Свадьба текста и читателя: Кульбак выходит по-немецки

У аглядзе «Габрэйскае жыццё пад сярпом і молатам», прысвечаным новаму перакладу «Зельманцаў» на нямецкую мову, нямецкае радыё «Культура» стылізуе Мойшу Кульбака як песняра мадэрнасці, удзельніка еўрапейскай літаратуры 1920-х. Побач з уласна тэкстам рэцэнзіі даступная таксама гутарка журналіста з ейным аўтарам, крытыкам Карстэнам Гукам (Hueck).

Павялічыць

Нямецкі пункт гледжання, як і кожны іншы, дазваляе адзначыць адно і абмінае іншае. У гутарцы (якая моцна адрозніваецца ад тэксту) толькі аднойчы ўпамінаецца Беларусь, а ў цэнтры ўвагі аказваецца лёс мовы ідыш у эпоху мадэрну.

Ідыш зазнаў росквіт у 1920-я гады, у тым ліку з прычыны афіцыйнага прызнання ў савецкай дзяржаве, дзе ўзніклі адпаведныя магчымасці: выдавецтвы, газеты, тэатры. На літаратурнай сцэне ідыш у гэтым дзесяцігоддзі Кульбак быў заўважнай постаццю. Як кажа Карстэн Гук у размове, Кульбак асэнсавана ставіў за мэту зрабіць з ідыш мову сучаснай літаратуры. У ягонай прозе можна знайсці ўплывы Байрана, Гётэ, Гайнэ, але таксама Бабеля ды іншых сучаснікаў.

Пры гэтым Кульбак быў выдатным выступоўцам. Ён часта ўдзельнічаў у публічных чытаннях, ахвотна рабіў свайго кшталту «spoken poetry». Гэта вынікала з ягонага разумення літаратуры як «вяселля паміж тэкстам аўтара і пачуццем чытача».

Сюжэт рамана тычыцца вялікай грамадскай трансфармацыі. Супольнасць габрэяў — нашчадкі рэбэ Зельмы, рамеснікі з пралетарскімі рысамі, якія жывуць «дзесь у Беларусі, бацькаўшчыне Мойшы Кульбака», — знаходзяцца на парозе мадэрнізацыі. Яна будзіць розныя пачуцці: нехта цэніць электрычнасць і «механіку сваёй швейнай машыны», іншыя — прыроду і музыку. Напружанне паміж розным стаўленнем да «новай часіны» стварае змястоўны асяродак рамана.

Кульбак паказвае жыццёвы свет, асуджаны на немінучы заняпад, у якім суіснуюць магчымасці і трывога з прычыны глыбінных змяненняў. Сам пісьменнік быў прыхільнікам мадэрнасці і рэвалюцыі, ён разумеў гісторыю як рух, якога няможна ўнікнуць.

Тым не менш, у кнізе Кульбак дэманструе прыхільнасць да свайго народа, які, як здаецца, наўрад ці перажыве гэтую мадэрнізацыю. Скептыцызм што да шанцаў габрэйскай культуры «знайсціся» ў новай (савецкай) мадэрнасці з болем адлюстраваны ў фінале рамана. Як трохі павярхоўна заўважае Гук, Кульбак паказвае ўсіх сваіх герояў «сардэчна», «з цеплынёй».

Пазней меланхалічная сімпатыя, з якой Кульбак малюе гэтую будучыню, стала пунктам абвінавачвання супраць яго з боку бальшавіцкай улады. Сталінская культурная палітыка выкарыстала адсутнасць у рамане сацыялістычнага героя як нагоду для адпаведнай «крытыкі» аўтара.

У беларускай крытыцы «Зельманцаў» пераважна чытаюць як менскі раман (напрыклад). Нямецкі ж рэцэнзент цалкам выключае лакальны кантэкст творчасці Кульбака — Менск у размове не згадваецца зусім, толькі аднойчы і мімаходзь — Беларусь; у тэксце неяк недарэчна і неабавязкова мільгае беларуская Акадэмія навук. Росквіт ідыш 20-х, які ў беларускай літаратуры адносяць у тым ліку да асаблівасцяў БССР як нацыянальнай дзяржавы (якая мела чатыры дзяржаўныя мовы), Гук тлумачыць спасылкай на агульную савецкую палітыку 20-х.

Побач з выдаткамі такая оптыка мае і перавагі. Яна дазваляе прачытаць раман Кульбака як гісторыю савецкай сучаснасці — вялікага і дынамічнага мадэрнізацыйнага праекта, складовай часткі міжваеннай «цывілізацыйнай кан’юнктуры». Тое, што традыцыйны беларускі погляд часта выпускае з-пад увагі.

Добры прыклад дае апошняя менская канферэнцыя па рэпрэсіях, на якой слова «мадэрнасць», здаецца, не прагучала ніводнага разу. Замест гэтага з пільнай руплівасцю аналізуецца савецкасць, саветызацыя. Па-нямецку ж «саветызацыя, мадэрнізацыя, электрыфікацыя» ўтвараюць неспадзяваны, але лагічны сэнсавы рад.

Пры гэтым асноўную семантычную нагрузку нясе менавіта мадэрнізацыя, мадэрнасць. Кульбак у такім выпадку становіцца часткай традыцыі айцоў новай літаратуры на ідыш (Шалам-Алейхэм і іншыя). Кульбак скіраваў іхную спадчыну далей у актуальную сістэму каардынат, адкрыў новым уплывам. Пісьменнік пазычаў з культурнага даробку нямецкіх «залатых 20-х»: у пачатку дзесяцігоддзя ён жыў у Берліне, дзе асвойтаўся ў дынамічных даляглядах тамтэйшых плыняў і рухаў (Гук называе экспрэсіянізм).

Цікава, што прачытаны такім чынам Кульбак лёгка вяртаецца ў кантэкст Беларускай рэспублікі Саветаў і размяшчаецца побач з аўтарамі, якія з роспачным бяссіллем пазіралі на «вялікі пералом» — напрыклад, Купала і Зарэцкі.

Варта заўважыць, што выхад «Зельманцаў» па-нямецку з’яўляецца часткай «адкрыцця» Кульбака. Крыху раней, у 2017-м, выйшаў ягоны раман «Панядзелак», а неўзабаве мае з’явіцца «Дзісненскі чайльд-гаральд» — твор, у якім Кульбак падсумоўваў досвед свайго берлінскага побыту. Нямецкі кніжны рынак адкрывае для сябе выдатнага літаратара амаль сінхронна з беларускім.

Раман пераклалі і пракаментавалі Нікі Грака і Эстэр Аляксандрэр-Імрэ, кніга выйшла ў выдавецтве «Іншая бібліятэка» («Die andere Bibliothek», Берлін) і ўтрымлівае 397 старонак. Каштуе 42 еўра.

• 1
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0