Navukoviec raspavioŭ pra hieałahičnyja zahadki Biełarusi: irtuć ź ziamli i kratar ad padzieńnia mietearyta, jaki źniščyŭ usio žyvoje ŭ radyusie tysiač kiłamietraŭ
Pra biełaruskuju ziamlu napisana niamała, ale pra toje, što jana chavaje ŭ svaich nietrach, viadoma nie tak šmat. U kancy XX — pačatku XXI stahodździa na terytoryi Biełarusi zafiksavany šerah niezvyčajnyja hieałahičnych źjaŭ, jakija nie majuć dakładnaha vytłumačeńnia.
Padzieńnie mietearyta na Ziamlu. Ilustracyjnaje fota
Pra takija źjavy ŭ artykule, apublikavanym u časopisie «Navuka i inavacyi», raspavioŭ Jarasłaŭ Hrybik, zahadčyk łabaratoryi hieatektoniki i hieafiziki Instytuta pryrodakarystańnia Nacyjanalnaj Akademii navuk Biełarusi. Na heta źviarnuŭ uvahu kanał «De facto. Biełaruskaja navuka».
Łahojski kratar, pra jaki mała chto viedaje
U 1973 hodzie za 8—10 km na paŭnočny zachad ad Łahojska hieafiziki vyjavili dziŭnuju kalcavuju anamaliju ŭ ziamli. Spačatku heta vyhladała prosta jak niezvyčajnaje źnižeńnie elektryčnaha pola, ale dalejšyja daśledavańni, u tym liku bureńnie i hieafizičnyja vymiareńni, paćvierdzili: pad ziamloj — mietearytny kratar, utvorany mahutnym vybucham.
U 1980-ja hady na płoščy 170 km² praviali maštabnaje hieałahičnaje kartavańnie i praburyli 28 śvidravin. Samaja hłybokaja dasiahnuła 1254 mietraŭ, ale navat jana nie prajšła ŭsiu zonu razrychleńnia parod, vyklikanaha ŭdaram.
Płan Łahojskaha kratara
Hieafizika pakazała: struktura maje dyjamietr da 18 km i ŭtvaraje vialikuju kalcavuju zonu mienš ćviordaha kryštaličnaha fundamienta. Takija prykmiety — typovyja dla vialikich vybuchnych krataraŭ, utvoranych padzieńniem mietearyta.
Navukoŭcy vyśvietlili, što kala 40 miljonaŭ hadoŭ tamu ŭ hetym rehijonie ŭpaŭ asteroid dyjamietram prykładna 700 mietraŭ i masaj kala 439 miljonaŭ ton. Dla paraŭnańnia — 700 mietraŭ składaje adlehłaści pamiž Pałacam sportu i Kafiedralnym saboram u Minsku. Mahutnaść vybuchu była ŭ miljon razoŭ bolšaj za vybuch atamnaj bomby ŭ Chirasimie. U toj čas hetaja terytoryja była ŭźbiarežžam akijana, i ŭsio žyvoje ŭ radyusie tysiač kiłamietraŭ było źniščana.
Razrez Łahojskaha kratara
Ciapier kratar całkam schavany pad ledavikovymi adkładami, na pavierchni nie vyjaŭleny, i jaho kontury viadomyja tolki dziakujučy hieafizicy i kaśmičnym fotazdymkam. Heta pieršy i pakul adziny dakazany mietearytny kratar u Biełarusi, i jon źjaŭlajecca važkim dokazam taho, što nietry našaj krainy adčuvali mocnaje vonkavaje ŭździejańnie z kosmasu.
Žłobinskija ałmazy
U 1989 hodzie na poŭdni Biełarusi, u rajonie Žłobinskaj siedłaviny, hieołahi vyjavili hieafizičnyja anamalii, jakija śviedčyli pra mahčymuju najaŭnaść dyjatrem — vułkaničnych trubak, praź jakija kaliści praryvaŭsia mahmatyčny materyjał z hłybiń. Usiaho na Žłobinska-Rahačoŭskim i Uvaravickim učastkach praburyli bolš za 70 śvidravin.
Čyrvonymi zoračkami paznačany ałmaznyja dyjatremy na Žłobinska-Rahačoŭskim i Uvaravickim učastkach
U vyniku byli znojdzieny vułkaničnyja parody (brekčyi), što zachoŭvali minierały vysokaha cisku — hranaty, chromšpinielidy, ilmienity, jakija časta sustrakajucca ŭ radoviščach ałmazaŭ. Adnak ich skład adroźnivajecca ad typovych ałmazanosnych asacyjacyj, što dazvalaje kazać pra biedny abo nieałmazanosny charaktar bolšaści trubak.
Tym nie mienš u vaśmi dyjatremach Žłobinskaha pola (Antonaŭskaja, Asoje, Vietačka, Dzianiskavičy, Jalenava, Sienažatka, Fiodaraŭskaja, Cupier) byli znojdzieny 18 mikraałmazaŭ pamieram da 0,3 mm, jašče dva ziarniaty — u trubcy Karatažnaja Uvaravickaha pola.
Uličvajučy danyja hłybinnaha siejśmičnaha zandavańnia, praviedzienaha ŭ miežach mižnarodnaha prajekta «Hiearyft‑2013», daśledavańni ałmazanosnaści nietraŭ Biełarusi źjaŭlajucca pierśpiektyŭnymi dziakujučy vyjaŭleńniu dyjatremaŭ i ałmazanosnych paloŭ.
Rtuć ź ziamli
U 1973 hodzie žycharka vioski Barčanki Vietkaŭskaha rajona na Homielščynie paviedamiła hieołaham, što ŭ jaje domie źjavilisia sierabrystyja šaryki. Śpiecyjalisty tresta «Biełnaftahazraźviedka» paćvierdzili: heta była mietaličnaja rtuć, i jaje znachodzili nie tolki ŭ chacie, ale i pad padłohaj, za tynkoŭkaj, na dvary i navat na hradkach. Z sabranaj proby — bolš za 100 hramaŭ — sanitarnaja słužba vyznačyła kancentracyju paroŭ rtuci ŭ pavietry ad 0,0009 da 0,1 mh/m³, što śviedčyła pra anamaliju, niebiaśpiečnuju dla ludziej.
Daśledavańnie vychadu rtuci na pavierchniu ŭ vioscy Barčanki Vietkaŭskaha rajona, praviedzienaje ŭ 2003 hodzie
U toj čas hieołahi nie čakali najaŭnaści rtuci ŭ takich maładych adkładach časoŭ kajnazoju — hieałahičnaj ery, u jakoj my žyviom ciapier. Raniej jaje prysutnaść adznačali tolki ŭ vielmi starych, dakiembryjskich parodach. Vioska Barčanki ž znachodzicca na miažy Prypiackaha razłomu i Homielskaj strukturnaj zony — rehijonaŭ, dzie mohuć prachodzić hłybinnyja hieałahičnyja razłomy.
U 2003 hodzie tut praviali hieafizičnuju ekśpiedycyju. Z dapamohaj śpiecyjalnaha prybora było zroblena 71 vymiareńnie rtutnych paroŭ u hlebavym pavietry. Najbolšuju kancentracyju paroŭ rtuci vyjavili pad vierandaj doma №2 i pierad domam №4 pa vulicy Internacyjanalnaj, jakija da taho ŭžo byli zakinuty (ci nie praz atrutnaść ziamli?) — mienavita tam pakazčyki byli samyja vysokija. Taksama pavyšanyja značeńni fiksavali ŭ inšych miescach, asabliva ŭzdoŭž darohi i kala damoŭ №5—7 i №10.
Chacia pytańnie pra pryrodu hetaj źjavy aficyjna nie vyrašana, aŭtary daśledavańnia ličać, što rtuć maje naturalnaje pachodžańnie. Mahčyma, jana traplaje na pavierchniu praz tektaničny razłom, abo źviazana z hłyboka zasypanaj niemahnitnaj dyjatremaj, anałahičnaj toj, što sustrakajecca na Žłobinskim poli.
Haz ź ziamli
U 1985 hodzie ŭ pasiołku Kaściukoŭka pad Homielem pry bureńni zvyčajnaj śvidraviny na vadu z hłybini 17 mietraŭ raptam pačaŭ vychodzić haz. Jon byŭ biez pachu, hareŭ adkrytym połymiem i składaŭsia na 91% ź mietanu, taksama ŭtrymlivaŭ ciažkija vuhlevadarody i hielij — heta pakazvała na toje, što haz maje hłybinnaje pachodžańnie. Na praciahu dvuch miesiacaŭ ź ziamli vychodziła da 4,5 kubamietraŭ hazu za sutki.
U 1985 hodzie na ŭčastku doma №9 pa vulicy Dziarahina ŭ Kaściukoŭcy pry bureńni śvidraviny na vadu ź ziamli pajšoŭ haz
Pry pahłybleńni śvidraviny da 19 mietraŭ źjaviŭsia fantan vady z hazam vyšynioj kala 10-15 mietraŭ. Pavodle śviedak, cisk u hłybini dasiahaŭ 3 atmaśfier. Ale pry dalejšym bureńni vykid hazu spyniŭsia, i vada ŭ śvidravinie zastałasia na hłybini kala 6 mietraŭ ad ziamli.
Praz paharšeńnie smaku vady praz hod kałonka była likvidavana. Vada z pabudavanaj za 20 m ad jaje studni, choć nie było nijakich prykmiet vykidu hazu pry jaje budaŭnictvie, pa słovach miascovych, taksama «niasmačnaja», ale chimičny analiz nie vyjaviŭ surjoznych adchileńniaŭ.
Dadatkovyja daśledavańni pakazali ŭ asobnych uzorach najaŭnaść etanu i ciažkich vuhlevadarodaŭ, što charakterna dla naftahazanosnych struktur. U rajonie taksama zafiksavali anamalii vadarodu i hieliju, jakija źviazvajuć z hłybinnymi razłomami ziamnoj kary.
U 2024 hodzie na mižnarodnaj kanfierencyi ŭ Homieli było pradstaŭlena daśledavańnie spadarožnikavych zdymkaŭ, jakoje pakazała: u rajonie Kaściukoŭki zafiksavany adzin z samych vysokich uzroŭniaŭ mietanu ŭ trapaśfiery siarod usioj uschodniaj častki Homielščyny.
Ciopłyja kałodziežy
U sakaviku 2007 hoda ŭ vioscy Zacitava Słabada Puchavickaha rajona žychary zaŭvažyli, što z kałodzieža idzie para, a vada stała ciopłaj. Paśla pravierki śpiecyjalisty zafiksavali, što tempieratura vady skłała 14—15°C, chacia ŭ susiednich kałodziežach jana nie pieravyšała 7—8°C. Praz tydzień, kali zrabili asnoŭnyja vymiareńni, vada ŭžo pačała astyvać, ale zastavaŭsia pavyšany ciepłavy fon.
U 2007 hodzie na ŭčastku doma № 118 ŭ Zacitavaj Słabadzie Puchavickaha rajona byŭ vyjaŭleny «ciopły kałodziež»
Padobnyja źjavy byli zafiksavany taksama ŭ vioscy Strypuny Astravieckaha rajona ŭ 2009 hodzie i na artezijanskaj śvidravinie ŭ pasiołku Karma Homielskaj vobłaści ŭ 2010 hodzie. Usie hetyja vypadki atrymali nazvu «ciopłyja kałodziežy».
Hieołahi miarkujuć, što pryčyna moža krycca ŭ miascovych hieatermičnych anamalijach — patokach ciapła z hłybini praz łakalnyja padziemnyja kanały abo razłomy, jakija zastajucca niabačnymi pry zvyčajnym kartahrafavańni.