Мікалай I забараніў ужываць назвы Літва і Беларусь? Гэта савецкі міф

Кожны год 30 ліпеня з’яўляюцца згадкі, што ў 1840 годзе цар Мікалай I нібыта забараніў ужыванне назваў «Беларусь» і «Літва». Гэта сцвярджэнне падаецца як аксіёма — гістарычны факт, які не патрабуе праверкі. У інтэрнэце можна знайсці сотні згадак пра гэтую «забарону», але амаль нічога — пра тое, што гэта міф, прыдуманы за савецкім часам.

Калаж: Наша Ніва

Асабісты загад цара

Указ Сената «Об именовании губерний Белорусские и Литовские каждую отдельно Витебскою, Могилевскою, Виленскою и Гродненскою» ад 18 ліпеня (30 ліпеня па новым стылі) 1840 года быў апублікаваны ў 1841 годзе ў Поўным зборы законаў Расійскай імперыі:

«Правительствующий Сенат слушали предложение Управляющего Министерством Юстиции, что Управлявшей делами Комитета Министров, по поручению оного, отношением от 26 минувшего июня, сообщил ему, что по случаю внесения к Высочайшему подписанию проекта указа, в котором упоминались губернии Белорусская и Литовская под сими наименованиям и, Государь Император, зачеркнув название Белорусских и Литовских, изволил приказать переписать указ, с по именованием губерний каждой отдельно Витебской, Могилевской, Виленской и Гродненской; при чем последовало собственноручное Высочайшее повеление: — Правила сего держаться и впредь, никогда иначе не прописывая, как по именно губерний».

Савецкія памагатыя

З тэксту ўказа можа скласціся ўражанне, што імператар Мікалай I сапраўды цалкам забараніў ужываць назвы «беларускія» і «літоўскія» ў дачыненні да губерняў.

Другі том выдання «Дакументы і матэрыялы па гісторыі Беларусі», у якім быў закладзены міф. 

Менавіта так — без уліку ці з ігнараваннем гістарычнага кантэксту — гэты ўказ быў уключаны беларускімі навукоўцамі ў другі том «Дакументаў і матэрыялаў па гісторыі Беларусі», выдадзены ў 1940 годзе.

З ідэалагічных прычын, звязаных не з нацыянальнымі інтарэсамі, а з савецкай антыцарскай рыторыкай (хоць часам гэтыя інтарэсы супадалі, як, напрыклад, у выпадку з гларыфікацыяй постаці Кастуся Каліноўскага), дакумент атрымаў у кнізе новую назву: «Забарона царом Мікалаем ужываць назвы Беларусь і Літва».

Аналагічны падыход выкарысталі і складальнікі чацвёртага тому зборніка «Беларусь у эпоху феадалізму», выдадзенага ў 1979 годзе: яны далі ўказу загаловак — «Указ Сената пра забарону ўжывання тэрмінаў «Беларусь і Літва»». Гэтыя публікацыі на доўгія дзесяцігоддзі замацавала ў гістарыяграфіі непраўдзівы міф.

Пра што насамрэч быў указ?

Уважлівы чытач мог заўважыць, што ва ўказе не згадваецца адна з беларускіх губерняў — Мінская. І гэта не выпадковасць: адсутнасць Мінскай губерні наўпрост звязаная з гісторыяй адміністрацыйна-тэрытарыяльнага падзелу гэтай часткі імперыі.

Пасля трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай тэрыторыя былога Вялікага Княства Літоўскага была цалкам далучаная да Расійскай імперыі. На гэтых землях былі створаны намесніцтвы: Полацкае, Магілёўскае, Мінскае, Віленскае і Слонімскае. У 1796 годзе Віленскае і Слонімскае намесніцтвы спачатку былі ператвораны ў губерні, а напрыканцы таго ж года, згодна з указам імператара Паўла I «Аб новым падзеле дзяржавы на губерні», і астатнія намесніцтвы сталі губернямі, частка з іх была аб’яднана.

Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел у 1794-1796 гг. Каляровымі тлустымі лініямі вылучаны розныя генерал-губернатарствы. Фота: Вялікі гістарычны атлас Беларусі

Такім чынам, Віленская і Слонімская губерні былі аб’яднаны ў Літоўскую губерню, а Полацкае і Магілёўскае намесніцтвы — у Беларускую губерню. Абедзве гэтыя адміністрацыйныя адзінкі займалі каласальныя тэрыторыі: Літоўская губерня прасціралася ад Балтыйскага мора праз Вільню да Брэста, а Беларуская — ад Рэжыцы (цяпер Рэзэкнэ, Латвія) праз Віцебск і Магілёў да Гомеля.

Назвы новых губерняў адпавядалі назвам генерал-губернатарстваў, у склад якіх уваходзілі ранейшыя намесніцтвы. Звычайна генерал-губернатарствы аб’ядноўвалі некалькі памежных губерняў ці намесніцтваў. Пасля стварэння Літоўскай губерні яна стала адзінай у сваім генерал-губернатарстве, у той час як Беларускае генерал-губернатарства было цалкам ліквідавана.

Не меншай па памеры была і Мінская губерня, якая быццам клін уразалася паміж Літоўскай і Беларускай губернямі. Цікава, што яна не была аднесена ні да Літоўскага, ні да Беларускага генерал-губернатарства, а ўключана разам з украінскімі губернямі ў склад асобнага Мінскага, Ізяслаўскага і Брацлаўскага генерал-губернатарства.

Адміністрацыйна-тэрытарыяльныя пераўтварэнні ў 1801 годзе. Літоўская губерня падзелена на Віленскую і Гродзенскую, Беларуская — на Віцебскую і Магілёўскую. Фота: Вялікі гістарычны атлас Беларусі

У верасні 1801 года ў Расійскай імперыі адбылося чарговае маштабнае адміністрацыйна-тэрытарыяльнае пераўтварэнне. Мінская губерня была перададзена ў падпарадкаванне Кіеўскаму ваеннаму губернатарству; Літоўскае генерал-губернатарства было перайменаванае ў ваеннае губернатарства; а Беларускае ваеннае губернатарства зноў з’явілася ў межах раней скасаванага Беларускага генерал-губернатарства.

Адначасова Літоўская губерня была падзелена на Віленскую і Гродзенскую, а Беларуская — на Віцебскую і Магілёўскую. Новыя губерні адразу пачалі пісацца з падвоенымі назвамі: Літоўска-Віленская, Літоўска-Гродзенская, Беларуска-Віцебская і Беларуска-Магілёўская губерні. Такія ўдакладненні выкарыстоўваліся як у афіцыйных дакументах, так і ў назвах дзяржаўных устаноў і пасад, хаця ў практыцы іх нярэдка апускалі.

Гэта не быў унікальны выпадак: аналагічная сітуацыя адбылася ў 1801 годзе пры падзеле Маларасійскай губерні, якая ахоплівала левабярэжную Украіну. Яе падзялілі на Чарнігаўскую і Палтаўскую губерні, што атрымалі назвы Маларасійска-Чарнігаўская і Маларасійска-Палтаўская.

Мінская губерня, якая не ўваходзіла ні ў Літоўскае, ні ў Беларускае ваеннае губернатарства і не была падзелена падчас рэформы 1801 года, не мела патрэбы ва ўдакладненнях у сваёй назве. Менавіта таму яна і не згадваецца ў указе Сената ад 1840 года.

Мэта гэтага ўказу заключалася не ў тым, каб забараніць самі тэрміны «Літва» і «Беларусь», а ў тым, каб ліквідаваць залішнія і бессэнсоўныя ўдакладненні ў назвах губерняў.

Гэтая мяжа ў афіцыйным напісанні назваў губерняў пазначана і ў многіх даведніках і энцыклапедыях, хоць там яна часта падаецца без дадатковых тлумачэнняў.

Забарона, пра якую ніхто не ведаў

У самой Расійскай імперыі сярэдзіны і другой паловы XIX стагоддзя ніхто не ведаў пра нібыта «забарону» на ўжыванне назваў «Беларусь» і «Літва», якая прыпісваецца Мікалаю I.

Так, паводле падлікаў гісторыка Аляксандра Ігнаценкі, у перыяд з 1841 па 1917 год у друкарнях Санкт-Пецярбурга, Масквы, Мінска, Вільні і іншых гарадоў імперыі было выдадзена каля 190 кніг і брашур, дзе слова «Белоруссия» фігуруе ўжо на тытульнай старонцы.

Кніга «Исторические сведения о примечательнейших местах в Белоруссии» Міхаіла Без-Карніловіча, выдадзеная ў 1855 годзе.

Сярод іх — кніга Паўла Шпілеўскага «Путешествие по Полесью и Белорусскому краю» (1853—1856), Міхаіла Без-Карніловіча «Исторические сведения о примечательнейших местах в Белоруссии» (1855), Восіпа Турчыновіча «Обозрение истории Белоруссии с древнейших времен» (1857) і многія іншыя.

Пры гэтым тэрмін «Белоруссия» ў гэтых і падобных выданнях звычайна адносіўся да Віцебскай і Магілёўскай губерняў, у той час як Мінская губерня часта адносілася да «літоўскіх».

Тэрміны «Беларусь» і «Літва», а таксама «Беларускія і Літоўскія губерні» працягвалі актыўна ўжывацца расійскімі чыноўнікамі ў справаздачах, службовых запісках і іншых дакументах на працягу ўсяго XIX стагоддзя. Так, напрыклад, віленскі генерал-губернатар Уладзімір Назімаў пісаў у 1862 годзе: «Услед за найвышэйшым Маніфестам [ад 19 лютага 1861 г. пра адмену прыгоннага права], у межах Царства Польскага, Літоўскіх, Беларускіх і некаторых іншых заходніх губернях узніклі беспарадкі…»

Яшчэ як мінімум дзесяць гадоў пасля ўказу 1840 года існавала Беларуская навучальная акруга, якая ахоплівала не толькі Віцебскую, Магілёўскую і Мінскую губерні, але таксама Віленскую, Гродзенскую і Беластоцкую вобласці.

Аж да самага распаду імперыі працягвалі дзейнічаць Беларускі 7-ы гусарскі полк і Літоўскі 5-ы ўланскі полк, а таксама існавала Літоўская праваслаўная епархія. Усе гэтыя прыклады дэманструюць, што ніякай забароны на ўжыванне назваў «Беларусь» і «Літва» не існавала ні ў прававым, ні ў практычным сэнсе.

Тэрміны «Беларусь» і «беларускі» не маглі быць выключаны з афіцыйнага лексікону, бо канцэпцыя трохадзінага рускага народа — Велікаросіі, Маларосіі і Беларусі — была асновай ідэалагічнай дактрыны самадзяржаўя. Немагчымай была і забарона на ўжыванне слоў «Літва» і «літоўскі», паколькі сам афіцыйны тытул расійскага імператара ўключаў таксама тытул Вялікага Князя Літоўскага.

Верыць у такі міф — спакусліва: ён стварае простую, эмацыйна зразумелую гісторыю прыгнёту. Але падтрымка міфа азначае падрыў даверу да праўдзівасці ўсяго беларускага нацыянальнага наратыву, што можа толькі пашкодзіць. Міфы могуць натхняць, але толькі праўда дае сілу.

{DONATE_PAYPAL}

Каментары да артыкула