«Viecier dźmuŭ z zachadu, dyk ja pajechaŭ na ŭschod» — malaŭničy abrazok Kastusia Šytala
Siońnia pajechaŭ na ŭschod. Viecier dźmuŭ z zachadu, dyk ja pajechaŭ na ŭschod. A z uschodu išoŭ ciahnik, jakim možna viarnucca nazad.
Prypyniajusia pamiž vioskami Pasieki i Barsuki, kala miechdvara. Uniz idzie daroha na Pierałoi, a dalej na Charošuju Jel. U invientary z XVIII stahodździa ŭ Pierałojach pieraličvajucca haspadary Janka, Paŭluk i Siamion Šytali. Niejkaja dalokaja-dalokaja mnie radnia.
Pra Charošuju Jel ja viedaju tolki adzin fakt. U 1931 hodzie pan prezydent Maścicki pahadziŭsia stać chrosnym baćkam siomaha syna tutejšaha haspadara Daniela Štury. Hladžu na WIG-aŭskuju mapu 1932 hoda. Charošaja Jel-I, Charošaja Jel-II, Brytany, Bułaški, Tadevušava, Kircina… Rossyp viosačak, ceły mikraśviet, ad jakoha nie zastałosia anivodnaj žyłoj chaty.
Ja nie byŭ nikoli ŭ Charošaj Jeli. I siońnia nie pajechaŭ. Sutyknuŭsia z mocnym vietram, raźviarnuŭsia i pajechaŭ na Barsuki. Adtul, nie spyniajučysia - u Porplišča. Jechaŭ pa hłybockaj šašy. U vioskach cicha, a tut - ruch. Iduć mašyny na poŭnač i na poŭdzień. Iduć šlacham staroha paštovaha trakta, jaki prakłali ŭłady Rasijskaj Impieryi ŭ pieršaj pałovie XIX stahodździa.
Z pahorkaŭ daloka vidać navakolle. Ad barsukoŭskaha miechdvara bačnyja drevy, što rastuć abapał darohi z Porpliskaha Dvara na Porplišča. Haspadary z Porpliskaha Dvara pasadzili ich padčas šarvarkaŭ. Dziva, što siońniašnija ŭłady nie dabralisia ich śpiłavać… Bo jość takoje ŭražańnie, što ŭłady majuć dźvie lubimyja spravy — piłavać drevy i razburać budynki. A z Porplišča bačny falvarak Chodaraŭka, kolišniaja ŭłasnaść Słavinskaha. Pamiž Chodaraŭkaj i Porpliščam byli jašče Paŭłovičy, ułasnaść Kula. Syn Kula chadziŭ u škołu razam z maim dziedam, jaho pryvozili na pary koniaŭ. U 1939 hodzie Kulaŭ vyvieźli…
U Porpliščy zajazdžaju da Vacłava, byłoha biblijatekara. Jon žyvie ŭ žoŭtym domie kala aŭtobusnaha prypynka. Staraja ciomnaja chata. Na ścianie — partrety Haharyna, Jasienina, Coja… Na stale kamputar. Žytło viaskovaha intelihienta.
Vacłaŭ stavić imbryk. Zavarvaju kavu. Pačynajem havorku.
- Pomniš, ty mnie prysyłaŭ natatku pra malca z Charošaj Jeli, u jakoha prezident byŭ chrosnym?..
- Tak.
- Ja spytaŭsia ŭ adnoj žančyny adtul, jana hetaha čałavieka pomnić. Pamior jon užo.. Ale jon hetym nie chvaliŭsia. Pry Stalinie pachvalisia ty — źviazuć na Sibir..
My razmaŭlajem pra pakinutyja vioski, pamierłych ludziej, razburanyja budynki. Pra siońniašni dzień kraju niama čaho havaryć — i tak usio jasna, i tak kidajecca ŭ vočy. Ale razmovy pra staroje — taksama zmročnyja.
- Ty bačyŭ, što zastałosia ad vioski P..?
- Tak. Dźvie chaty, pustyja.
- Dyk jany zastalisia, bo ŭładalnik admoviŭsia znosić. Sielsaviet ciśnie, kab znosiŭ. A chata, što na kancy, 1906 hoda pabudovy. Kolki ŭładaŭ jana pierastajała! Haspadar spadziajecca, što jašče i Łukašenku pierastaić (śmiajecca). A druhaja chata — heta radnia jahonaj žonki, Pihuleŭskija..
- Pihuleŭskija? Z hetaj vioski byŭ taki Pihuleŭski, jon žyŭ u Łatvii. U mižvajenny čas byŭ biełaruskim dziejačam, adzin čas navat pasłom u łatyskim sojmie. Moža, radnia?
- Ty mnie pisaŭ pra jaho. Ja pytaŭsia ŭ ludziej, nichto nie pomnić. Paŭmirali ŭžo ludzi, jakija pomnili… I pra Alchovy Ručaj, što ty mnie dakumient dasyłaŭ, ja pytaŭsia ŭ čałavieka z Vałodziek — jon skazaŭ, što nikoli nie čuŭ…
Mnie para ŭ darohu. Płanuju dajechać sa spadarožnym vietram da Kruleŭščyny, kab tam sieści na dyziel Połack — Maładziečna i viarnucca nazad.
- Zajazdžaj, nie zabyvajsia, - kaža mnie Vacłaŭ.
Ja jedu praź Piatrovičy. U 1932 hodzie ŭ vioscy było 28 chat. Ciapier — dźvie. Pustyja. Prykmiačaju, što niama ŭžo kryža. Zhniŭ, i novy nie pastavili.
Vałodźki. Pavodle invientara XVIII stahodździa, tut žyŭ Vasil Šytal. Moj daloki prodak u pramoj linii. Užo paśla apošniaj vajny moj dzied Viktar Šytal, jaki naradziŭsia ŭ Vałodźkach, pryjšoŭ na prymaki ŭ viosku Viešniaje. Raniej u Vałodźkach byli sielsaviet, škoła, kłub, biblijateka, krama. Ciapier — niama ničoha. Tolki aŭtałaŭka i aŭtobus prychodziać z Dokšyc, i ciahnik prypyniajecca.
Za Kazłami na pravy bok baču Žalubčyki. Juljan Źmitrovič z Žalubčykaŭ vučyŭsia ŭ himnazii imia Lublinskaj unii ŭ Hłybokim, pisaŭ krajaznaŭčyja artykuły ŭ himnazičny časopis «Ziemia Dziśnieńska». U 2004 hodzie, byŭšy vučniem 8-ha kłasa, ja zajechaŭ na hety chutar i paznajomiŭsia ź jaho haspadarom Uładzimiram Źmitrovičam, 1918 hoda naradžeńnia. Jon raskazaŭ mnie šmat cikavaha pra minułaje hetych miaścinaŭ.
Na levy bok — Varhanskaja hara. Jana była tut dvanaccać tysiač hod tamu, ad apošniaha ledavika. U III-IV stahodździach paśla naradžeńnia Chrystova na joj było ŭmacavanaje haradzišča. Paźniej kala jaje padnožža było sielišča, na jakim archieołahi adkapali pieč, u jakoj vypłaŭlali žaleza z bałotnaj rudy. I kali pamruć apošnija žychary ŭ navakolnych vioskach, Varhanskaja hara budzie ŭzvyšacca nad apuściełym navakollem.
Michnaŭščyna. Majontak Rudaminaŭ. Lipy, i toŭsty dub, jaki pierastajaŭ mnohija ŭłady.
Vieraciei. Rodnaja vioska emihracyjnaha piśmieńnika Kastusia Akuły. Jon napisaŭ raman-tryłohiju «Haravatka», siužet jakoha zasnavany na padziejach, što adbyvalisia ŭ rodnych miaścinach. U rodnych miaścinach raman čytali ličanyja ludzi, u biblijatekach jaho niama. Na viaskovaj vulicy ja nie sustreŭ nivodnaha čałavieka. Tolki mały čorny sabačka vyskokvaje ź niejkaha dvara, biažyć za mnoj i źviahaje.
Kruleŭščyna. Miastečka pry vuźle čyhunak. Tut viruje žyćcio. Prynamsi, hetak zdajecca paśla pajezdki pa miortvych vioskach. Kala vakzała dźvie novyja kramy — «Załaty kołas», firmovaja Hłybockaha kambikormavaha zavoda, i «Aŭtazapčastki». Na stancyi — niekalki ramontnych ciahnikoŭ. Soŭhajucca pa šlachach łakamatyvy. Na vakzale pasažyry čakajuć svaich ciahnikoŭ. Chodziać tudy-siudy rabočyja čyhunki.
Ja staju pierad vakzałam, až pakul nie pakazvajecca maładziečanski dyziel.