Беларускія камуністы пры СССР ганарыліся тым, што яны змагары. Пры Лукашэнку сэнс гэтага слова перакруцілі

Слова «змагар», якое з'явілася праз патрэбу ў новай тэрміналогіі пры камуністах, было аднолькава ўспрынята ўсімі палітычнымі лагерамі і насіла выключна пазітыўны сэнс. Змагарамі называлі выбітных савецкіх дзеячаў і пісьменнікаў, гэтае імя надавалі газетам, арцелям, калгасам і помнікам, але пры Лукашэнку яно стала інструментам дыскрэдытацыі нацыянальных сіл. 

Слова «змагар» мела выключна пазітыўны сэнс для беларускіх камуністаў

Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі новыя палітычныя і ідэалагічныя рэаліі патрабавалі новай лексікі. Бальшавікі хацелі, каб кожны грамадзянін стаў актыўным «борцом» за камунізм, але як гэта сказаць па-беларуску, было незразумела. Былі словы біцца, змагацца і бароцца, але адпаведны гэтым словам і новым рэаліям назоўнік трэба было яшчэ прыдумаць.

Слова «змагар», відаць, было прыдуманае Вацлавам Ластоўскім, які быў вельмі прадуктыўным на ніве словастварэння ў 1920-я гады. Прынамсі адной з першых крыніц, дзе можна адшукаць гэтае слова, быў ягоны Падручны расійска-крыўскі (беларускі) слоўнік, які быў выдадзены ў 1924 годзе і які быў раскрытыкаваны калегамі-мовазнаўцамі за змяшанне аўтарам беларускай мовы з уласнымі наватворамі.

«БОРЕЦ м. змагар, змаганьне; барацьбіт, дужбіт. Змагарна, пабедна, дасьцігаючы пабеду змаганьнем. Наперад, змагарна наперад да волі цярэбячы троп.» — пісаў Ластоўскі ў сваім слоўніку.

У Беларуска-расійскім слоўніку, складзеным у 1925 годзе Міколам Байковым і Сцяпанам Некрашэвічам, які сярод іншых жорстка крытыкаваў слоўнік Ластоўскага, слова «борец» было перакладзена як 'барацьбіт', 'змаганьнік', 'змагар'.

У 1934 годзе, ужо пасля таго, як Ластоўскі, Некрашэвіч і цвет беларускай навуковай інтэлігенцыі былі рэпрэсаваныя па сфальсіфікаванай справе «Саюза вызвалення Беларусі», сакратар Цэнтральнага бюро краязнаўства Іван Шпілеўскі ў сваім нарысе пісаў, што нацдэмы паўводзілі замест агульнапрызнаных і інтэрнацыянальных сацыялістычных тэрмінаў наватворы: «пролетарыят» — 'бясхатнік, бабыль'; «коммунизм» — 'грамадзейства'; «пропагандист» — 'пашыршчык'; «революция» — 'пярозрынь' і г. д.

Усе гэтыя слоўцы, вядома, не перажылі 1920-я гады, калі былі прыдуманыя, каб закрыць лакуны без прамых запазычанняў з іншых моў, а вось змагар неяк застаўся па-за ўвагай і працягнуў актыўна пашырацца ў савецкай Беларусі.

Можа быць, яго не заўважылі таму, што выглядаў ён цалкам натуральна: паводле дзейнай у беларускай мове словаўтваральнай мадэлі, калі бралася аснова дзеяслова (або назоўніка) і дадаваўся суфікс -ар, як пісар, друкар, мысляр.

Нататка ў газеце «Звязда» за кастрычнік 1934 года пра арцель «Большэвіцкі змагар»

Так у канцы 1931 года газета «Голас селяніна», орган Ельскага райкама КП(б)Б і райсавета, змяніла назву на «Большэвіцкі змагар».

З канца 1930 года таксама выходзіў орган Бягомльскага райкама КП(б) Беларусі і выканкама, газета «Калгасны змагар», назва якой была зменена на «Савецкі патрыёт» толькі ў 1938 годзе.

У 1930—1935 гадах беларускія камуністы выдавалі для моладзі Заходняй Беларусі нелегальную газету «Малады змагар». 

Перадавіца бягомльскай раёнкі «Калгасны змагар» за 1936 год з партрэтам Сталіна

Мноства прыкладаў ужывання гэтага тэрміна і ў савецкай беларускай літаратуры:

«змагары супраць фашызму — партызаны»
«[Серго Арджанікідзэ] змагар за комуністычнае будучае народа»,
«[Якуб Колас] палымяны змагар за інтарэсы працоўнага люду»,
«Вялікі змагар за шчасце народаў [Колас пра Горкага]»,
«змагар за Савецкую ўладу»,
«змагар за роўнасць між людзьмі»,
«Змагар за народную справу»,
«змагар — камсамолец»,
«непахісны змагар за народную справу [Тарас Шаўчэнка]»,
«палымяны змагар за партыйнасць [Дзям'ян Бедны]»,
«свядомы грамадзянін, змагар за народныя правы [Настаўнік у разуменні Я. Коласа]»,
«нястомны змагар за мір і бяспеку народаў [Леанід Брэжнеў]»,
«Вялікі змагар… Заняў сваё месца Ў радах змагароў [Пятро Глебка пра Леніна]».

Ельская раёнка «Большэвіцкі змагар» за 1936 год

Як бачна, тэрмін «змагар» не меў негатыўнай канатацыі ў беларускіх камуністаў і за савецкім часам ужываўся выключна з станоўчым сэнсам. Змагаром мог быць той, хто змагаецца за нешта пазітыўнае. Адным і тым жа тэрмінам сябе называлі і камуністы, і нацыяналісты. 

Перадавіца бягомльскай раёнкі «Калгасны змагар» за 1935 год

Дарэчы, той самы Мікола Байкоў, які праходзіў па той жа справе, што Ластоўскі і Некрашэвіч, але пазбег фізічнай расправы, у час вайны працаваў у рэдакцыі акупацыйнага часопіса з назвай «Малады змагар», якая дакладна паўтарае назву даваеннай газеты беларускіх камуністаў. 

Гэты факт ніяк не сапсаваў рэпутацыю слова.

Пасля вайны з'яўляюцца калгасы з назвай «Змагар». Помнікі «змагарам за ўладу Саветаў» ставяцца ў 1967 годзе ў Бабруйску, у 1982 годзе — у цэнтры Магілёва (праўда, больш ён вядомы, як «Аксана, якая бяжыць з Лаўсана»).

Артыкул пра мемарыяльны комплекс «Змагарам за Савецкую ўладу» на Савецкай плошчы ў Магілёве, змешчаны ў Зборы помнікаў гiсторыi і культуры Беларусі (1986)

«Весці Акадэміі навук БССР: Серыя грамадскіх навук» за 1988 пісалі, разбіраючы пару «змагар — змаганец», што стылістычна абодва словы нейтральныя, але лексема змагар больш уласціва сучаснаму ўжыванню.

«Змагар — слова, якое цягам усяго ХХ стагодзьдзя лунае ў беларускім паветры і не знаходзіць сабе прытулку. Мы дапасоўваем яго да розных прозьвішчаў, ставім яго побач з сапраўднымі патрыётамі, але, як толькі наважваемся перанесьці гэта на паперу, змагар зьнікае. Іншая справа — множны лік: змагары», — пісаў у «Слоўніку Свабоды» беларускі бард Сяржук Сокалаў-Воюш. 

І сапраўды, рэжым Аляксандра Лукашэнкі ператварае гэтую назву ў ідэалагічнае клішэ для сваіх праціўнікаў, якія змагаюцца супраць яго, ператвараючы яго ў здзеклівае і пагардлівае, а пасля 2020 года слова становіцца ледзь не сінонімам «ворагаў народа», «экстрэмістаў» і «тэрарыстаў». 

Характэрная карыкатура з дзяржаўнай газеты «Мінская праўда», дзе слова «змагар» з'яўляецца ў кантэксце тэрарызму

Тэрмін шырока ўжываецца нават у рускамоўных прамовах чыноўнікаў і матэрыялах дзяржаўных выданняў, яго падхапілі і прарасійскія сілы. Гэтае слова, прасякнутае сілай змагання, цалкам выцесніла з лексікону Лукашэнкі і яго атачэння больш лагоднае клішэ «свядомыя».

Беларускі рэжым паказвае ўнікальную здольнасць ператвараць станоўчыя паняцці ў інструменты дыскрэдытацыі — і адначасова дэманстратыўна ганарыцца тым, што ва ўсім свеце лічыцца негатыўным, напрыклад, «дыктатурай».

Каментары да артыкула