Jakubovič: «Kab choć lišni dzień zastacca ŭ žyvych, Taraškievič daŭ pakazańni jašče na 160 čałaviek»
Hałoŭny redaktar hazety «SB. Biełaruś siehodnia» Pavał Jakubovič raspavioŭ «Svabodzie» pra toje, jak Maja Klaštornaja atrymała z archivaŭ KDB kopiju spravy maci, paabiacaŭ paspryjać admienie rašeńnia ab pryznańni knihi Zianona Paźniaka pra Kurapaty ekstremisckaj, i raskazaŭ pra chadu konkursu na memaryjał u Kurapatach.
— Na hetym tydni Maja Todaraŭna Klaštornaja atrymała ŭ redakcyi hazety «SB. Biełaruś siehodnia» kopiju spravy svajoj maci. Kiraŭnictva Kamitetu dziaržaŭnaj biaśpieki i supracoŭniki Centralnaha archivu KDB abnarodavali kopii sakretnych dakumentaŭ. Ja tak razumieju, heta adbyłosia z vašaj inicyjatyvy. Jak u vas atrymałasia heta zrabić? Ciapier mnohija zadajuć pytańnie, ci hetak ža naščadki inšych represavanych zmohuć atrymać poŭnyja spravy, kopii spravaŭ svaich rodnych?
— Usia hetaja historyja dastatkova mitalahizavanaja. Asnoŭnaja tema razmovy — archivy, dopusk da ich i jak hetuju prablemu vyrašać. Pavodle zakonu apošnija hadoŭ 20 rodnyja mieli mahčymaść atrymać adkazy na pytańni, za što aryštavali i rasstralali dzieda, baćku ci babulu, možna było ŭźniać pra reabilitacyju. Usio heta było, ale časta hučyć absalutna dziciačaje patrabavańnie: «Puścicie ŭ archiŭ». Družok, što ty ŭ archivie znojdzieš?
U bolšaści kryminalnych spravaŭ chavajucca strašnyja padrabiaznaści. Prosty prykład, jaki mianie šakavaŭ. U našaj historyi jość najpavažaniejšy čałaviek, spadar Taraškievič. Jaho aryštavali, asudzili «trojkaj», ale paśla sudu jaho nie rasstralali i trymali ŭ kamery ŭ asobym korpusie mienskaj turmy. Jon viedaŭ pra toje, što jaho ŭžo vykraślili ź liku žyvych, tym nia mienš jaho štodnia vyklikali, i kab choć lišni dzień zastacca ŭ žyvych, jon davaŭ pakazańni jašče na kahości. I pa pakazańniach Taraškieviča, padajecca, 160 ci 180 čałaviek byli aryštavanyja, bolšaść ź ich pakaranyja śmierciu. Ci abaviazkova ciapier hetuju historyju raskryć i zrabić z Taraškieviča niejkaha danosčyka ci iłžeśviedku? Jon — achviara, ale achviary i tyja 180 čałaviek, na jakich jon danios. Dyk, moža, nia treba dziela zadavalnieńnia ŭłasnych ujaŭleńniaŭ rabić z hetaha tryler?
— Ja krychu pra inšaje chacieła zapytacca. Maja Todaraŭna kazała, što kali pry kancy 1980-ch hadoŭ jana atrymała dostup da spravy maci i baćki, to nie mahła navat dakranucca da spravy, joj začytali tolki niekalki dakumentaŭ, a nie całkam usiu spravu. Byli abmiežavanyja mahčymaści, a ciapier jana atrymała poŭnuju spravu. Ci mahčyma, kab poŭnyja spravy, ich kopii atrymali inšyja represavanyja, naščadki represavanych. Vy — čałaviek upłyvovy, vy dobruju spravu zrabili dla Mai Todaraŭny. Nia tak šmat zastałosia ŭ Biełarusi takich ludziej jak jana. Naprykład, Nadzia Ramanaŭna Dziemidovič. Što im ciapier rabić? Tym, chto sam zachoča atrymać kopiju spravy baćki, naprykład, z archivaŭ KDB.
— Jość ustanoŭleny paradak. Treba źviarnucca ŭ svaju abłasnuju ŭpravu KDB, kali heta nia Miensk, albo da kiraŭnictva Kamitetu dziaržaŭnaj biaśpieki, kali razmova idzie pra Miensk, kab pabačyć hetuju spravu. A voś dazvolać ci nie dazvolać, hetaje pytańnie ciažka sprahnazavać.
Ja pasprabuju patłumačyć. Paśla niekatorych spravaŭ vałasy dybam stanoviacca ad taho, jak ludzi adzin na adnaho pakazvali. Pryčym ludzi znakamityja, pavažanyja, mnohim pomniki stajać, i adzin pakazvaje, što druhi ŭciahnuŭ jaho ŭ trackisckuju dziejnaść, a toj pakazvaje, heta jon mianie spojvaŭ i ŭhavorvaŭ Stalina zabić. Tamu sprava nie ŭ reputacyjach, a ŭ tym, što nielha niekatoryja rečy abnarodavać.
Jakomu naščadku spadabajecca, što jahony niavinna rasstralany dzied daŭ pakazańni jašče na dzieviać adnaviaskoŭcaŭ. Kažuć: nazavicie imiony kataŭ. Užo i kataŭ niama, i achviaraŭ. Što z taho, što nazvać imia siaržanta KDB, jaki zabiŭ 20 čałaviek, a potym jaho samoha zabili i žonku ŭ «Ałžir» pasłali. Ciapier treba havaryć pra toje, što nielha dapuścić stalinizmu z usioj hetaj paranojiaj, pustatoj i barabannym bojem, jaki «Ałžirom» zakančvaŭsia.
U pryncypie kožny moža źviarnucca ŭ KDB i atrymać. Maja Todaraŭna — adna z apošnich žyvych udzielnic toj dramy, jaje asudzili ŭ 4 miesiacy ad naradžeńnia. Naturalna, ja zrabiŭ usio, što moh, kab Maja Todaraŭna mahła dakranucca da aryhinałaŭ, da listoŭ, jakija jaje maci pisała Varašyłavu, i jašče šmat da čaho, što raniej nie ličyli patrebnym pakazać, ličyli, što heta nia maje dačynieńnia da spravy. Ja vystupiŭ z chadajnictvam i vielmi ŭdziačny tym kiraŭnikam, jakija pajšli nasustrač. Kali davoli daŭno my paznajomilisia z Majaj Todaraŭnaj, mianie hetaja trahiedyja vielmi ŭraziła. Heta raman, taki siužet naŭrad ci Dastajeŭskamu ŭ hałavu b pryjšoŭ.
Što da spravaŭ inšych ludziej, to pakul ja — redaktar hazety, to dzie mahu dapamahčy, chaj pišuć, źviartajucca, ja pastarajusia dla hetych ludziej usio zrabić, kab zadavolić ich žadańnie daviedacca bolej.
— Vy namahajeciesia, kab pamiać achviaraŭ stalinskich represij była hodna ŭšanavanaja ŭ Kurapatach. Niekalki dzion tamu Alaksandar Łukašenka pieradaŭ prezydentu Kazachstanu 63 spravy biełarusak, jakija byli ŭ Akmolinskim lahiery žonak zdradnikaŭ radzimy. Ci vy niejak pryčynilisia da hetaha rašeńnia?
— Možna ja ścipła nia budu heta kamentavać. Jość fakt. Prezydent zrabiŭ hety žest. Nursułtan Abišavič sapraŭdy vielmi šmat robić dziela ŭšanavańnia pamiaci achviaraŭ stalinskich represij, heta sapraŭdy vielmi dobry prykład. Z 1990-ch hadoŭ jon asabista zajmajecca kazachstanskimi memaryjałami, bo z Kazachstana zrabili turmu dla ŭsiaho Savieckaha Sajuzu tych hadoŭ. U kantekście Kurapataŭ i našych dalejšych ruchaŭ i inšaha pavarotu da hetaj temy mnie vielmi pryjemna, što ŭ prezydentaŭ adbyłasia takaja razmova, što Alaksandar Ryhoravič ubačyŭ, nakolki ŭdziačny Nazarbajeŭ za toje, što jamu pieradali hety archiŭ. Heta dobry fakt.
Što tyčycca astatniaha, kolki ŭ mianie budzie chapać siłaŭ, ja budu rabić usio, kab u Kurapatach zrabić memaryjał smutku i pamiaci. Ni pra jakoje prymireńnie nia treba havaryć, tym bolš niavinna zabitych u 20-m stahodździ. Memaryjał kankretnym achviaram palityčnaj daktryny, palityčnaha varjactva, palityčnych represij.
Vielmi spadziajusia, što budu sutykacca z bolšym razumieńniem. Čas usio ž spynić sumnievy i razmovy pra toje, što «ruki preč» i tak dalej. Na vočy traplajucca niekatoryja absalutna dziciačyja mierkavańni, što Jakubovič palityčny kapitał nabiraje. Mnie heta nie patrebna ŭ hety peryjad žyćcia.
Karystajučysia vypadkam skažu, što ja z žalem daviedaŭsia nakont taho, što kniha Paźniaka pra Kurapaty była pryznanaja ekstremisckaj. Naturalna, ja staŭlusia z hłybokaj pašanaj da rašeńniaŭ dziaržaŭnych ci sudovych orhanaŭ, ale ja pasprabuju sa spadziavańniem na razumieńnie praz hazetu źviarnucca, kab hetaje sudovaje rašeńnie było źmienienaje. Što ŭ hetaj knizie moža być ekstremisckaha? Paźniak raskazaŭ pra Kurapaty — ani dadać, ani prybrać. Rasstrelvali ludziej. I kali zdymki ŭ knizie, to heta — zdymki pareštkaŭ, kali heta jaho razvahi, to ich siońnia całkam u hramadztvie pryniali i padzialajuć. Kali proźvišča tolki Paźniaka kahości naściarožyła, heta taksama niasłušna. Što tyčycca Kurapataŭ, histaryčnaj častki, to proźvišča Paźniak i Kurapaty nieparyŭna źviazanyja. Škada, što tak adbyłosia. Ja pasprabuju niešta pradpryniać.
— Jak ruchajecca sprava z konkursam na memaryjał u Kurapatach? Paviedamlałasia, što to padčas praviadzieńnia konkursu eskiznych prajektaŭ pamiatnaha znaku «Kurapaty» Ministerstva kultury atrymała 26 zajavak. Vy ŭ peŭnaj stupieni kuryrujecie hetuju spravu. Na jakoj stadyi praces?
— Pryjšli 26 pracaŭ, jakich ja, ščyra kažučy, nia bačyŭ. Ja i raniej kazaŭ, što mnie nia vielmi spadabałasia inicyjatyva Ministerstva kultury, bo jana była vielmi kanservatyŭnaj, źviernutaj tolki da prafesijanałaŭ. Ja bačyŭ konkurs na pamiatny znak jak demakratyčnuju spravu, u jakoj pavinny ŭdzielničać usie, chto choča — ad školnika da akademika architektury. Pasłać na sud žury ŭsio, što možna zrabić, kab pamiatny znak byŭ adnačasna i lapidarnym, i vielmi ŭražvaŭ, byŭ značymym i surjoznym. U inicyjatyŭnuju hrupu, pra jakuju ja havaryŭ, uvachodziać pradstaŭniki hramadzkaści i praktyčna nie ŭvachodziać dziaržaŭnyja dziejačy. My vyrašyli praciahnuć konkurs, kab jak maha bolej ludziej uziali ŭ im udzieł. My spadziajemsia, što jašče vielmi šmat ludziej adklikniecca. Pamiž saboj my vyrašyli, što vyznačym termin, kali skončycca pryjom pracaŭ, i budziem razhladać u tym liku i hetyja 26, što pryjšli ŭ minkultury.
— Značyć, kančatkovaha terminu, kali buduć prymacca rašeńni, jašče niama?
— Nie. Tolki abvieščany konkurs, pa sutnaści demakratyčny, usienarodny. Mechanizm nastupny. Siabry inicyjatyŭnaj hrupy, naprykład historyk Kuźniacoŭ, pavinien prapanavać u žury taho, kaho jon paličyć patrebnym. Hanna Šapućka prapanuje svaju kandydaturu, ja mahu prapanavać svaju kandydaturu, Aleś Čacholski taksama. Ja pastarajusia zrabić tak, kab nie było nijakich niuansaŭ, źviazanych z palityčnym i estetyčnymi pohladami. Pavažany, viadomy, kampetentny čałaviek z dobraj reputacyjaj, jakoha by prapanavali siabry inicyjatyŭnaj hrupy, aŭtamatyčna ŭklučajecca. I jany ŭžo buduć vyrašać, jaki eskiz pieramoža. Potym pačniom šukać mahčymaści vyrabu, ustanoŭki znaku i hetak dalej.
— Kali buduć bližejšyja pasiedžańni, kali pieramožcaŭ buduć vyznačać?
— My pahladzim na intensiŭnaść, ale ja dumaju, što z pačatkam vosieni. Treba, kab jak maha bolej ludziej uziali ŭdzieł, a z druhoha boku da biaskoncaści praciahvać jaho nia varta. Toje, što prysłali ŭ Ministerstva kultury, i toje, što pryšluć jašče (ja vielmi spadziajusia), usio budzie sumiravacca i razhladacca pavažanaj kalehijaj, jakuju prapanujuć i pryznačać členy inicyjatyŭnaj hrupy.
{POLL#647}