U Vilni buduć šukać mahiłu Vitaŭta. Pošuki, jakija pravodzilisia stahodździe tamu, pryviali da vialikich adkryćciaŭ, ale mety nie dasiahnuli
Raskazvajem, kudy źnikli kości vialikaha kniazia i čamu sto hadoŭ tamu nie ŭsie byli zacikaŭlenyja ŭ tym, kab ich adšukać.
Pachavańnie Vitaŭta. Minijaciura 1443 hoda. Fota: Wikimedia Commons
Heta pieršaja častka vialikaha artykuła.
U lutym 2025 hoda hoda Kamisija litoŭskaha Siejma pa baraćbie za svabodu i histaryčnuju pamiać zajaviła, što choča znoŭ pačać pošuki pareštkaŭ vialikaha kniazia Vitaŭta. Šukać ich płanujuć u kafiedralnym sabory, dzie, jak viadoma, jon byŭ pieršapačatkova pachavany i dzie raniej byli vyjaŭleny inšyja kniažackija pachavańni.
U pieršuju čarhu płanujecca atrymać DNK svajakoŭ Vitaŭta. Viadoma, što jahonaja siastra Danuta, žonka Januša Mazavieckaha, pachavanaja dzieści ŭ kaściole Sv. Jana Chryściciela ŭ Varšavie, a brat Butaŭt u aŭhuścinskim kaściole Sv. Tamaša ŭ Prazie.
Dziakujučy DNK blizkich svajakoŭ, inicyjatary pošukaŭ spadziajucca adšukać pareštki Vitaŭta siarod 110 skryniaŭ z kala tysiačaj pareštkaŭ, što zachoŭvajucca ŭ sutareńniach vilenskaj archikafiedry. Pakolki viadoma, što Vitaŭt pražyŭ kala 80 hadoŭ, to antrapołahi adsiejuć pareštki bolš maładych ludziej, u tym liku dziciačyja, jakija składajuć značnuju častku ad pachavanych u kafiedry pareštkaŭ.
Tym nie mienš hetaja zaduma patrabuje vialikich finansavych vydatkaŭ. Pavodle acenki śpiecyjalistaŭ, analiz adnaho frahmienta kości moža kaštavać da 4500 jeŭra, a pravieryć treba budzie dziasiatki ci navat sotni pareštkaŭ.
Zrešty, hetyja darahija DNK-daśledavańni mohuć być marnymi. Śpiecyjalisty vykazvajuć roznyja mierkavańni pra los pareštkaŭ Vitaŭta: adny ŭpeŭnienyja, što jany byli raskidanyja maskoŭskimi sałdatami ŭ čas zachopu Vilni, inšyja — što byli schavanyja ŭ archikafiedry. Niekatoryja kałony ŭ chramie majuć taŭščyniu 2-3 mietry, całkam dastatkova, kab zrabić u ich schovanku dla kaściej.
Raniejšyja pošuki
Vitaŭt na stalcy. Minijaciura 1555 hoda. Fota: Wikimedia Commons
U 1930 hodzie niezaležnaja Litoŭskaja Respublika adznačała 500-hadovy jubilej pa śmierci Vitaŭta Vialikaha. Heta byŭ pieryjad interbełumu, mižvajeńnie — da novaj suśvietnaj vajny zastavałasia trochi mienš, čym prajšło ad papiaredniaj. Palaki adabrali ŭ Litvy Vilenski kraj, i dziaržaŭnaja miaža pralahła pamiž Vilniaj i novaj stalicaj Koŭna. Tut, u Koŭnie, da jubileju byŭ stvorany admysłovy kamitet, jaki zajmaŭsia arhanizacyjaj śviatočnych mierapryjemstvaŭ.
Litoŭcy ładzili z hetaj nahody bankiety, fiestyvali, stavili pomniki, vysadžvali drevy i vypuskali paštoŭki. U litoŭskim druku imia Vitaŭta zhadvałasia ledź nie štodnia.
Ale nie było hałoŭnaha — nie było pareštkaŭ Vitaŭta. Vialiki kniaź litoŭski byŭ pachavany ŭ kafiedralnym kaściole Vilni, ale jaho mahiła była z časam zhublena, a daśledavać chram litoŭcy nie mahli — u toj čas dypłamatyčnyja adnosiny pamiž Litvoj i Polščaj byli razarvanyja.
Litoŭski dypłamat Danatas Malinaŭskas śćviardžaŭ, što viedaje tajamnicu miesca pachavańnia Vitaŭta. Fota: Wikimedia Commons
Adnak niekatoryja śviedčańni davali nadzieju na toje, što mahiła vaładara budzie adšukanaja. Dypłamat Danatas Malinaŭskas, adzin z padpisantaŭ Akta ab niezaležnaści Litvy, śćviardžaŭ, što kaścielny sakryścijanin Jan Hira padzialiŭsia ź im tajamnicaj.
Pavodle jaho słovaŭ, paśladoŭniki biskupa Pratasieviča dbajna zaviaršyli źniščeńnie ŭsich śladoŭ pamiaci pra Vitaŭta. Ale Hira nibyta zdahadaŭsia, dzie moh być uvachod u pachavalniu Vitaŭta, paviedamiŭ pra heta ksiandzu Kurčeŭskamu, a toj — doktaru Zahorskamu.
U 1909 hodzie, napiaredadni 500-hodździa Hrunvaldskaj bitvy, jany tajemna, chavajučysia ad rasijskich uładaŭ, prabili ŭvachod u kryptu. Hira ŭbačyŭ dźvie truny, jakija imhnienna raspalisia ŭ pył ad lohkaha pavievu. Ale kości byli sabrany ŭ draŭlanuju skryniu i pieraniesieny ŭ inšaje pamiaškańnie. Paźniej kości byli sabranyja ŭ draŭlanuju skrynku z-pad makarony i pieraniesieny ŭ sklep za vialikim ałtarom.
Hiru raździrali zhryzoty sumleńnia, i jon padzialiŭsia tajamnicaj z Malinaŭskasam i pakazaŭ jamu tyja pareštki. Tady na čerapie Vitaŭta zaŭvažyli ślady ad karony.
Historyja sprečnaja i ničym nie paćvierdžanaja, ale hruntujecca na sapraŭdnaj historyi. U 1909 hodzie pry ramoncie kaścielnaj padłohi za niekalki krokaŭ u bok sakrystyi ad ałtara vikaryjaŭ byŭ znojdzieny nievialiki sklep. Hetuju kryptu vyvučali ksiandzy Kurčeŭski i Savicki i doktar Zahorski. Kurčeŭski pakinuŭ u manahrafii takoje apisańnie pachavańnia:
«Sklep byŭ zasypany druzam i zavaleny kamianiami. Pry ŭborcy druzu i kamianioŭ byŭ znojdzieny abłomak buraha marmurovaha pomnika z pryhožaj raźboj i hierbam «Dževica», jaki mieŭ biskup Pratasievič, a taksama dva čerapy ŭ biskupskich piŭstkach (šapačka katalickich śviataroŭ — NN), adna asoba była bolš maładaja, a druhaja bolš staraja.
Potym byli znojdzieny kavałki truny i sparachnieły škilet, apranuty ŭ pantyfikalny ŭbor. Na miortvych palcach dosyć dobra zachavalisia jadvabnyja palčatki, jakija, što bačna pa charaktary pracy, byli vyrableny ŭ XVI st. Ad tonkich jadvabnych arnataŭ i dałmatykaŭ zastalisia tolki kavałki tkaniny.
Hruntujučysia na hetym adkryćci, a taksama na padańni ab tym, što biskup Pratasievič adnaviŭ dla siabie mahiłu Vitaŭta, doktar Zahorski (pad jaho dahladam išli pracy pa vyvučeńni krypty) vykazaŭ hipotezu, što znojdzienyja pareštki naležali hetamu biskupu, a pry pierabudovie kaścioła razam ź im byŭ pachavany jašče adzin biskup […], ale heta całkam pamyłkovaja hipoteza».
Dvojčy zhadany vilenski biskup Valarjan Pratasievič byŭ rusinam, «šlachcičam z Rusi Biełaj». Jon byŭ prykmietnym dziejačam Kontrrefarmacyi ŭ Vialikim Kniastvie Litoŭskim i faktyčnym zasnavalnikam Vilenskaha ŭniviersiteta, jaki vyras ź jezuickaha kalehiuma, stvoranaha za ŭłasnyja hrošy biskupa ŭ supraćstajańni pratestanckamu ŭpłyvu ŭ krainie.
Vidać, zhadki pra Pratasieviča jak pra źniščalnika mahiły vialikaha kniazia Vitaŭta źviazanyja z tym, što vilenski biskup adyhraŭ vialikuju rolu ŭ padrychtoŭcy Lublinskaj unii 1569 hoda, simvała zaležnaści ad Polščy, a Vitaŭt byŭ i zastajecca najvialikšym simvałam niezaležnaści Litvy. Praŭdy ŭ hetych padańniach mała.
Da praciahu historyi, jakaja razharnułasia ŭ mižvajenny čas, my vierniemsia paźniej, a pakul raźbiaromsia z tym, što realna viadoma pra miesca pachavańnia Vitaŭta.
Dzie pachavany Vitaŭt
Vitaŭt pamior u Trokach 27 kastryčnika 1430 hoda va ŭzroście 80 hadoŭ. Jaho cieła na praciahu siami dzion było vystaŭlena ŭ vialikaj zale centralnaha pałaca Trockaha zamka. Zatym truna ź ciełam była pieravieziena ŭ Vilniu i pachavana ŭ kafiedralnym sabory.
Pra toje, dzie kankretna spačatku byŭ pachavany Vitaŭt, viadoma niašmat. U pryvilei na Ihumienskuju majomaść, nadadzienuju vilenskim biskupam za niekalki dzion da śmierci ŭ 1430 hodzie, vialiki kniaź zahadvaje pachavać jaho ŭ mahile kala ałtara Sv. Michała Archanioła ŭ vilenskaj kafiedry, dzie ŭžo spačyvała jaho žonka Hanna Śviatasłaŭna.
Jašče adna zhadka jość u Chronicy Bychaŭca: «Y położysza ieho teło w zamku u Wilni w kostele światoho Stanisława w chore na lewoy storone, podle dwerey zakrysteynych». Chor u chryścijanskim chramie — heta placoŭka pierad hałoŭnym ałtarom. Pavodle Bielskaha i Stryjkoŭskaha, nad mahiłaj Vitaŭta była vialikaja charuhva z vyjavaj vialikaha kniazia na kani.
Vilenskaja kafiedra stanam na 1407 hod. Rekanstrukcyja Knakfusa siaredziny XIX stahodździa. Fota: Wikimedia Commons
Strašny pažar, jaki adbyŭsia ŭ kafiedry ŭ 1530 hodzie, źniščyŭ charuhvu i nadmahille. U kaściole, adbudavanym i ŭpryhožanym paśla pažaru, byŭ adnoŭleny fundavany Vitaŭtam ałtar, jaki i atrymaŭ nazvu Vitaŭtavaha. U im znachodziŭsia abraz Sv. Michała Archanioła ŭ pamiać ab pieršapačatkovym ałtary nad mahiłaj vialikaha kniazia. Pabudovaj novaha nadmahilla zajmaŭsia biskup Pratasievič. Karaleva Bona zahadała zrabić dla jaho nadmahilnuju plitu z vyjavaj Vitaŭta, ale heta plita nie była ŭstalavana ŭ kafiedry. Na plicie mieŭsia łacinski nadpis:
«Bona Sforca, karaleva polskaja i inš., znakamitamu ŭładaru Alaksandru Vitaŭtu, vialikamu litoŭskamu kniaziu, jaki maje vialikija viekapomnyja zasłuhi pierad svajoj ajčynaj i słaŭnamu na ceły suśviet, jašče padčas svajho žyćcia zahadała zbudavać marmurovy pomnik ź jaho vyjavaj. Paźniej, Valarjan, biskup vilenski dla dabračyncy hetaha kaścioła, da jaho ałtara hetaje nadmahille pastaviŭ i kości jaho, pierad tym niahodna pachavanyja, u nadmahilli zamknuŭ. 1573 h.».
Jak bačym, Valarjan Pratasievič vystupaje tut jak dabradziej, a nie jak źniščalnik pamiaci pra Vitaŭta. Niahodna pachavanyja kości Vitaŭta, vidać, byli ŭ čas pierabudovy i pašyreńnia kafiedry ŭ 1534-1557 hady, paśla pažaru.
Tady ŭzrovień padłohi byŭ padniaty na mietr, a dzieści, jak pakazali mižvajennyja daśledavańni, padłoha časoŭ Vitaŭta raźmiaščałasia na hłybini na 1,67 m. Taksama była źmieniena płaniroŭka chrama. Naturalna, što staraja mahiła z trunami Vitaŭta i jaho žonki Hanny była źniščana, mahčyma, što časovy prystanak jany znajšli ŭ adnoj z novastvoranych kryptaŭ, pakul Pratasievič nie ŭźvioŭ novaje nadmahille.
U pieršaj pałovie XVII stahodździa nadmahille było ŭžo ŭ drennym stanie. U 1610 hodzie ŭ kafiedry adbyŭsia čarhovy pažar. Nieviadoma, što stała z mahiłaj Vitaŭta.
U 1655 hodzie Vilnia była zachoplena rasijskimi vojskami i razrabavanaja, amal pałova horada była vyrazana. Zabojstvy žycharoŭ praciahvalisia try dni, a horad hareŭ 17 dzion. Šmat budynkaŭ byli razburany i bolš nie adnaŭlalisia. Tolki ŭ 1697 hodzie kapituła vyrašyła ŭšanavać pamiać vialikaha kniazia, pastaviŭšy ŭ chramie «pyšnaje nadmahille», ale pareštki Vitaŭta ci raniejšaje nadmahille nijak nie zhadvajucca.
Chutčej za ŭsio, nadmahille Vitaŭta było raźbita i razrabavana ŭ 1655 hodzie, a jahonyja pareštki raskidanyja i raściarušany. Nielha vyklučać, što jany mahli być zahadzia schavanyja ad voraha, abo raskidanyja pareštki sapraŭdy mahli być sabranyja razam i pierapachavanyja ŭ sutareńniach. Tamu pošuk ich tam z dapamohaj DNK-daśledavańniaŭ nie pazbaŭleny sensu.
Litoŭski sarkafah
Prajekt sarkafaha Vitaŭta Vialikaha, vykanany Vincasam Hrybasam. 1930. Fota: Miemaryjalny muziej Vincasa Hrybasa
U mižvajenny čas užo zhadany raniej Danatas Malinaŭskas, jaki taksama vieryŭ u toje, što bačyŭ pareštki Vitaŭta ŭ Vilni, zakazaŭ u 1929 hodzie dla ich sarkafah u litoŭskaha skulptara Vincasa Hrybasa. Prajekt padtrymaŭ tahačasny prezident Litvy Antanas Śmiatona. Malinaŭskas achviaraŭ na hetuju spravu 1000 litaŭ, astatnija hrošy, nieabchodnyja dla stvareńnia sarkafaha, daručyli źbirać Sajuzu stralcoŭ. Hrybas stvaryŭ dla Vilenskaj kafiedry prajekt pyšnaha nadmahilla Vitaŭta, u centry jakoha musiŭ być sarkafah sa skulpturaj spačyłaha kniazia i reljefami. Pa zrazumiełych pryčynach prajekt nie moh być realizavany.
Sarkafah dla pareštkaŭ Vitaŭta, vyrableny pa zakazie Danatasa Malinaŭskasa. Fota: sajt Nižniaha zamka ŭ Vilni
Sarkafah byŭ vykanany skulpturam Piatrasam Rymšam, ale ŭ inšaj stylistycy. Jon byŭ vykanany sa stali, mieŭ zdymaje viečka i byŭ upryhožanym Kryžam Vicisa, reljefnym arnamientam z raznoha dubovaha liścia i litymi čerapami pa bakach. I choć na im paznačana data jubileju — 27.X.1430 i 27.X.1930, — zavieršany jon byŭ tolki ŭ 1933 hodzie ŭ Čechasłavakii. Hetaja kraina była vybranaja, bo, jak pisaŭ Malinaŭskas, tolki tam byŭ viadomy sakret apracoŭki mietału, jakaja nazyvałasia «antykor». Sarkafah atrymaŭsia vialikim, važkim, a začynienuju trunu było raźbić ci adčynić ciažej, čym najlepšuju vohnietryvałuju šafu.
«Takim čynam hetaja truna — byccam paśmiarotnyja daśpiechi dla najdaražejšych pareštkaŭ našaha hieroja», — pisaŭ Malinaŭskas.
Sarkafah płanavałasia raźmiaścić u Vilenskaj kafiedry, ale ŭ sakaviku 1930 hoda kapituła sabora admoviła ŭ dazvole na jaje ŭstalavańnie, matyvujučy heta tym, što pomnik Vitaŭtu ŭžo znachodzicca ŭ kafiedry, miescaznachodžańnie pareštkaŭ kniazia nieviadomaje, a zajavy Malinaŭskasa pra ich nibyta znachodku nie majuć anijakich dokazaŭ.
Sarkafah niekalki razoŭ viartaŭsia ŭ Čechasłavakiju, razhladalisia varyjanty časovaha raźmiaščeńnia ŭ Kovienskaj kafiedry Vajenny muziej, ale Malinaŭskas nie pakidaŭ nadziei ŭstalavać jaho ŭ kafiedry. Hety sarkafah jašče źjavicca ŭ našaj historyi.
Vilenski sarkafah
Zrešty, vilenskaja intelihiencyja dumała ŭ tym ža klučy, što i litoŭskaja ŭ Koŭnie. Vyšejšy kamitet, stvorany ŭ Vilni da 500-hadovaj hadaviny śmierci Vitaŭta, pastaviŭ zadaču sabrać histaryčnyja źviestki pra źnikłyja pareštki Vitaŭta i inšych vaładaroŭ u Vilenskaj kafiedry i pastavić sarkafah dla pareštkaŭ Vitaŭta, kali ich atrymajecca adšukać.
Makiet sarkafaha dla pareštkaŭ Vitaŭta, vykanany Balasłavam Bałzukievičam.
Prajekt sarkafaha byŭ raspracavany vilenskim skulptaram Balasłavam Bałzukievičam, prafiesaram Univiersiteta Stefana Batoryja i siabram znakamitaha mastaka Fierdynanda Ruščyca. Na viečku sarkafaha była źmieščana skulptura Vitaŭta ŭ kniažackaj karonie, sa składzienymi na hrudziach rukami, jakija trymajuć mieč.
Staranny pošuk histaryčnych źviestak vioŭsia pradstaŭnikami kapituły, navukovaj i techničnaj kamisij, jakija ŭznačalvali kansiervatar pomnikaŭ doktar Stanisłaŭ Łorenc i historyk architektury prafiesar Julijus Kłos. Heta byli asoby pieršaj vieličyni ŭ mižvajennaj Vilni. Im udałosia adšukać list ksiandza Franciška Ksavieryja Bohuša, prałata vilenskaj kafiedry, napisany ŭ 1806 hodzie kniaziu Kazimiru Čartaryjskamu. Ź jaho vynikała, što nichto nie zmoh jamu pakazać, dzie ŭ chramie pachavanyja vialikija kniazi Vitaŭt i Alaksandr. Ale Bohuš z dakumientaŭ usio ž zmoh daviedacca, chto moh być pachavany ŭ adnoj krypcie z Alaksandram Jahiełončykam.
U lipieni 1930 hoda pačalisia pošuki ŭ Vilenskaj kafiedry, kab padrychtavać kryptu pad centralnym ałtarom da ŭstanoŭki sarkafaha Vitaŭta, jakaja musiła stać hałoŭnaj padziejaj jubileju. U krypcie pad ałtarom nijakich novych sutareńniaŭ nie vyjavili. U kryptach pad kaplicami, u tym liku karaleŭskaj (Vałovičaŭ) i Haštoldaŭ, byli vyjaŭleny šmatlikija kostki, siarod jakich pareštkaŭ Vitaŭta nie vyjavili.
U pačatku vosieni Vilenskaja kapituła biez tłumačeńnia pryčyn admoviła ŭ dazvole na ŭstanoŭku sarkafaha, prajekt jakoha byŭ zavieršany jašče ŭ žniŭni. Vyšejšy kamitet byŭ šakavany takim rašeńniem, jakoje razburała ŭsie płany pa adznačeńni jubileju, aburany Ruščyc paprasiŭ vyklučyć siabie sa składu kamiteta. Času na raspracoŭku novaha scenaryja śviatkavańnia jubileju ŭžo nie zastavałasia, nieabchodna było chutka prymać rašeńni.
Abmiarkoŭvali stvareńnie miedalu ŭ honar Vitaŭta, ustanoŭki pamiatnaj doški ŭ Trokach, dzie pamior Vitaŭt, ale ŭ vyniku była vybrana ideja pastavić pomnik na viežy Vierchniaha zamka i stvaryć u joj muziej, ale paśla vyrašyli ŭsio ž pastavić 9-mietrovy pomnik pierad ruinami pałaca na Vierchnim zamku. Zadańnie daručyli Bałzukieviču, Kłosu i Ludamiru Ślandzinskamu. Abmierkavańnie było emacyjnym i krytyčnym na adras kapituły.
Ranicaj 7 listapada ŭ Vilenskaj kafiedry adbyłosia nabaženstva ŭ pamiać pra vialikaha kniazia Vitaŭta. Mienavita ŭ hety dzień za 500 hadoŭ da taho pareštki vialikaha kniazia byli pieraviezieny z astraŭnoha zamka ŭ Trokach u Vilenskuju kafiedru.
U centry kaścioła stajaŭ katafałk, abkładzieny zielaninaj. Imšu adsłužyŭ archibiskupa Ramuald Jałbžykoŭski, a pramovu pračytaŭ ksiondz Kazimiram Michalkievič, jaki padkreśliŭ, što pra znachodžańnie trunaŭ Vitaŭta, Alaksandra, Alžbiety Habsburh i Barbary Radzivił, jakija byli pachavanyja ŭ kafiedry, dahetul nieviadoma.
Ruščyc u svaim dziońniku adznačaŭ, što na imšy było šmat supiarečnaściej i nienaturalnaści.
Polski archibiskup-šavinist
Jak možna zrazumieć z vyšej apisanych padziej, darohu ŭšanavańniu Vitaŭta ŭ Vilni, nasupierak žadańniu litoŭcaŭ i miascovaj intelihiencyi, zastupali mienavita kaścielnyja ŭłady.
U 1925 hodzie ŭ vyniku cisku z boku polskich nacyjanalistaŭ i polskaha ŭradu z pasady vilenskaha archibiskupa pajšoŭ Juryj Matulevič, jaki pryjazna staviŭsia da litoŭcaŭ i biełarusaŭ, uvodziŭ litoŭskuju i biełaruskuju movy ŭ kaściole. Paśla jahonaj adstaŭki siabry kapituły — polskija śviatary na čale z Kazimiram Michalkievičam, tym samym, što čytaŭ pramovu na jubilei Vitaŭta — zrabili ŭ knizie pratakołaŭ nastupny zapis pra Matuleviča:
«Kolki ž biskup Matulevič pry takich vydatnych jakaściach rozumu i serca moh by zrabić u našaj dyjacezii, kali b nie hety niaščasny litoŭski i biełaruski šavinizm».
Ramuald Jałbžykoŭski. Fota: Narodowe Archiwum Cyfrowe
Pryznačany na jaho miesca novy biskup-palak Ramuald Jałbžykoŭski ad samaha pačatku nieprychilna pastaviŭsia da litoŭcaŭ i biełarusaŭ i ich patrebaŭ. Jaho palityka vyznačałasia tatalnaj likvidacyjaj biełaruskaj movy ŭ kaściołach Vilenščyny.
Najčaściej heta dasiahałasia šlacham słužbovaha pieramiaščeńnia biełaruskich śviataroŭ u polskija parafii, u jakich jany mahli słužyć užo tolki pa-polsku. Asabliva ad jaho dziejańniaŭ paciarpieŭ biełaruski klaštar ajcoŭ maryjan u Drui, kudy jon navat pryznačyŭ admysłovuju kamisiju, kab razhledzieć roznyja nadumanyja złačynstvy. Ajcy adzin za adnym byli nakiravany słužyć na Daloki Uschod, a pa fakcie prosta vysłany ź Biełarusi. Jałbžykoŭski ž daŭ maŭklivuju zhodu polskim uładam na źniavoleńnie śviatara Vincenta Hadleŭskaha, jakoha vinavacili ŭ biełaruskaj dziejnaści.
Ušanavańnie ŭ Vilenskaj kafiedry asoby Vitaŭta Vialikaha, jakaja była simvałam niezaležnaści Vialikaha Kniastva Litoŭskaha ad Polščy i staviła pad sumnieŭ polskuju ŭładu nad krajem, stajała kostkaj u horle archibiskupa-šavinista.
U nastupnaj častcy artykuła čytajcie pra toje, jak siły pryrody dapamahli adšukać vialikakniaskija pachavańni ŭ Vilni, što stała z sarkafaham dla Vitaŭta i jak manaršyja znaki ŭłady znajšli znoŭ tolki praz 85 hadoŭ.