Jany pryjšli na hetuju ziamlu tysiaču trysta hadoŭ tamu. Dali imiony jaje rekam i puščam, dali imiony pasieliščam, ź jakich vyraśli našy harady, dali asnovu našaj movie. Jany pakinuli nam — nas, u našych žyłach bruić ich kroŭ. Pakinuli svaje haradziščy na aziornych vyspach, svaje niekropali ŭ lasach, svaje śviaciliščy i svaich bahoŭ, da jakich my apielujem štodnia, sami pra toje nie zdahadvajučysia. Kryvičy, dryhavičy, radzimičy — ź ich vyras biełaruski narod.
Čytajcie taksama: Mašyna času: padarožža ŭ krainu kryvičoŭ
U novym prajekcie «Našaj Nivy» «Mašyna času» my budziem šukać ślady tych plamionaŭ u siońniašniaj Biełarusi. I hetym razam vypraŭlajemsia da dryhavičoŭ.
Dapamoža nam u pajezdkach «Ford u Biełarusi».
Kansultavać nas u hetym padarožžy budzie kandydat histaryčnych navuk Aleh Dziarnovič.
Dryhavičy zajmali ŭsiu centralnuju Biełaruś i Paleśsie — ad Niomana da Dniapra, ad Śvisłačy da Prypiaci — i nie pakinuli pa sabie nivodnaj nazvy. Ni vioski, ni raki, ni ŭročyšča.
Jaki kantrast z paŭnočnymi susiedziami: taponimaŭ z karaniami «kryvič», «kryvy» ŭ Biełarusi mnostva.
Dziakujučy historykam pačatku XX stahodździa i 1990-ch, dryhavičy, a ŭžo tym bolš radzimičy, usprymajucca jak fon dla ekspansiŭnych kryvičoŭ-pałačan.
Tym časam słavianie, ź jakimi ŭ Paniamońni skaapieravalisia litoŭskija pravadyry, utvaryŭšy naša słaŭnaje VKŁ, byli ŭ tym liku dryhavičami. Dryhavičom byŭ i adzin ź pieršych biełaruskich śviatych dy intelihientaŭ-knižnikaŭ. I heta nie kažučy pra toje, što na dryhavickich terytoryjach lažyć sučasnaja stalica Biełarusi — Minsk.
Minsk i Miensk
Uvohule, Mienskaŭ było niekalki. Toj, pra jaki idzie havorka, dremle za minskim aŭtarynkam «Malinaŭka» dy muziejem narodnaj architektury, pry vioscy Haradzišča. Tutejšyja nazyvajuć jaho prosta «Vał».
Vały pieršaha Mienska sapraŭdy vydatna zachavalisia, dobra zaŭvažnyja i bramy, praź jakija možna było trapić u staražytny horad.
Jaho, kažuć historyki, spalili kijeŭskija vojski ŭ sakaviku 1067-ha, pierš čym rušyć na Niamihu, bicca z kniaziem Usiasłavam Połackim. Tut pačynałasia lehienda Usiasłava — bitva na Niamizie, źniavoleńnie ŭ Oršy, padziemnaja turma-porub u Kijevie i vychad prosta na viaršyniu ŭłady… Tyja padziei zastalisia ŭ chronikach i lehiendach.
Dzień rujnavańnia staŭ punktam adliku historyi horada. Zvyčajnaja situacyja.
Pytańnie, čyj byŭ tady Miensk, dahetul nie vyrašanaje.
Častka historykaŭ ličyć, što Miensk byŭ parubiežnaj krepaściu Połackaha kniastva, tamu jaho i spalili paŭdniovaruskija kniazi. Inšyja kažuć, što Miensk usio ž naležaŭ Kijevu, tolki Usiasłaŭ jaho zachapiŭ, a paśla ŭžo jaho spalili paŭdniovaruskija kniazi.
Archieołahi, jakija pracavali na starym mienskim haradziščy, znajšli słoj pažaru ICH—Ch stahodździa, jaki možna atajasamić z tymi vojnami. Paśla pažaru Miensk zaniapaŭ, a na sutoku Śvisłačy i Niamihi połackija kniazi pastavili novy horad, jaki za 900 hadoŭ vyras u stalicu niezaležnaj Biełarusi.
Da staroha mienskaha haradzišča i siońnia tak prosta nie padjedzieš. Šlach zakryvaje raka Mienka, u jakuju ŭpadaje ručaj Dunaj.
Praradzima
Dunaj — tak zaviecca i raka, uspamin pra jakuju słavianie panieśli ŭ pieśniach ad svajoj praradzimy pa ŭsich krajach, kaža Aleh Dziarnovič.
Mahčyma, jašče dryhavičy nazvali Dunajem hety strumok vady pad Haradziščam, jaki tysiaču hod tamu moh być niemałoj rakoj.
Viersija pra toje, što dryhavičy pryjšli ŭ Biełaruś mienavita z-za Dunaja, z histaryčnaj Panonii, žyvicca vizantyjskim traktatam ICH stahodździa «Pra kiravańnie impieryjaj». Jaho aŭtar, impieratar Kanstancin VII Parfirarodny, uspaminaŭ plemia druhavitaŭ u liku inšych varvaraŭ-słavianaŭ, što čas ad času brali ŭ abłohu Sałuń — siońniašnija Sałoniki. Pryčym varvary hetyja ŭmieli karystacca ścienabitnymi mašynami, adznačaŭ impieratar. Z Sałuni-Fiesałonikaŭ pachodzili i tyja samyja Kirył dy Miafodzij, što raspracavali pieršy słavianski ałfavit — hłaholicu, hruntujučysia na movie vakolnych słavianaŭ.
Kirylicu treba było b nazyvać «klimiencicaj»
jaje raspracavaŭ vučań Kiryła — Klimient Ochrydski. Kirył i Miafodzij mieli zadaču stvaryć piśmiennaść dla padparadkavanych Vizantyjskaj impieryi słavianaŭ, kab paskoryć ich chryścijanizacyju. Jany ŭziali hrečaskuju hramatyku i adaptavali da słavianskaj leksiki. U mocna źmienienym vyhladzie hetaja mova dajšła da nas praz pravasłaŭnuju carkvu.
Na Bałkanach znachodziacca i «dryhavickija» taponimy — miastečka Drahavica ŭ Słavienii, manastyr Drahavič u Charvatyi…
Jaŭchim Karski
słavuty etnohraf XIX stahodździa ličyŭ, što dryhavičy razyšlisia sa svajoj zahadkavaj praradzimy — častka pajšła na Bałkany, častka — u Biełaruś.
Čamu ž va ŭsioj Biełarusi niama nivodnaj vioski «Dryhavičy»? Ci heta była nazva «źniešniaja», viadomaja vizantyjskamu impierataru, ale nie miascovamu ludu? Mahčyma, kaža Aleh Dziarnovič, nasielniki hetych terytoryj, uciahnutyja ŭ kijeŭski kulturny dy palityčny areał, rana stracili svajo «dryhavictva» dy stali častkaj «narodu ruskaha», ź jakoha ŭ maderny čas vyraśli biełarusy i ŭkraincy.
Majontak pana Piščały
Mienskaje haradzišča ŭražvaje i płoščaj, i vyšynioj vałoŭ, jakija nie asieli za tysiaču hod, dziakujučy schavanym u ich draŭlanym substrukcyjam.
Kali hladzieć źvierchu, pra-pra-Miensk maje dziŭnuju formu tenisnaj rakietki: aproč zvyčajnaha dla staražytnych haradoŭ avału, abviedzienaha vałami z dvuma bramami, u jaho jość apiendyks-«ručka», vyciahnutaja ŭzdoŭž Dunaja.
Što tam było? Rezidencyja kniaskaha pasadnika? Ci doŭhija vały nasypali dziela lepšaj abarony — źniščać ź ich vyšyni voraha, pakul jon sprabuje padyści da bramy?
Vakoł zamčyšča na terasach, zasiejanych ciapier kaniušynaj, taksama kipieła žyćcio — lapilisia chatki nieŭmacavanaha pasadu dy sieliščy-«mikrarajony».
Na hetych vałach ludzi žyli nie tolki va Usiasłavavy viaki — ad XVI stahodździa prosta na zamčyščy była šlachieckaja siadziba, jakoj u XIX-m vałodali pany Piščały. Adzin ź ich, Rudolf, zbudavaŭ u Minsku turemny zamak, jaki dahetul vykarystoŭvajecca pa pryznačeńni i viadomy siońnia jak Vaładarka.
I jakraz u žniŭni siłami archieołahaŭ, entuzijasta dy arhanizatara kursaŭ «Mova Nanova» Hleba Łabadzienki i miascovaha starasty było ŭparadkavanaje familnaje pachavańnie Piščałaŭ. Bo sklep, u jakim spačyvali niekalki pakaleńniaŭ šlachcicaŭ, raźbili ŭ 1930-ja, na miescy starych mohiłak byŭ śmietnik. Ciapier tam miesca pamiaci z pomnikami i vysokim kryžom.
I jakoje ž histaryčnaje miesca biez charakternaha dla našaha času kanfliktu intaresaŭ: u Haradziščy, raskazali nam, pasialiŭsia rasijski biznesoviec, jaki sprabuje «pracisnuć» svoj varyjant dobraŭparadkavańnia staražytnaha zamčyšča: śpiłavać viekavyja drevy na vałach, pierakinuć praź Mienku harbatyja mastki… Łabadzienka viadzie ź im adčajnuju baraćbu.
Miežy staryja i sučasnyja
Pieršy Miensk na Miency byŭ zasieleny dryhavičami. Miaža ich terytoryi prachodziła trochi paŭnočniej — pa Zasłaŭi, dzie zachavaŭsia vializny kryvicka-dryhavicki niekropal, Abryckaj Słabadzie, što na Miadzielskaj trasie, Łahojsku, Barysavie.
Miežy dryhavičoŭ prymusili historykaŭ paspračacca. Najbolš — zachodnija. Najščadrej ich «nadzialiŭ» terytoryjaj prafiesar-archieołah Piatro Łysienka, adkryvalnik staražytnaha Biareścia, jaki rassunuŭ dryhavicki areał až za Buh. U realnaści dryhavičy tudy zachodzili, kaža Dziarnovič, ale naŭrad ci žyli tam skroź.
Sproby ŭklučyć Bieraście ŭ dryhavicki areał rabilisia ŭ saviecki čas, kab «pryviazać» jaho da Biełarusi, zamoŭčvajučy ŭpłyŭ na tyja miaściny vałynianaŭ i mazaŭšanaŭ, što mihravali z sučasnaj terytoryi Ukrainy dy Polščy. Toje samaje — pad Navahradkam: niejak nie pryniata havaryć, što ŭ kałanizacyi Biełaruskaha Paniamońnia brali ŭdzieł i mazaŭšanie. Takaja sabie sproba padahnać staražytnuju historyju pad dziaržaŭnyja miežy XX stahodździa.
Hoty
Dy što tam mazaŭšanie: Bieraście, dy jašče mižrečča Haryni i Styra — miesca daŭniaj prysutnaści ŭ Biełarusi hotaŭ. Hiermancy asialilisia tut u IV st. n. e. i raspuścilisia bieź śledu da VI st. Ad ich zastalisia mahilniki dy paru słovaŭ u movie — ale jakich: chleb, šlem, chleŭ… U adroźnieńnie ad svaich susiedziaŭ-bałtaŭ, na jakich jany navodzili žach, hoty nie budavali ŭmacavanych haradziščaŭ. Vidać, jak spartancy, ličyli, što najlepšaja abarona — ułasnyja siakiery dy miačy.
Serca dryhavičoŭ
Paźniejšyja centry Miensk i Turaŭ lažali na ŭskrajku dryhavickich terytoryj. A sercam ich byli Kleck i Słuck. Hetyja harady razam ci paasobku zhadvali letapiscy, kali siužet tyčyŭsia dryhavičoŭ.
Ci to kniaź Hleb Mienski, kanfliktujučy z kijeŭskim kniaziem Uładzimiram Manamacham, u 1116-m «vajavaŭ dryhavičoŭ i Słuck spaliŭ», ci to kijeŭski kniaź addavaŭ čarnihaŭskamu «Kleck i Słuck i ŭsie dryhavičy».
Jakaja ŭ Klecku mova biełaruskaja! Zusim nie školna-usiarednienaja, z admierłymi amal impieratyŭnymi formami, ź nienacisknym «o».
«Pajedziecie da śviatłafora, a tam paviarnućmiecie nalevo», — padkazvaje nam darohu ad centra da kleckaha zamčyšča mahutnaj pastavy dziadźka. «Na tym zamku švied šapku zhubiŭ!» — dadaje jaho tavaryš.
Ale śpiarša my nie admaŭlajem sabie ŭ zadavalnieńni prajechać praz charošy, jak lalka, haradok u procilehły bok — pabačyć kleckija pali, na jakich rycary Vialikaha Kniastva pastavili na miesca Krymskaje chanstva.
Biełaruś ščaśliva paźbiehła Batyjevaha našeścia, ale ŭ XV—XVI stahodździ tatary zrabilisia realnaj biadoj. Zahony z Krymskaha chanstva źjaŭlalisia mała nie štohod, dachodzili až da Vilni, rabujučy i vyvodziačy ŭ pałon na prodaž dziasiatki tysiač ludziej.
Heta nie byli dzikija biessensoŭnyja naloty — my časta niedaaceńvajem racyjanalnaść ludziej minułaha. Tatary byli sistemnyja i arhanizavanyja: stanavilisia łahieram u stratehičnym miescy i ababirali ŭsio navakolle ŭ radyusie sotni kiłamietraŭ.
U 1506-m arda stała pad Kleckam, praź jaki išli darohi na Vilniu, Mazyr, Pinsk, pablizu ad zamožnych Niaśviža i Słucka. Nasustrač im ź Lidy, śpiecham sabraŭšy vojska, vyjšaŭ Michał Hlinski, nadvorny maršałak i favaryt vialikaha kniazia Alaksandra.
Ahniom ź piščalaŭ i harmat jon adahnaŭ tataraŭ ad raki Łań i pastaviŭ pierapravy. Ciažkaja końnica pierajšła pa ich i raścisnuła ardyncaŭ. Paśla Hlinski pieraapranuŭ častku svaich vajaroŭ u tataraŭ i pakinuŭ u łahiery — «sustrakać» atrady, jakija buduć viartacca z pałonam i zdabyčaj.
I tak źniščyŭ tatarskaje vojska.
Jaho pareštki, što ŭciakali ŭ Krym, dabiła, pieraniaŭšy pad Kapylom, kniahinia Nastaśsia Słuckaja sa svaimi bajarami.
Uražany razhromam krymski chan Mienhli-Hirej staŭ paśla taho sajuźnikam Vialikaha Kniastva.
Chto b viedaŭ, što ŭ tym samym hodzie vialiki kniaź litoŭski Alaksandr pamre, a Hlinski trapić u niamiłaść da novaha načalstva i, abražany, uciače ŭ Maskvu? A jaho plamieńnica stanie paśla žonkaj maskoŭskaha cara dy narodzić jamu synka — Ivana Žachlivaha?
Śviatar, jaki nie vieryŭ u Chrysta
Pa darozie da zamčyšča zajazdžajem pahladzieć farny Trajecki kaścioł. Chram uzarvali ŭ 1950-ja i adzinaja jaho ściana, što acaleła, vysicca na mietraŭ vosiem siarod pryvatnaj zabudovy.
Kaścioł budavali ŭ siaredzinie XVI stahodździa.
Paśla mahnat-kalvinist Mikałaj Radzivił Čorny, pieradaŭšy chram pratestantam, zaprasiŭ siudy pastaram Symona Budnaha — humanista i pierakładčyka Novaha Zapavieta na starabiełaruskuju movu.
Tut try hady hučali jaho kazani, až pakul pastar nie pasvaryŭsia z Radziviłam, pierajšoŭšy na bolš jeretyčnyja, jak skazali b tady, abo bolš humanistyčnyja, jak skazali b my, pazicyi. Naprykład,
Budny ličyŭ Isusa Chrysta nie Synam Božym, a sapraŭdnym čałaviekam, jakomu Boh za śviataść daŭ siłu.
«Tut zvałka była, nam učastak davać nie chacieli, vo tolki taki dali. My tut usio rasčyščali», — raskazvaje haspadynia padvorka, na jakim staić kaściolnaja ściana.
Da muroŭ XVI stahodździa prybudavanyja chleŭčuki, sušycca cybula, čeźnie ŭ harodzie bulboŭnik. Dzie jašče takoje pabačyš?
Kleckaje zamčyšča na samym uskrajku horada, uklučanaje ŭ adpačynkavuju zonu. Vid na jaho adkryvajecca z uźbiarežža vadaschovišča, kala jakoha adpačyvajuć kleččuki.
Biełaruskaja piramida
Kapyl, što lažyć miž Kleckam i Słuckam, u letapisy ŭ suviazi z dryhavičami nie trapiŭ. Ale takoje zručnaje jak na tyja tryvožnyja časy miesca naŭrad ci jany abminuli b.
Kapylskaje haradzišča i siońnia nahadvaje piramidu Chieopsa z usiečanaj viaršyniaj. Pazirajučy na jaho stromyja schiły, zadaješsia pytańniem: jak jany ŭzłazili tudy — na koniach, z vazami, z nošaj?
Kala ŭznožža sočacca krynicy. Adnu ź ich aśviacili i ŭparadkavali — ciapier ludzi pryjazžajuć siudy ź bikłahami pa vadu. Kažuć, lepšaja za vadapravodnuju. Nad krynicaj ikona, ź jakoj łahodna hladzić Toj, čyju boskuju sutnaść admaŭlaŭ Symon Budny.
Apošni bastyjon Radziviła
Słuckamu zamčyšču pašancavała mieniej. U siarezinie 1980-ch na im pastavili Dom kultury.
Praŭda, i samo zamčyšča było hruntoŭna ŭdaskanalenaje ŭ časy, kali Słuckam vałodaŭ Bahusłaŭ Radzivił.
Frankafon, hiermanafił i fanat hałandskaj fartyfikacyi, jon pierarabiŭ staryja słuckija ŭmacavańni na sistemu fartecyj pa apošnim słovie inžyniernaj navuki.
Bo z pašyreńniem artyleryi, jakaja pieratvarała kamiennyja ścieny ŭ dadatkovy srodak źniščeńnia tych, chto za imi chavaŭsia, u Jeŭropie viarnulisia da ziemlanych umacavańniaŭ. Im jadry i najbolšaha kalibru nie škodzili.
Adzin z Radziviłaŭskich bastyjonaŭ i reštki vała zachavalisia z tyłu DK.
Dobra pa im prajścisia letnim nadviačorkam i, abahnuŭšy budynak, pabačyć pomnik kniahini-vajarcy Nastaśsi Słuckaj kala ŭvachodu ŭ ZAHS. Niekatoryja słuččaki nazyvajuć jaho «złaja ciešča».
Leninskija macevy
Ad Słucka daroha idzie na Turaŭ, centr dryhavickaha kniastva ŭ histaryčny čas.
Kab adpačyć ad nahružanaj słucka-salihorskaj trasy R23, źviartajem u miastečka Lenin. Heta adzinaja ŭ śviecie leninskaja miaścina, nazvanaja nie ŭ honar pravadyra suśvietnaha praletaryjatu.
Lenin viadomy pad takoj nazvaj ad XVI stahodździa. Navat naadvarot: jość lehienda, što heta Uładzimir Uljanaŭ uziaŭ sabie psieŭdanim Lenin tamu, što jaho spansavali niejkija mifičnyja jaŭrejskija kupcy ź Lenina.
Tut cikavyja mohiłki: na chryścijanskich zachavałasia draŭlanaja kaplica ŭ ruskim styli, pastaŭlenaja ŭ honar skasavańnia pryhonu. Jana jašče staić, choć zachodzić usiaredzinu strašnavata.
Na jaŭrejskich mohiłkach možna pahladzieć unikalnyja draŭlanyja nadmahilli-macevy.
Miaža bałckaha śvietu
A chto, uvohule, skazaŭ, što dryhavičy — słavianie?
Niekatoryja archieołahi sumniajucca i kažuć, što jany, jak i kryvičy, byli słavianizavanymi bałtami. Pra heta śviedčyć abrad «ačyščeńnia ahniom», reštki jakoha časta traplajucca ŭ dryhavickich kurhanach: pierš, čym pakłaści niabožčyka, na miescy jaho pachavańnia raskładali vohnišča.
Na poŭdzień ad Prypiaci takoha zvyčaju niama. Prypiać była miažoj bałckaha śvietu.
Most cieraź jaje ŭ rajonie Turava pravaliŭsia minułaj zimoj i dahetul ramantujecca. U stalicu dryhavicaha kniastva my traplajem pantonnym mastom, u chmarach pyłu, jaki ŭzdymajuć na dambie kołami mašyny. Udzień davodzicca jechać z farami i vielmi pavolna. Raniej dambu palivali, ale takoj haračynioj ad hetaha mała tołku.
Kniazi na praktycy
Najstarejšaje turaŭskaje kniaskaje imia, jakoje zhadvaje «Apovieść minułych hadoŭ» — Tur. Amal ciozka skandynaŭskaha boha hromu, jon nibyta pryjšoŭ z Rahvałodam z-za mora i ad jaho byŭ nazvany Turaŭ. Najvierahodniej, heta etymałahičnaja lehienda. Jość ža, naprykład, siem rek i dva ahraharadki z nazvaj Turja.
* * *
Žyrasłaŭ Ivankavič
Tak zvali turaŭskaha pasadnika, jaki žyŭ u XII st.
U histaryčnyja časy Turaŭ byŭ ekśpierymientalnaj placoŭkaj, kudy kijeŭskija kniazi vypraŭlali na praktyku starejšych synoŭ. Kab u cišyni, u adnosnym spakoi vučylisia kiravać dziaržavaj. I ŭžo pieršy z praktykantaŭ, Śviatapołk, syn Uładzimira Chryściciela, ledź nie paviarnuŭ Ruś na jeŭrapiejskija rejki.
Jaho žonkaj była polskaja kniazioŭna, u śvicie jakoj u Turaŭ pryjechaŭ łacinski biskup Rejnbiern. Ci nie ź im źviazanaje zasnavańnie Turaŭskaha japiskapstva? Adbyvałasia heta jašče da aficyjnaha raskołu chryścijanstva na katalictva i pravasłaŭje.
Skončyłasia historyja z Rejnbiernam trahična: i kniaskuju paru, i samoha biskupa źniavolili ŭ Kijevie prychilniki vizantyjskaha šlachu Rusi, tam jon i skanaŭ. A na Śviatapołka paźniejšyja letapiscy «paviesili» zabojstva bratoŭ Barysa i Hleba.
Tut maliŭsia śviaty Kiryła
Staražytny Turaŭ stajaŭ na dvuch pahorkach, padzielenych rovam: na adnym ułasna horad z carkvoj, na druhim, abaronienym Prypiaćciu, kniaskaja rezidencyja.
Trapić u rezidencyju možna było tolki pa moście, jaki vioŭ z horada. Na haradziščy nie tak daŭno adkryli padmurki carkvy XII stahodździa.
Kala šklanoha sarkafahu, jakim jaje nakryli, my sutyknulisia z staražytnaściu savieckaha kštałtu. Muziej adčyniajecca a 10-j. Ale ni a 10-j, ni a 10.25 hetaha nie adbyłosia. Daviałosia zvanić u dyrekcyju — paśla taho źjaviłasia supracoŭnica z klučom, mocna pakryŭdžanaja na nas. Adamknuła — i akazałasia, što ŭvieś toj čas, jaki my chadzili vakoł, zazirali praz škło i hrukali ŭ dźviery, u muziei siadzieła vartaŭnica: «Ja nie maju prava adčyniać». Voś taki hod małoj radzimy i raźvićcio turystyčnaha patencyjału.
Ale chram prymusiŭ zabycca na luby niehatyŭ. Jaho pamiery ŭrazili navat byvałaha archieołaha Dziarnoviča.
Bieły kamień, draŭlanyja mastki (tut słužać pa vialikich śviatach), raskolina ŭ apsidzie — ci nie śled taho samaha ziemlatrusu XIII stahodździa, što zrujnavaŭ carkvu?
Choć i muziej, ale pry padmurkach carkvy stajać nakrytyja tkaninaj kamiennyja sarkafahi. U adnym — dzicia, u druhim — žančyna. Chavali tut pradstaŭnikoŭ kniaskaj siamji dy, vidać, najznačniejšych turaŭskich bajaraŭ.
Najlepšy vid na staražytny Turaŭ — ad darohi na Alšany, pry jakoj lažać Barysahlebskija mohiłki. Tut niekali stajaŭ manastyr, u jakim pastryhsia ŭ manachi, admoviŭšysia ad bahataj spadčyny, adzin ź pieršych biełaruskich śviatych — Kiryła Turaŭski.
Siońnia pra manastyr nahadvaje tolki prastakutny ŭzhoračak. Słavutaść novaha času, da jakoj iduć siudy ludzi — kryžy, što «rastuć ź ziamli» — časanyja kamiennyja nadmahilli mo časoŭ Kiryły Turaŭskaha. Nad adnym zroblenaje miesca pakłanieńnia — z achviarami-stužačkami, infarmacyjnymi stendami i daškom ad niepahody i sonca.
Chotamiel
Z Turava praz Alšany ź ich vializnym kirmašom, Davyd-Haradok i Rubiel jedziem u Chotamiel. (Staryja ludzi tut dahetul nazyvajuć pa-staradaŭniamu: Chotamle.)
Tut, na vysokaj piasčanaj vydmie nad Prypiaćciu, archieołahi znajšli pasielišča samaj pieršaj słavianskaj kultury — pražskaj. Praz paru stahodździaŭ tut pasialilisia dryhavičy.
U adroźnieńnie ad bałtaŭ,
jakija žyli ŭ słupavych damach (takija možna bačyć u sučasnych filmach pra vikinhaŭ), słavianie budavali paŭziamlanki. Ich reštki dapamahajuć navukoŭcam vyznačyć, chto žyŭ na tym ci inšym sieliščy.
Za Chotamlem darohi ŭžo niama. Dalej na poŭdzień, miž słavutych bałotaŭ, lažać Almany i ŭkrainskaja miaža. A haradzišča Chotamiel — zusim nie toje samaje, što vioska Chotamiel. Kab znajści jaho, my trojčy kaardynavalisia z chotamielcami, pytajučy «de ludy davno žyły».
Darohami ŭ hetych bałotach nikoli asabliva nie pierajmalisia — navat drovy ź lesu ŭletku vazili na čaŭnach. I dvuchkiłamietrovy šlach da haradzišča padaŭsia nam daŭžejšym za ŭsiu pieraadolenuju za dva dni asfaltavuju šašu.
Tut nam napoŭnicu ŭdałosia vyprabavać usiudychodnyja jakaści aŭto. Prajezd pa dambie, kukuruznaje pole i ŭdała farsiravanaja bałacina mohuć być zaličanyja ŭ aktyŭ mašyny.
Chotamiel varty ryzyki. Małoje ŭzvyšša z vałami i płato-sielišča pobač, vysoka nad pojmaj dalokaj Haryni.
Stojačy na vałach, nasielniki Chotamla, peŭna, bačyli dymy hockich stajanak za rakoj, usłuchoŭvalisia ŭ iržańnie avarskich koniej z poŭdnia. Haradzišča abkošanaje, pry im staić vysoki kryž — niby znak, što da naščadkaŭ pamału viartajecca pamiać.
Kolki narodaŭ prakaciłasia tut da nas, a kolki jašče prakocicca? Naiŭny čałaviek, jaki dumaje, što historyja skančajecca na im.
Kamientary