Фальсіфікацыі ў даследаваннях хваробы Альцгеймера. Як вынікі прывялі не туды

Даследаванні хваробы выявілі не толькі крызіс у лячэнні, але і глыбокія праблемы ў самой навуковай супольнасці.

Мозг пажылога чалавека ў норме (злева) і пры паталогіі, выкліканай хваробай Альцгеймера (справа). Фота: Wikipedia Commons

Хвароба Альцгеймера — не проста медыцынскі дыягназ. Гэта паступовае разбурэнне асобы. Яна закранае больш за 10% людзей старэйшых за 65 гадоў, і колькасць выпадкаў павялічваецца ў сувязі з даўжэйшай працягласцю жыцця і старэннем насельніцтва. І ўсё ж, нягледзячы на дзесяцігоддзі даследаванняў, не назіраецца прагрэсу ў лячэнні.

Чаму? На гэта пытанне адказвае прафесар Універсітэта імя Адама Міцкевіча ў Познані Рафал Зволак у сваім артыкуле ў польскім выданні Polityka.

«Свяшчэнная» гіпотэза і яе жрацы

Пачынаючы з 1980-х гадоў пануючай стала гіпотэза пра бэта-амілоід (тып анамальнага бялку): быццам ён адыгрывае ключавую ролю ў развіцці хваробы Альцгеймера. У мозгу бэта-амілоід утварае бляшкі паміж нейронамі або існуе ў растворанай форме ў міжклеткавай вадкасці. Існуюць і генетычныя сведчанні: пэўныя мутацыі, што павышаюць узровень амілоіду, звязаныя з значна больш высокай верагоднасцю развіцця формы гэтага захворвання ва ўзросце да 40 гадоў.

Аднак нягледзячы на тое, што менавіта на гэту гіпотэзу скіроўваліся мільярды даляраў, прарываў у лячэнні не здарылася. Прэпараты, што спрацоўвалі ў мышэй, не мелі эфекту ў людзей. У нейкі момант пачалі задавацца пытаннем: а ці не з’яўляецца амілоід не прычынай, а вынікам хваробы? Тым больш, што адклады амілоіда былі выяўлены і ў мозгу людзей, якія памерлі без сімптомаў хваробы.

І ўсё ж амаль усё даследаванне працягвалася вакол гэтай тэорыі. Адначасова існавалі шматлікія сведчанні таго, што альтэрнатыўныя кірункі (напрыклад, ролю запаленняў, імунных рэакцый або вірусаў) мэтанакіравана замоўчваюць. У асяроддзі даследчыкаў пачалі казаць пра «мафію амілоіду». Крытыкам было цяжка публікавацца ў рэйтынгавых выданнях, а фінансаванне і кар’ерны рост даставаліся толькі тым, хто вывучаў амілоід.

Яшчэ ў 2018 годзе, амерыканская журналістка Шэран Бэглі апублікавала ў выданні STAT трывожны артыкул пра манаполію амілоіднай гіпотэзы і замоўчванне альтэрнатыўных падыходаў. Але публікацыя не выклікала рэзанансу і не змяніла парадку дня ў навуковай супольнасці.

Сітуацыя змянілася толькі ў 2022 годзе, калі журналіст Чарлз Пілер апублікаваў у Science расследаванне пра фальсіфікацыі ў ключавых даследаваннях хваробы Альцгеймера. Артыкул выклікаў вялікі рэзананс і стымуляваў пераправерку шматлікіх публікацый. Навукоўцы, а таксама аматары-даследчыкі выявілі такі аб’ём парушэнняў, што Пілер неўзабаве сабраў дастаткова матэрыялу для асобнай кнігі.

У пачатку 2024 года выйшла яго праца «Падробленае: Махлярства, пыха і трагедыя ў пошуках лекаў ад Альцгеймера» (Doctored: Fraud, Arrogance, and Tragedy in the Quest to Cure Alzheimer’s). У ёй падрабязна апісваюцца шматлікія выпадкі фальсіфікацый, здзейсненых вядомымі і прызнанымі вучонымі.

Але кніга расказвае не толькі пра ашуканцаў — у ёй ёсць і станоўчыя героі, сярод якіх нейрабіёлаг Мэцью Шраг з Універсітэта Вандэрбілта. Менавіта ён, аналізуючы выявы бялкоў, якія падаваліся як навуковыя доказы, дапамог выкрыць цэлы шэраг фальсіфікацый і запусціў ланцуг выкрыццяў, які працягваецца дагэтуль.

Ілюстрацыйны здымак. Фота: vecteezy

Падробкі, што прынеслі славу і беспакаранасць

Яшчэ ў 1991 годзе Nature апублікаваў артыкул Джэралда Хігінса з Нацыянальнага інстытута старэння, дзе гаварылася пра стварэнне трансгеннай мышы, мозг якой выпрацоўвае амілоідныя бялкі. Але ў хуткім часе выявілася, што здымкі ў артыкуле паказвалі тканкі не мышы, а хворага чалавека.

Артыкул адклікалі, аднак сам Хігінс працягнуў паспяховую кар’еру. Журналіст Science Чарлз Пілер лічыць, што гэты выпадак даказвае прыбытковасць махлярства — нават калі яно ўсплывае, наступстваў можна пазбегнуць і атрымаць прэстыж.

Навуковыя працы Ліндсі Бёрнс і Хоао-Яна Ванга з Гарадскога універсітэта Н'ю-Ёрка прывялі да распрацоўкі эксперыментальнага прэпарату сімуфілам (simufilam). Ён падаваўся надзеяй на доўгачаканы прарыў.

Але даследаванні, праведзеныя Мэцью Шрагам і іншымі, паказалі, што дзясяткі артыкулаў былі заснаваныя на падробленых даных. У 2024 годзе распрацоўку прыпынілі, а аўтары цяпер абараняюцца ў судах па абвінавачанні ў махлярстве пры атрыманні шматмільённых грантаў ад Нацыянальных інстытутаў здароўя ЗША. 

Усё больш імёнаў

• Эліэзер Масліа, дырэктар аддзялення неўралогіі ў Нацыянальным інстытуце праблем старэння ЗША, быў адным з самых прызнаных даследчыкаў хваробы Альцгеймера. Яго работы істотна паўплывалі на разуменне працэсу страты сувязяў паміж нейронамі.

Аднак у 2024 годзе стала вядома, што ў 132 артыкулах, апублікаваных з 1997 года, выяўлены прыкметы фальсіфікацый. Да сёння адклікалі толькі два. У 2024 годзе Масліа быў зняты з пасады.

• Француз Сільвэн Леснэ ў 2006 годзе апублікаваў у Nature працу пра амілоід Aβ*56. Ён выявіў гэты бялок у мазгах старэючых мышэй з парушэннямі памяці. Ключавым эксперыментам стала ўвядзенне яго ў мозг маладых здаровых пацукоў. У пацукоў развіваліся парушэнні памяці, падобныя да тых, што назіраліся ў старых мышэй.

Гэта лічылася адным з галоўных доказаў на карысць амілоіднай гіпотэзы. Аднак у 2022 годзе Мэцью Шраг заўважыў сляды маніпуляцыі на выявах. Праз два гады Nature адклікала артыкул, а Леснэ пакінуў пасаду. Цяпер лічыцца, што Aβ*56, магчыма, увогуле ніколі не існаваў.

Фото: vecteezy.com

Чаму ўсё гэта было магчыма?

Адна з прычын — эфект пацвярджэння: вынікі, якія адпавядаюць пануючай тэорыі, не выклікалі падазрэнняў. Рэцэнзенты, калегі, выданні — усе хацелі верыць.

Іншыя прычыны — няўзгодненасць і баязлівасць інстытутаў. Універсітэты часам свядома зацягваюць або хаваюць дысцыплінарныя працэдуры з-за канфлікту інтарэсаў: «зоркі» прыносяць узнагароды і грошы.

Часопісы паводзяць сябе так сама. Выдаўцоў не цікавіць, праўда ў артыкуле ці не — пакуль не ўзнікае пагрозы рэпутацыі часопіса.

Што цяпер?

Гэта ўсё азначала не толькі марнаванне часу і грошай. Гэта значыла разбураныя надзеі, рызыку для пацыентаў, якія ўдзельнічалі ў клінічных даследаваннях неэфектыўных і патэнцыйна небяспечных лекаў.

Магчыма, бэта-амілоід сапраўды адыгрывае пэўную ролю. Але відавочна, што яна не такая ключавая, як лічылася раней. Іншыя фактары — запаленчыя працэсы, імунныя збоі, вірусы — патрабуюць большай увагі.

Як адзначае аўтар артыкула, сістэма павінна навучыцца публікаваць і адмоўныя вынікі, і дазваляць сумненні.

Каментары да артыкула