Barys Tumar, Siarhiej Bohdan. Usie kolery Dahiestanu
№ 19 (140) 1999 h.
Usie kolery Dahiestanu
Nasielnictva Dahiestanu adznačajecca nadzvyčajnaj strakataściu składu, ale ŭ cełym — adzinstvam zvyčajaŭ, vynikam tysiačahodździaŭ sumiesnaha žyćcia. Bolšaść maje piśmienstva na asnovie kirylicy (ad 1938 hodu, histaryčna ž jany karystalisia arabskaj hrafikaj). Dahiestancy — musulmanie-sunity, chacia j zachavali reštki pahanstva. Bolšaść ź ich pad kiraŭnictvam Šamila zaciata baraniłasia ad rasiejcaŭ u XIX st. Vialikuju kolkaść dahiestancaŭ hvałtoŭna pierasialali ŭ 1944 na ziemli departavanych čačencaŭ, ale ŭ 1957 hodzie viarnuli na radzimu. Nacyjanalnaja intelihiencyja i prafesijnaja kultura sfarmavalisia ŭ avarcaŭ, darhincaŭ, łakcaŭ, lezhinaŭ, tataŭ, cachuraŭ, arčyncaŭ.
Avarcy. Najbolšaja etničnaja hrupa ŭ Dahiestanie — avarcy (samanazva — maarułał), jakich kala 500 tys. čałaviek. Žyvuć najbolš va ŭnutryhornaj i alpijskaj zonach, tolki ŭ 1940—60 h. kolki ich pierasialiłasia na raŭninu. Prodkaŭ avarcaŭ viedajuć z 2-j pałovy I tysiačahodździa da n. e. i niekatorych ź ich zhadvaŭ Ptalemiej — ich atajesamlajuć ź plamionami lehaŭ, hiełaŭ, kaśpijeŭ, utyjeŭ. Jany majuć ułasnyja tradycyi dziaržaŭnaści ad V st. — carstva Seryr. Paźniej avarcy ŭvachodzili ŭ skład Avarskaha j Mechtulinskaha chanstvaŭ (utvoranych u ChVIII st.) i šmatlikich (kala 40) volnych hramadaŭ. Ahulnaja jurydyčnaja systema j palityčnaja kansalidacyja avarcaŭ spryjała vypracoŭcy ŭ ich t.zv. h'obołmaci («mova hościa» abo bołmaci, «mova vojska»), pakładzienaha ŭ asnovu litaraturnaj movy (piśmovaść na arabskaj hraficy z XVIII ct., isłam z ChV st.). Tradycyjnaja pravavaja systema hruntavałasia na asnovie šaryjatu, ale ŭpłyŭ mieli j miascovyja ŭstanoŭki-adaty.
Sieliščy avarcaŭ (jak i bolšaści inšych narodaŭ) vysoka ŭ horach, na viaršyniach chrybtoŭ i skalnych ustupaŭ nievialikija, a dzie nižej u harach, bolšyja — tam jany zvyčajna tulacca la račułak, na schiłach i krajach abryvaŭ (300—500 chat). Sieliščy aryjentavanyja na poŭdzień. Zabudova skupčanaja. Budynki stajać razam i ŭtvarajuć sucelnuju ścianu ŭzdoŭž vulicaŭ, jakija inšym razam majuć dach i nahadvać tuneli. Vulicy vuzkija, kryvyja. Mnohija vioski mieli bajavyja viežy, časta złučanyja padziemnymi chadami. Tradycyjnyja budynki 1-, 2-, 3-paviarchovyja — z kamienia, ź plaskatym ziemlanym dacham, pryčym z-za reljefu dach adnoj chaty moža być časam padvorkam druhoj. Abo 4-5-paviarchovyja viežapadobnyja z uvachodam na kožnym paviersie, a taksama damy-krepaści ź viežaj. Typovaje dahiestanskaje žytło sučasnaha typu — adna- ci dvuchpaviarchovaje i nakrytaje ŭžo šyferam ci blachaj dy z zašklonaj terasaj abo halerejaj.
Tradycyjnaja vopratka avarcaŭ zbolšaha ahulnaja dla ŭsiaho Dahiestanu. U mužčyn — saročka, padobnaja da hreckaj tuniki, štany, bašmiet, čarkieska, papacha, bašałyk, burka, skuranaja dziaha dy j aŭčynnaja šuba. Abutak — skurany, viazany, z vojłaku. U žančyn — štany, sukienka-saročka, daŭhaja sukienka z dvajnymi rukavami, kalarovyja nakidki dyj na hałavie čachto (kaptur abo bašałon ź miašečkam dla kosaŭ). Asnova charčavańnia — miasnoje j mučnoje z časnykom i małočnyja stravy.
Sacyjalnaja arhanizacyja, jak i ŭ bolšaści inšych narodaŭ, hruntujecca na asnovie tuchumaŭ (patryjarchalnych kreŭnarodnasnych abjadnańniaŭ, unutry jakich mocnaja salidarnaść — pryčym blizkim svajactva ličyłasia inšy raz da čaćviertaj strečy), jakija abjadnoŭvajucca ŭ viaskovyja hramady i džamaaty — abjadnańni žyviołavodaŭ-voinaŭ. Kvartały časta padzielenyja pa tuchumnaj prykmiecie. Addavali pieravahu šlubam u miežach radziny, tuchumu, sielišča. Siemji nievialikija, a stasunki ŭ siemjach vyznačaŭ šaryjat. Isnavali j mužčynskija sajuzy. Hramadzkaje žyćcio rehulavałasia zvyčajami tuchumnaj salidarnaści, svajackaj i susiedzkaj uzajemadapamohi, śviataŭ, pavahi da starejšych, haścinnaści, kunactva, atałyctva (to bo addačy małaletnich dziaciej na vychavańnie ŭ inšyja siemji). U skład avarcaŭ niekatoryja daśledniki schilnyja ŭklučać šerah małych narodaŭ, naprykład čamałałaŭ.
Nastupnymi pa kolkaści paśla avarcaŭ źjaŭlajucca darhincy (280 tys.), kumyki (232 tys.), lezhiny (205 tys.), łakcy (95 tys.), tabasarany (80 tys.), nahajcy (28 tys.).
Darhincy viadomyja svaimi cudoŭnymi ramiesnymi vyrabami, najpierš zbrojaj i klajnotami z aułu Kubačy, azdoblenymi svojeasablivym raślinnym arnamentam, rałami z Charbuku, klinkami — z Amuzhoŭ, raznym kamieniem z Sutbuka i Chaałaja, suknami — z Chadžałmachi, safjanam i žanočym abutkam z Hubdenu, hlakami z Suleŭkientu i h.d. Jakaja raznastajnaść u nievialičkaj ziamli! Jakaja samadastatkovaść! I jakaja «jakaść žyćcia», kali ludzi žyvuć bolš čym pa 100 hadoŭ! Histaryčna na terytoryi darhincaŭ znachodziłasia takoje dziaržaŭnaje ŭtvareńnie, jak Kajtahskaje ŭcmilstva (ciapier isnuje etnas kajtahcaŭ, jakich častka daślednikaŭ ličyć subetnasam darhincaŭ — hetyja kajtahcy, jak nichto inšy, hatujuć «musty», vino z kipiačonaha vinahradnaha soku), a taksama samaŭpraŭnyja sajuzy sielskich hramadaŭ (dośvied, u niečym analahičny eŭrapiejskim volnym haradam). U asobny etnas časam vydzialajuć i žycharoŭ aułu Kubačy (ujavić sabie, kab u nas vydzialili ŭ asobny etnas žycharoŭ Motalu abo Haradnoj), i hetamu jość nia tolki moŭnaja, ale j histaryčnaja asnova — u V—X st. Kubačy byli stalicaj Zyrychhieranu, adnaho ź pieršych dziaržaŭnych utvareńniaŭ na hetaj ziamli.
Kumyki žyvuć na raŭninie j pieradhorjach, a sfarmavalisia jak etnas u CHII—CHIII st. Častka daśledčykaŭ vyvodzić ich ad kumanaŭ, połaŭcaŭ. Bolšuju rolu, čym dzie ŭ Dahiestanie, u hetaha narodu mieła siamiejnaja rada, pryčym uznačalvać jaje mahła i žančyna, kali jana starejšaja pa vieku ŭ siamji. Kumyki hatujuć usiakija «stepavyja» napoi, jak ajran (kštałtu našaj maślonki), šerbiet, a taksama stravy — šorpa, chinkał (rod hałušak, asnoŭnaja strava va ŭsim Dahiestanie), kiurze (pialmieni), dołma, chałva.
Łakcy. Jak u darhincaŭ, u łakcaŭ asobnyja vioski słaviacca svaimi majstrami ŭ tym ci inšym ramiastvie, u tym liku, što cikava, auły Kumuch i Bałkar — załatym i srebnym šytvom, auł Kaja — handlarami, Kuma — kandyterami, a Coŭkra — akrabatami. Paezija na łakskaj movie viadomaja z ChVII st. Pieršyja knihi, napisanyja rasiejskaj hrafikaj, tut vyjšli jašče ŭ 1860-ja hady ź inicyjatyvy linhvista P.Usłara.
Najbolš madernizavanymi ŭ XIX st. byli lezhiny. Niekali lezhinami nazyvali ŭsich dahiestanskich horcaŭ. Jany majuć ciapier ułasnuju palityčnuju partyju, što mkniecca da stvareńnia asobnaha Lezhistanu pad ehidaj Rasiei z dałučeńniem da jaho značnaj častki ich narodu (205 tys.), što žyvie, adździelenaja miažoj, u Azerbajdžanie. Lezhiny tancujuć lezhinski varyjant «lazhinki», majuć svoj epas «šarveli». U ich svojeasablivaja architektura: kamiennaje prostakutnaje žytło maje plaskaty dach i ŭnutrany dvarok. Pieršy pavierch zajmaje chleŭ, vyšej — žyłyja pamiaškańni, što vychodziać na halereju, pa jakoj idzie leśvica. Unutry šmat nišaŭ i dyvanoŭ. U lezhinaŭ mocna raźvivałasia tkactva (dyvany). I jašče da 1917 h. jany mieli svoj pramysłovy praletaryjat na naftapromysłach. Lezhiny havorać na movie, što naležyć da nachska-dahiestanskaj hrupy, ale ŭ Siaredniavieččy časta padpadali ŭ zaležnaść da protaazerbajdžanskaha Šyrvanu.
Nahajcy havorać na movie ciurkskaj hrupy. Ich nazva pajšła ad załataardynskaha chana CHIII st. Nahaja. Za chana Jedyhieja Nahajskaja Arda stała niezaležnaj dziaržavaj (pratrymałasia ChIV—XV st.). Važnym zaniatkam nahajaŭ byŭ handal na paŭnočnym adhalinavańni šlachu, jaki ŭžo nia byŭ ni Vialikim, ni Šoŭkavym, ale jaki jašče zachoŭvaŭ hetuju nazvu. Typovaje žytło nahajcaŭ — jurta, to bo kruhłaja kibitka. Asiodłyja nahai žyli ŭ napaŭziamlankach i naziemnych nievialikich samannych i turłučnych damach. Časta nahai byli ŭ niavoli ŭ čačencaŭ i avarcaŭ. Typovyja ich stravy — bešbarmak (miasa z łokšynaj), kavardak (miasa, smažanaje z cybulaj), tałtyrma (kiłbasy), a napoi — kumys, ajran, buza i johurt, a taksama «nah'aj šaj» (nahajski čaj). Z saboj z stepaŭ jany prynieśli vałatoŭskija paemy (u tym liku pra Mamaja dy Jedyhieja), liryčnyja destany i kazackija pieśni.
Tabasarany žyvuć na paŭdniovym uschodzie respubliki. Majuć svaju piśmovaść. Ich kultura — pad mocnym kulturnym upłyvam lezhinaŭ i azerbajdžancaŭ. U «Armianskaj hieahrafii» jany zhadvajucca jašče ŭ VII st. Tabasarancy adroźnivajucca vielmi pavažnym staŭleńniem da žančyn u siamji, pra jakich mužčynu naležyć usialak kłapacicca. Him, abo hadekan, dzie vyrašalisia ŭsie hramadzkija spravy hramady, histaryčna raźmiaščaŭsia pobač z kuźniaj, paśla ŭžo — la miačetu. Isnavali zvyčai pabracimstva, atałyctva i pieradačy dziaciej na prakorm u siemji zamožnych sialanaŭ, kab nie haładali.
Isnuje jašče šmat mienšych narodaŭ. Bai siońnia jduć najpierš u miescach raśsialeńnia andyjcaŭ, achvachcaŭ, bahułałaŭ, batlichcaŭ, hadaberyncaŭ, karatyncaŭ, tyndałaŭ,čamałałaŭ. Voś sioje-toje pra niekatoryja ź ich.
Ahuły. Ahułaŭ kala 14 tys., ale jany — heta typova dla ŭsich narodaŭ — majuć 5 dyjalektaŭ, i, što taksama typova dla Dahiestanu, siarod ich raspaŭsiudžanyja inšyja movy — lezhinskaja, azerbajdžanskaja, rasiejskaja. Častku ź ich u 1960-ch pierasialili ŭ Darbiencki rajon. Admietnyja ich vioski svaimi vulicami, časam prystupčatymi, što nahadvajuć leśvicy.
Andyjcy (25 tys.) (h'vanał). Ich upieršyniu zhadvaŭ Plinij u I st. n.e. Pabyli chryścijanami, ad XIV st. — musulmanie. U ChIV—XV st. isnavała Andyjskaje šamchalstva. Tapahrafija sielišča Andy j pa siońnia zastajecca siaredniaviečnaja. Majuć svojeasablivy žanočy ŭbor «čuchtu» ŭ vyhladzie paŭmiesiaca, nadziavanaha rohami ŭniz. Falklor (i heta sustrakajecca ŭ roznych narodaŭ) dźviuchmoŭny — pa-andyjsku j pa-avarsku.
Arčyncy (aršyštyb). Kala tysiačy čałaviek u basejnie raki Chatar. U pierapisach ich ad 1939 hodu (jak i amal usie drobnyja narody) uklučali ŭ skład avarcaŭ. Encyklapedyi pra ŭsie takija narodziki paviedamlajuć: «piśmovaść na avarskaj movie». U vajnie Šamila ŭdziełu nia brali. Siarod ježy vyłučajucca chinkały, pialmieni j placki z syram, jajkami, dzikim časnykom i krapivaj. Siarod ich raspaŭsiudžany avarski j łakski falklor.
Achvachcy — 4 tys. čałaviek u Zach.Dahiestanie. Siarod ich pašyrany taksama kumyckaja — siarod tych, što ŭ saviecki peryjad sieli na Kumyckaj raŭninie — i avarskaja movy (vałodańnie movami susiedziaŭ charakterna amal dla usich narodaŭ krainy).
Bahułały (samanazva hantlało, «biednyja ludzi, što jaduć syroje miasa»), 5 tys. čał, adzin z andyjskich narodaŭ, tych, što zajmajuć zachad Dahiestanu. Piśmovaść, jak u astatnich takich, avarskaja. U bahułałaŭ, cikava, mužčyny da 40 hadoŭ halili hałavu, pakidajučy tolki vusy j baradu. Žyvuć u aułach, vakoł jakich zbudavany vartavyja viežy, a z kožnaha kvartału da hałoŭnaj viežy ŭ centry pasielišča padviedzieny padziemnyja chady. Šluby pieravažna kuzennyja.
Biežtyncy — 8 tys. čał. na zachadzie Dahiestanu, adzin z ceskich narodaŭ. Havorać taksama na avarskaj, hruzinskaj, hunzibskaj, hinuchskaj (choć tych hinuchcaŭ — 600 čałaviek) movach. Arabskija hieohrafy zhadvajuć pra ich užo ŭ Ch st. Jany zaŭsiody padtrymlivali ciesnyja vajennyja i ekanamičnyja suviazi z Hruzijaj, a ŭ ChVI st. častka ź ich pierasialiłasia ŭ Hruziju.
Botlichcy (samanazva bujchadzi) žyvuć tam, dzie ciapier razharnulisia samyja kryvavyja bai. Ich 6 tys. čałaviek (u 1926 hodzie naličyli 3350 čałaviek, a ŭ nastupnych pierapisach uklučali ŭ skład avarcaŭ). Cikava, što botlichcy viedajuć nia tolki avarskuju, ale j čačenskuju movy. Majuć svaju piśmovaść na asnovie kirylicy, a raniej karystalisia adžamskaj (pachodžańniem ad arabskaj) piśmovaściu. Ich tradycyjnyja zaniatki — sadoŭnictva na palivanych ziemlach i ažyŭleny handal sadavinaj z Kaŭkazam i Zakaŭkaźziem, a taksama zvykłyja dla inšych narodaŭ Dahiestanu ziemlarobstva (terasnaje voryŭnaje) i žyviołahadoŭla (aviečki j kozy, koni, asły). Pobač z botlichcami žyvie jašče adzin andyjski narod — karatyncy. Ichny sajuz byŭ adnym z samych značnych apornych punktaŭ Šamila. Karatyncy raźmiaščali auły tak, kab da ich možna było padyści tolki z adnaho boku, jak praviła, pa vuzkaj ściažyncy.
Hinuchcaŭ tak mała, bo častka ź ich paśla razhromu Šamilova paŭstańnia pierajechała ŭ Turcyju abo Iran — suviazi ź jakimi až da rasiejskaj akupacyi ŭciahvali ŭvieś Dahiestan u arbitu isłamskaha śvietu i mižnarodnaha handlovaha abmienu. Treba dumać, što pa vyzvaleńni z putaŭ rasiejskaha panavańnia Dahiestan moh by znoŭ zaniać svajo miesca ŭ rehijonie, da jakoha jon naležyć hieahrafična, na Vialikim Šaŭkovym šlachu.
Hadaberyncaŭ, jašče adnaho andyjskaha narodu, kala 3 tys. U lutym 1944 hodu ich pierasialili ŭ Čačeniju na miesca departavanych, a ŭ 1957 hodzie — u Dahiestan nazad, ale ŭžo na raŭninu, u Chasaŭjurtaŭski rajon. Centram hadaberynskich aułaŭ źjaŭlajucca miačet i tak zvany hadekan, miesca, dzie mužčyny baviać svoj volny čas, viečary.
Horskija žydy. Pra toje, što Dahiestan ujaŭlaje saboj terytoryju kulturna dosyć hamahiennuju, a narody majuć supolnuju minuŭščynu i, spadziajemsia, supolnuju budučyniu, havoryć prykład horskich žydoŭ (samanazva — džuchury). Ich 3600 čałaviek, i havorać jany na tackaj movie iranskaj hrupy, a pa viery — judei. Miarkujuć, što hetaja žydoŭskaja hramada sfarmavałasia ŭ VII—XIII st. pad čas imihracyi žydoŭ ź Iranu dy Bizantyi. U Dahiestanie jany, miarkujecca, asymilavali častku miascovych chazaraŭ. U Siarednija viaki isnavała cełaja smuha žydoŭskich aułaŭ na poŭdni Dahiestanu la Darbientu, ale pad čas vyzvolnaj vajny Šamila žycharoŭ šerahu aułaŭ naviarnuli ŭ isłam hvałtam. Hetyja novanaviernienyja nieŭzabavie źlilisia ź miascovym nasielnictvam. U falklory horskich žydoŭ vyłučajucca kazki (avasuna), jakija vykonvali prafesijnyja kazačniki (avasunačy), i vieršy-pieśni (mani), śpiavanyja rapsodami (manichu) i pieradavanyja z ukazańniem imieni aŭtara, tak što ciapier my viedajem imiony najdaŭniejšych paetaŭ hetaha narodu, čaho nia viedajem u nas. I chacia častka horskich žydoŭ pierabrałasia ŭ horad Darbient — hetkuju prykaśpijskuju mnohakulturnuju Vilniu, abo Lvoŭ, abo Sarajeva, a častka — u Palestynu, asnoŭnym zaniatkam džuchuraŭ zastavałasia ziemlarobstva, hałoŭnaj sacyjalnaj jačejkaj da 30-ch hadoŭ našaha stahodździa — vialikaja troch-, čatyrochpakalennaja siamja (da 70 čałaviek). Jak u inšych tutejšych narodaŭ, takaja siamja zajmała adzin dvor, dzie ŭžo byli asobnyja damy dla kožnaj, jak kažuć etnolahi, nuklearnaj siamji. Na čale takoj siamji stajaŭ baćka, a paśla jahonaj śmierci staršynstva pierachodziła da starejšaha syna. Niekalki vialikich siemjaŭ, što pachodzili ad adnaho prodka, utvarali tuchum. Siarod žydoŭ taksama bytavali zvyčai kroŭnaj pomsty, haścinnaści, tałaki razam ź judaistyčnymi zvyčajami kašernaj ježy, macy, abrazańnia, žydoŭskaha viasielnaha j pachavalnaha abradaŭ. Značyć, łučnaść dahiestanskich narodaŭ hruntujecca na niejkim daisłamskim, vielmi staradaŭnim adzinstvie, ź jakoha vybivajucca chiba što tolki ciurkskija narody poŭnačy prykaśpijskaj krainy.
Hunzibcaŭ (ceski narod na zachadzie kraju, 1400 čał.) taksama ŭ 1944 hodzie pierasialali ŭ Navałakski rajon na miesca vysielenych čačencaŭ, ale ŭ 1957 hodzie jany viarnulisia nazad. Mužčyny hetaha plemieni tradycyjna pracujuć u adchodnikach — zvyčaj, što ciapier raspaŭsiudziŭsia i na inšyja narody Dahiestanu.
Dydojcaŭ, abo cezaŭ (samanazva — arły) kala 8 tys. čałaviek. Plemia dydury zhadvajuć u svaich sačynieńniach Kłaŭdzij Ptalemiej i Plinij Starejšy. Dydojcy mocna paciarpieli nia tolki pry zmahańni popleč z Šamilom, ale j u antykalanijalnym paŭstańni 1877 hodu.
Rutulcy — narod lezhinskaj hrupy (15 tys. čałaviek). Rutulski mahał dałučany da Rasiei ŭ 1812 hodzie. U paŭstańni Šamila nia ŭdzielničali. U hetaha etnasu dahetul najbolšaje śviata ŭ hodzie — «er», dzień pačatku viasny. Piśmovaść tolki ciapier raspracoŭvajecca. Žyvuć jany na poŭdni krainy.
Taty (13 tys.) havorać pa-tacku. Paŭnočny dyjalekt hetaj movy — adna ź litaraturnych movaŭ Dahiestanu. Siarod tataŭ jość chryścijanie-manafizyty, judei, musulmanie.
Chvaršynaŭ (2 tys.) u 1944 hodzie prymusova zapiorli ŭ Čačeniju, u Viedziano, skul jany viarnulisia ŭ 1957 hodzie. Usie chvaršyny dahetul majuć admietny znak — branzalet z čornaha vojłaku na pravaj ruce, a z saboju zaŭsiody nosiać kinžał, pistalet i srebnuju skrynačku z tukam (h'utuh) dla šmaravańnia ruk. Aproč musulmanskich śviataŭ, adznačali taksama samy karotki dzień hodu (Dzień ničohanierableńnia).
Cachury (5 tys. čałaviek, samanazva — ichby) pryniali isłam jašče ŭ Ch st. i ŭ CHI—CHIII st. mieli medrese, dzie arabskija teksty pierakładalisia na cachurskuju movu. Mieli taksama svoj sułtanat. U 30-ch hadach stvaryli svaju piśmovaść na asnovie łacinki, ale paśla jana była «za niepatrebnaściu» zabaronienaja. Ciapier cachury viartajucca da piśmovaści na rodnaj movie. Padobna, tak, jak cachury, pračynajecca ŭvieś dziŭny svaim kulturnym bahaćciem Dahiestan.
Barys Tumar, Siarhiej Bohdan