не траплялі ў такія сітуацыі. Камісія створана ўпершыню — і гэта для нас таксама быў выклік. Але калі ўспомніць усе папярэднія сітуацыі, у якіх былі нейкія канфлікты, то, як правіла, працавала сістэма другога шанцу. Чалавеку даецца магчымасць выправіць створаную сітуацыю і прапаноўваюцца дадатковыя магчымасці. Не ведаю, як бы гэта спрацавала ў дачыненні да іншага чалавека. Не было такой сітуацыі, таму не магу сказаць.
— У «Байсоле» заявілі, што пакуль «ні па якіх выпадках не было пададзена заяваў у паліцыю або куды‑небудзь яшчэ <…> так далёка гэта ўсё не заходзіла». Тым не менш думалі вы пра тое, што нехта з жанчын усё ж такі можа звярнуцца ў паліцыю?
— У гэтым выпадку адбудзецца справядлівасць у прававым сэнсе гэтага слова. Гэта будзе працэс, у якім у мяне будзе тое самае права ведаць, абараняцца і абскарджваць. То-бок тое, чаго я быў пазбаўлены цяпер.
Я не тое што не супраць [калі жанчыны звернуцца ў паліцыю], я лічу, што гэта цывілізаваны шлях у дэмакратычнай краіне, дзе дзейнічаюць законы. Яны могуць быць няпоўныя, яны могуць не ахопліваць усіх сфер чалавечага жыцця, але тым не менш законы ёсць, і мы з імі жывем, і мы з імі працуем.
— Вы яшчэ ўзялі на сябе асабістыя абавязацельствы перад камандай. З псіхатэрапіяй, напрыклад, усё зразумела. Але ёсць цікавы пункт пра «ўстрыманне ад практык, якія могуць неадназначна трактавацца». Я так разумею, канкрэтнага спіску гэтых практык не было складзена. Вы як‑небудзь абмяркоўвалі гэта з камандай? Гэта ж таксама такі момант, які можна па‑рознаму зразумець і потым па‑рознаму ацаніць.
— Там я гэта апісаў больш юрыдычнай мовай, вам растлумачу больш побытавым. Што такое «практыкі ўзаемадзеяння»? Паколькі любое ўзаемадзеянне можа быць адназначна, размова ідзе аб любым ўзаемадзеянні.
Пазбягаць практык — гэта значыць цалкам спыніць інтымныя ўзаемаадносіны ў беларускім полі. Я не магу дазволіць сабе паўтарэння такой сітуацыі. Я не адчуваю сябе ў бяспецы; я не адчуваю, што людзі са мной будуць адчуваць сябе ў бяспецы, ведаючы пра ўвесь гэты кейс. Я проста для сябе закрыў гэтую сферу, бо [занадта высокая] цана.
Я размаўляў з усімі як чалавек, проста як Андрэй Стрыжак, як мужчына, не ставячы нікога ў становішча, нібыта ты зараз нешта мне зробіш і атрымаеш дапамогу або прасоўванне па службе. У маім разуменні выкарыстанне службовага становішча — вось гэта. А тое, што, безумоўна, можа быць мне выстаўлена — так гэта выкарыстанне майго грамадскага статусу. Што я, нібы карыстаючыся ім, спрабаваў камусьці спадабацца. Але мне здаецца, так робіць кожны чалавек на зямлі. Мы сваё жыццё жывём для таго, каб атрымаць нейкі статус. І ў сувязі з гэтым статусам атрымаць нейкія магчымасці, знайсці партнёра, знайсці лепшую працу, сяброўства, яшчэ нешта. Гэта вельмі няўпэўненая глеба. Маё стаўленне да сітуацыі цяпер — нах*р увогуле гэта ўсё. Ну праўда: у маім становішчы ніякіх асабістых узаемаадносін мець нельга проста па азначэнні. Ты настолькі ўразлівы, як, я не ведаю, паліэтыленавая плёнка. Цябе можна пальцам пракалоць. Для ўсіх, хто знаходзіцца ў маёй пазіцыі — і мужчыны, і жанчыны, — гэта інструмент, які можна выкарыстаць супраць кожнага і кожнай. Таму на сёння, вядома ж, я кажу, што выключаю гэтую практыку са свайго жыцця.
Я проста выразаю кавалак свайго жыцця, бо гэта немагчыма, гэта занадта траўмуючая гісторыя. Зразумела, ёсць людзі, якім я давяраю, з якімі ў мяне ёсць якія‑небудзь нармальныя ўзаемаадносіны, але я ўвогуле не гатовы ўключацца ў нешта новае.
— Але ці не стане ў доўгатэрміновай перспектыве ваш псіхічны стан яшчэ горшым? Немагчыма ж выключыць пачуцці, забараніць іх сабе.
— Сёння сітуацыя выглядае як пажар. А падчас пажару я думаю пра тое, як узяць вядро, набраць вады і патушыць яго.
Магчыма, я проста знайду нейкае іншае рашэнне. Магчыма, пазней веды мовы будуць ужо дастатковыя, каб вырашаць гэты пытанне з людзьмі па-за беларускім кантэкстам, шукаць іншыя варыянты. Я разумею, што гэта часовая гісторыя, але для беларускага кантэксту, хутчэй за ўсё, пастаянная, бо гэта занадта небяспечна.
Я апошнім часам і так у вельмі разабраным стане. Маральна я вельмі моцна падаўлены, мае вытворчыя магчымасці вельмі ўпалі, і рабіць нейкі прадукт на карысць людзей усё складаней і складаней.
Напрыклад, цяпер я не публічны. Я не магу дапамагаць прасоўваць зборы, я не магу даваць якія‑небудзь каментарыі. Мне вельмі цяжка было размаўляць з вамі. Шчыра скажу, мне фізічна цяжка гэта рабіць зараз, бо я разумею, што пасля маіх слоў, што б я ні сказаў, я буду аб’ектам высмешак, здзекаў, пераследу, цкавання, усяго астатняга.
— Тады што наконт вашага абавязацельства «словам і справай умацоўваць арганізацыю, улічваючы яе маральны аўтарытэт»? Гэта фармулёўка таксама даволі канцылярская. Не зусім зразумела, што яна ўключае.
— З таго, што я зусім дакладна павінен рабіць — гэта шукаць рэсурсы для існавання структуры і прыцягваць іх па сваіх нейкіх персанальных каналах і іншых магчымасцях. Гэта што тычыцца «справай». Ну, а «словам» — гэта тое, што зараз мы праходзім вельмі складаны перыяд унутры каманды, і гучыць шмат розных рэзкіх выказванняў і іншага. Маё абавязацельства — старацца не распальваць гэтую сітуацыю далей, зрабіць так, каб усё прайшло з найменшымі стратамі.
Зноў жа, вы ж бачыце: сітуацыя ў дынаміцы, усё пакажа заўтрашні дзень. Вельмі складана нешта планаваць. Тыя рашэнні, якія прыняты — яны прыняты на сёння. Я маю на ўвазе рашэнні ў дачыненні да самога сябе.
Калі я ўбачу істотныя новыя змены сітуацыі, то, вядома, як-небудзь буду інакш рэагаваць. Я зусім не той чалавек, які адзін раз вырашыў і трымаецца гэтай пазіцыі, нягледзячы ні на што, не зварушваючыся.
— Чым вы займаліся, пакуль ішло разбіральніцтва? Акрамя пачатку псіхатэрапіі згодна з вашымі асабістымі абавязацельствамі.
— У арганізацыі вельмі шмат розных абавязкаў, якія «пад капотам». Гэта значыць, гэта праца з дакументамі, прывядзенне ў парадак нейкіх праграмных тэкстаў, напрыклад. Праца з тымі прыватнымі донарамі, якія са мной асабіста добра знаёмыя, нейкія іншыя ўзаемаадносіны непрадстаўніцкага характару, скажам так. Вядома, я не ўдзельнічаю ў перамовах з кімсьці (на перыяд правядзення разбіральніцтва Стрыжак быў адхілены як ад кіраўнічай пасады, так і ад выканання прадстаўніцкіх функцый ад імя арганізацыі). Ёсць дастаткова шмат рознай дробнай тэхнічнай працы, звязанай з такімі рэчамі.
— І вы працягвалі атрымліваць сваю зарплату, як і раней? Ці нешта змянілася?
— Я быў паніжаны ў зарплаце.
Больш за тое, зараз на планёрцы BYSOL я абвяшчу, што з наступнага месяца адмаўляюся ад зарплаты з прычыны крызіснай сітуацыі. Гэта значыць, я атрымліваю апошнюю зарплату за адпрацаваны месяц, а наступныя паўгода буду працаваць pro bono, таму што фінансавае становішча ў нас дастаткова цяжкае. Усё залежыць, вядома, яшчэ ад рашэнняў донараў, але гэта — маё.
— Калі так атрымаецца, што праз паўгода вы ўсё ж такі сыдзеце з BYSOL, ці ёсць у вас нейкія планы?
— У мяне ёсць сцэнар на ўсе магчымыя варыянты развіцця падзей з тых, што праглядаюцца. Нейкі з іх будзе працаваць як сцэнарны план. Зразумела, што ён будзе не на 100% выкананы, але нейкім чынам ён усё ж такі супадзе з рэальным.
Для сябе я, напэўна, павінен адрэфлексаваць гэтую гісторыю, калі яна стане крыху менш вострай і крызіснай. Таму што думкі ў мяне вельмі розныя цяпер у галаве. Маё стаўленне да гэтай сітуацыі таксама вельмі вострае. Зараз я, напэўна, не ў стане прымаць нейкія ўзважаныя дадатковыя рашэнні адносна сябе і будучыні.
Зусім дакладна я разумею, што стратэгія рухацца ў адным напрамку цягам дзесяцігоддзяў была даволі паспяховай. То-бок мне ўдалося дасягнуць шмат чаго, зрабіць шмат, стварыць шмат. Але пачынаецца наступны этап, у якім я бачу, што гэта занадта ўразлівая сітуацыя, калі ты цалкам завязаны на нешта адно, і крушэнне тваёй сістэмы адбываецца толькі таму, што адбываецца нейкі такі адзін кропкавы момант у маёй біяграфіі, эпізод, які руйнуе ўвогуле ўсё. З гэтым дакладна нешта трэба рабіць. Таму вось туды я буду цяпер думаць напружана і глядзець, як я магу сябе абараніць, каб не трапіць у такую сітуацыю яшчэ раз.
— Ці працуе гэта «крушэнне» у адваротны бок? Я маю на ўвазе, што ў вас усё разбуралася ў асабістым жыцці з-за дыкпікаў — а ці стала б горш «Байсол», калі б вы ўсё ж там больш не працавалі?
— Я не ведаю. Справа ў тым, што ў камандзе вельмі шмат людзей, якія працуюць у полі і непасрэдна дапамагаюць іншым. Гэтыя людзі былі завязаны на ўзаемадзеянне са мной. Я ў свой час прыдумаў гэтую структуру — і вельмі многія рэчы, якія ў ёй працавалі, былі маім бачаннем. Зразумела, што не ўсё. Зразумела, што каманда ўносіць велізарны ўклад, і дырэктарат, і ўсе астатнія. Гэта быў агульны дом, наша агульная будоўля, дзе пры гэтым я — вельмі важны элемент. І калі я сыходжу з арганізацыі, гэта ўжо іншая арганізацыя. Яна працягнула б існаваць, але там было б ужо ўсё зусім па-іншаму. У мяне няма адказу, ці было б лепш, ці было б горш. Яшчэ раз паўтаруся, хтосьці б выдыхнуў: няма чалавека — няма праблемы. Але я думаю, што мой сыход цалкам мог бы пацягнуць сыход іншых ключавых спецыялістаў, для якіх сітуацыя з рашэннем у дачыненні да мяне была непрымальнай па ўзроўні справядлівасці, суразмернасці. Людзі проста не хацелі б працаваць у такіх умовах, у такой структуры, якая такія рэчы можа рабіць са сваімі людзьмі — прычым з адным з заснавальнікаў.
«На гэтай вайне я вельмі шмат страціў»
— Ці ёсць у вашым асабістым коле зносін людзі, якія пасля гэтага скандалу перасталі з вамі мець зносіны?
— З тых, з кім я меў зносіны, большасць засталася. Але ёсць людзі, якіх я страціў — і, напэўна, назаўсёды, таму што яны занялі такую пазіцыю, сказалі такія рэчы, так адрэагавалі, што я проста не бачу магчымасці для далейшых зносін.
З’яўляюцца розныя новыя ўводныя — яны таксама выклікаюць рэакцыю людзей. Таму сітуацыя развіваецца. На гэтай вайне я вельмі шмат страціў.
— Давайце вернемся да пачатку скандалу. Ці ведалі вы ўвогуле, што «Еўрарадыё» рыхтуе матэрыял пра вас?
— Пра тое, што ідзе нейкі рух у адносінах да мяне і яшчэ некалькіх асоб мужчынскага полу ў беларускім грамадстве, я ведаў досыць даўно, але не надаваў гэтаму асаблівай увагі. Таму што ўсё, што адбывалася ў маім жыцці — маю на ўвазе ў асабістым, інтымным плане — я ўспрымаў як частку нормы.
Паводле слоў Стрыжака, адным з тых, па кім ішоў «нейкі рух», быў намеснік старшыні Беларускай асацыяцыі журналістаў Барыс Гарэцкі. У пачатку жніўня ён сам расказаў пра гэта, пасля чаго быў адхілены ад выканання абавязкаў, а ў арганізацыі пачалося ўнутранае разбіральніцтва.
У маім свеце, у маім пакаленні, можа быць прынята так, што калі ты спрабуеш усталяваць нейкі кантакт з чалавекам, ты павінен яго ініцыяваць. Ты пішаш, калі ёсць нейкая адказная рэакцыя — значыць, ты працягваеш зносіны. Зразумела, што зона флірту — вельмі тонкая штука, дзе-небудзь яна можа пераходзіць межы, дзе-небудзь — не. Тут кожны чалавек сам для сябе вызначае, што для яго норма, а што не норма. І я як бы прывык, што калі камусьці не норма, то чалавек гэта кажа.
Ведаючы за сабой нейкія праблемы, моманты, пра якія я пісаў у сваім допісе (дзе ідзе гаворка пра сэксуальную залежнасць), калі ў мяне была цяжкая сітуацыя ў жыцці, я мог дапусціць нейкія некарэктныя рэчы. Я выбачаўся перад гэтымі людзьмі, стараючыся як-небудзь вычарпаць віну ў індывідуальным парадку і такім чынам вырашаў гэтае пытанне.
У пачатку чэрвеня са мной сустрэлася [актывістка] Наста Базар і сказала, маўляў, Андрэй, на цябе ёсць фактура. На цябе скардзяцца і ўсё такое. Я сказаў, што прашу прабачэння ў людзей, перад якімі я вінаваты. Перад імі прашу прабачэння — не перад Базар, вядома ж, таму што яна збірае інфармацыю пра асабістае жыццё людзей. Я ўвогуле не ведаю, як гэта з пункту гледжання прававога поля працуе ў Еўропе. Мяне крыху трыгерыць гэты момант: якое ў яе прававое абгрунтаванне, каб так дзейнічаць? Гэта трэцяя асоба, якая не мае дачынення да пацярпелых.
Я не ведаю, навошта Базар мне ўсё гэта расказала, але яна дала мне досыць шмат падрабязнасцяў. І калі б я быў сапраўды такой мраззю, як яны лічаць, я б пайшоў адразу да сваіх «паплечнікаў» (маецца на ўвазе Гарэцкі і яшчэ адзін чалавек, чыё імя мы не называем, бо публічных абвінавачванняў у яго бок не вылучалася) і пачаў выбудоўваць нейкую лінію абароны, чаго я, вядома ж, не зрабіў. Таму што я чалавек, які разумее, што ёсць справядлівасць. І калі я нешта здзейсніў, то гэта павінна быць прапарцыйна і суадносна ацэнена і вынесена нейкае справядлівае рашэнне для ўсіх.
— Чаму вы адразу не хацелі даваць каментар журналістам, а абмежаваліся пастом у фэйсбуку?
— Я максімальна адкрыты чалавек для журналістаў: ніколі не адмаўляўся ні ў якіх інтэрв’ю. Але гэтая сітуацыя была для мяне асаблівая тым, што я не ведаў, у чым менавіта мяне збіраюцца абвінавачваць [у матэрыяле «Еўрарадыё»]. Я не ведаў увогуле, пра што будзе ісці гаворка, і таму я не быў гатовы даваць гэты каментар загадзя.
На той момант я бачыў, што на «Еўрарадыё» выйшаў тэкст пра Асацыяцыю беларускага бізнэсу [і наступны канфлікт з яе віцэ-прэзідэнткай Марынай Гірын] — і я бачыў, у якой танальнасці ён выходзіць. Я разумеў, што са мной будзе менавіта тое самае. Таму я прыняў рашэнне адказваць ужо па факце.
У тэксце пра абвінавачанні ў мой бок было два ідэнтыфікаваныя кейсы, якія я асабіста распазнаў. На мой погляд, абодва гэтыя кейсы не маюць пад сабою падстаў у тым плане, каб лічыць, што там быў факт харасменту. З характару гэтых перапісак можна зразумець, што гэта была зона флірту, што гэта былі адносіны даволі блізкія. Там нідзе ніхто не сказаў: «Не, спыніся, спыніся. Мне гэта не падабаецца, я больш так не хачу».
Андрэй Стрыжак назваў імёны жанчын, якіх ён ідэнтыфікаваў па агучаных абвінавачваннях, і паказаў перапіскі з імі. Іх змест у цэлым адпавядае ягонаму апісанню — аднак «Люстэрку» невядома, ці былі раней гэтыя дыялогі як-небудзь адрэдагаваныя.
Калі глядзець з пункту гледжання права, гэтыя людзі не былі маімі падначаленымі. Але гэта складаны момант, бо ў спіс тых, каго камісія прызнала бенефіцыярам BYSOL, увайшоў вельмі шырокі круг людзей. Гэта і тыя, хто непасрэдна дапамогу атрымлівае, і партнёры арганізацыі, і прадстаўнікі донараў, і іншыя.
Фактычна ў пазіцыі, у якой я знаходзіўся, мне нельга было мець адносіны ўвогуле ні з кім сярод беларускага прадэмакратычнага поля, таму што BYSOL нібыта дапамагла больш чым 20 тысячам чалавек. І атрымліваецца, што ўсе яны — бенефіцыяры. Але вельмі часта бывае, што пачынаеш з чалавекам мець зносіны — і толькі потым, у працэсе гэтых зносін, даведваешся, што калісьці ён атрымліваў дапамогу ад BYSOL, або мы яго вывезлі, або яшчэ нешта. У гэтым праблема.
Зразумела, што маглі быць нейкія кейсы, дзе я відавочна перайшоў мяжу, нейкую грань з людзьмі. Яшчэ раз паўтараю, што я перад гэтымі людзьмі выбачаўся, рабіў гэта публічна — і цяпер зноў карыстаюся гэтай магчымасцю. Я разумею, што мог нанесці нейкую траўму, нейкую шкоду і як-небудзь паўплываць на чалавека. Але я не магу пагадзіцца з тым, што гэтыя людзі былі ў залежным ад мяне становішчы.
Што датычыцца астатніх гісторый [пра якія ішла гаворка ў рашэнні камісіі, а не ў тэксце «Еўрарадыё»], я не магу каментаваць, бо не ведаю, пра каго канкрэтна ідзе гаворка і, адпаведна, якім было змесціва нашых узаемаадносін. Спецыфіка ўсяго працэсу разбіральніцтва была такой, што мне нічога не паказалі. Я разумею, чаму: людзі баяцца пераследу, і гэта абгрунтавана. Але ў нармальнай дэмакратычнай дзяржаве такія сітуацыі вырашаюцца праз суд.
— «Усім пішу прабачэнні. Атрымаю розныя адказы. Хтосьці кажа «усё нармальна», а хтосьці — не, і тады я пераглядаю ўсю перапіску — можа, гэта я чаго не разумею?» — гэта вы распавядалі праз некалькі дзён пасля таго, як скандал стаў публічным. Дадасце падрабязнасці, да чаго прывёў аналіз вашых перапісак?
— Што гэта глыбока індывідуальная гісторыя. Хтосьці ўспрымае пэўныя дзеянні чалавека як дапушчальныя для сябе, а хтосьці — як недапушчальныя. Флірт, інтымнае жыццё, асабістыя ўзаемаадносіны — вельмі тонкая сфера. У кожнага чалавека ёсць свае ўстаноўкі і разуменне дазволенага.
У адным выпадку [з тых, што апублікаваныя на «Еўрарадыё»] я цяпер звярнуў бы ўвагу на тое, што калі табе не адказваюць, альбо адказваюць даволі скупа, альбо нячаста — проста пакінь гэту гісторыю, бо, хутчэй за ўсё, там нешта не так. Гэта такая парада-спойлер для мужчын, умоўна кажучы. Цяпер я б гэта ўспрыняў як сігнал [спыніцца].
— Многія жанчыны зноў пачалі задавацца пытаннем, навошта мужчыны адпраўляюць такія фота. Можаце расказаць?
— У адносінах у мяне не было такога бар’ера, што фота нельга дасылаць, бо фота дасылаюць многія дзяўчыны таксама. Так, гэта пэўная рызыка, але гэта элемент гульні. Я сам шмат ад каго атрымліваў такія фота, шмат каму дасылаў. І калі ты гэта як практыку [флірту] ўспрымаеш, то можаш зрабіць перанос на іншага чалавека, які, магчыма, увогуле гэтага не хоча і не гатовы да нейкага такога дзеяння.
Адказваючы на пытанне пра сябе — выключна пра сябе, — я думаю, што ў маім выпадку гэта быў проста перанос практыкі з людзей, для якіх гэта было дапушчальна, на людзей, для якіх гэта было недапушчальна. Гэта крытычная памылка, я яе прызнаю і прашу прабачэння за гэта. Але гэта не было чымсьці такім раптоўным кшталту «пайду-ка я камусьці што-небудзь дашлю». Не, гэта былі людзі, з якімі я складаўся ў нейкага роду ўзаемаадносінах, якія дазвалялі мне меркаваць, што яны дастаткова блізкія. Безумоўна, я мог памыляцца.
— Напрыклад, вядучая YouTube-шоу «Звычайная раніца» Марына Ментусава казала, што ёй дасылалі мноства дыкпікаў. Пры гэтым убачанае яе не траўміравала, з мужчынамі, якія зрабілі гэта, у яе была «прастора для флірту». З другога боку, розныя людзі па-рознаму ўспрымаюць такія фота. У сувязі з гендарна абумоўленым выхаваннем жанчынам складаней, чым мужчынам, адмаўляць, і яны часцей стараюцца не пакрыўдзіць іншага чалавека. Вы задумваліся пра тое, што ў вашай «прасторы флірту» таксама могуць быць людзі, якім проста складана проста сказаць «не»?
— Слухайце, ты ніколі не можаш улезці ў галаву іншаму чалавеку. Ты ўсё роўна праецыруеш сваё ўражанне пра яго на яго ўражанне пра цябе. Мая пазіцыя такая: я спачатку ўвогуле ўсё пра сябе, пра свае падыходы да жыцця кажу адразу чалавеку ротам — каб упэўніцца ў тым, што мяне пачулі, зразумелі. Каб нікога не ўводзіць у зман адносна сябе і якіх-небудзь нюансаў майго жыцця, асобы. Я папярэджваю і чакаю таго ж ад іншага чалавека. Каб ён паслухаў і сказаў: «Мне гэта не пасуе», або «Давай паспрабуем», або «Цікава». Але не [мне не казалі]. А я прывык да таго, што кажу ўвесь час і слухаю ўвесь час.
Калі мне не кажуць проста «не», то я ўспрымаю гэта як магчымасць працягваць і нешта рабіць, якім-небудзь чынам узаемадзейнічаць. Але што дакладна з гэтай сітуацыі вынікае? Павінна быць 100‑працэнтная згода. Прычым я ўжо не ведаю, напэўна, пісьмовая. Гэта значыць, у вас у перапісцы дзесьці павінны захавацца [паведамленні] пра тое, што чалавек пагадзіўся з вамі на нешта. Гэта, можа, хоць як-небудзь абароніць ад сітуацый, калі хто-небудзь рэзка перадумае. Ну, я не ведаю цяпер ужо, як увогуле з гэтым усім быць. Я, на жаль, больш не эксперт.
— «Кожны ўчынак, здаецца, трэба ацэньваць асобна і не змешваць усе плюсы і мінусы. Шмат жыццяў выратавалася, шмат хто атрымаў дапамогу і падтрымку, і, відавочна, нехта аказаўся пакрыўджаны. Вось такая зебра — жыццё». Вам пісалі і такія — можна сказаць, падтрымліваючыя — каментары. Як вы іх успрымалі?
— Я ўважліва прачытаў усё, што можна было прачытаць па гэтай сітуацыі. Гісторыя трохі дваякая. Ёсць людзі, якія пісалі прыблізна тое, што вы зараз кажаце — менавіта ў кантэксце таго, што нейкае дзеянне чалавека не адменіць усіх яго заслуг. Да гэтых каментарыяў, вядома, я стаўлюся пазітыўна. Гэта падтрымка, гэта вельмі важна для мяне.
Але былі каментары, якія я не магу прыняць па той прычыне, што яны аказаліся нейкім зводам асабістых рахункаў, напэўна, нейкага старога канфлікту, які доўжыцца паміж, умоўна кажучы, кансерватыўна настроенымі патрыярхальнымі мужчынамі і леваліберальнымі, фемінісцкімі настроенымі жанчынамі. Я проста стаў полем бою паміж імі: мой кейс узялі на сцяг і першыя, і другія, не маючы да мяне ніякага стаўлення. Для мяне гэта таксама дадатковая траўма, бо я страціў суб’ектнасць і стаў аб’ектам. Мяне рэальна проста пачалі цягаць туды-сюды дзеля пацверджання сваіх пазіцый, выставіць то з адной, то з другога боку.
Яшчэ важны момант — у гэтых каментарыях я бачыў вельмі шмат болю ад людзей, якія перажылі той ці іншы від гвалту, і яны відавочна праводзілі знак роўнасці паміж мной і ўласнымі гісторыямі. І гэта проста было вельмі бачна — я атрымаў за ўсіх. Абсалютна ўсё, што было назапашана, як сціснутая пружына, ударыла ў мяне.
Акрамя таго, гісторыяй скарысталіся мае недабразычліўцы, якія толькі можна, пачынаючы з прапаганды і заканчваючы людзьмі ў актывісцкім полі, якія вельмі хочуць, каб я замаўчаў і проста перастаў увогуле ўдзельнічаць у чым-небудзь. І гэта таксама было вельмі бачна. Мне было зразумела, чаму так адбылося. Я пяць гадоў быў на перадовой: казаў нязручныя рэчы, адстойваў нейкую пазіцыю. І вядома ж, як толькі з’явілася магчымасць, адбылося тое, што адбылося. Яшчэ раз падкрэсліваю, што я цяпер кажу як Андрэй Стрыжак, а не як чалавек, які прадстаўляе фонд.
— У сваім першым пасте з рэакцыяй на скандал вы прапанавалі іншым людзям, якія апынуліся ў падобнай сітуацыі, папрасіць прабачэння. Гэта магло чытацца як «прызнацца». Я так разумею, сёння ў вас змянілася меркаванне і вы б ужо не раілі тым, хто трапіў у вашу сітуацыю, так паступаць. Што б вы сказалі цяпер?
— Гэта вельмі добра заўважаны момант змены майго падыходу і бачання гэтай сітуацыі. Калі пісаў гэты пост, я як чалавек з прававым мысленнем быў упэўнены, што прызнанне віны з’яўляецца фактарам, які можа быць ключом для аднаўлення справядлівасці, кампенсацыі шкоды і іншага магчымага вычарпання гэтай сітуацыі.
Цяпер я ўбачыў, што гэта так не працуе. Сёння я не магу каго-небудзь заклікаць да дзеянняў, якія прыводзяць да таго, што адбываецца са мной. Таму што фактычна [атрымалася так, што] такое прызнанне, як маё, прыводзіць да вываду цябе за грамадскае поле і да неправавой расправы. Я нават не кажу пра якія-небудзь псіхалагічныя штукі тыпу цкавання. Я кажу пра саму сутнасць: гэта з самага пачатку неправавая сістэма [разборак і пакарання] стварае вельмі небяспечны прэцэдэнт і можа выкарыстоўвацца супраць вельмі многіх людзей. І мяне гэта страшэнна турбуе. Магчыма, нават больш, чым мой уласны лёс.