Piša historyk Anatol Vialiki.
Niadaŭna publicyst Alaksandr Fiaduta vykazaŭ dumku ab stvareńni ŭ Biełarusi Panteonu nacyjanalnaj słavy. Jaho prapanova vyklikała kvołaje abmierkavańnie i zacichła. Škada. Ni histaryčnaja supolnaść, ni hramadstva nie akazalisia hatovyja da dyskusii.
Fiaduta, darečy, nie pieršy, chto prapanavaŭ biełarusam taki prajekt. Zadoŭha da jaho hetuju ideju ahučyŭ pieršy sakratar CK KP(b)B Pancielajmon Panamarenka.
Heta adbyłosia 5 vieraśnia 1944 na pasiadžeńni biuro CK KP(b)B. Abmiarkoŭvali pytańnie «ab kamisii pa składańni prajekta rašeńnia ab najbližejšych mierach pa adnaŭleńni h. Minska». Takija pasiadžeńni prachodzili ledźvie nie štotydzień. Minsk lažaŭ u druzie i partyjna-savieckaje kiraŭnictva respubliki namahałasia jak maha chutčej adnavić razburanuju stalicu.
Panamarenka raskazaŭ, jak jašče ŭ Maskvie jon z bryhadaj vydatnych rasijskich architektaraŭ śpiecyjalna jeździŭ na «Vierabjoŭku», kab na miescy ŭbačyć architekturnuju zabudovu Maskvy z tym, kab hety prykład možna było pieranieści i ŭ Minsk.
Pieraličvajučy, što nieabchodna pabudavać u pieršuju čarhu — abjekty sacyjalnaj śfiery, žyllo, haścinicy, stadyjony, teatry, — Panamarenka niečakana dla ŭsich pramoviŭ, što u liku pieršačarhovych u centry Minska nieabchodna pabudavać i «muziej-panteon».
Nie čakajučy reakcyi na hetuju prapanovu, Panamarenka praciahvaŭ: «Pieratvaryli horad u mohiłki, na luboj płoščy pachavanyja hienierały, aficery, zabityja za Minsk. Jość ludzi, pachavanyja pa lasach: Zasłonaŭ, Jazykoŭ, Silnicki. Pabudavać taki lohki i pryhožy budynak i ŭsich tam pachavać, mahčyma, pieravieźci Davatara. Nieabchodna, kab u hetym budynku było ŭsio pryhoža». Pieršym aprytomnieŭ budučy sakratar CK KPB pa ideałohii Cimoch Harbunoŭ, jaki i nie padtrymaŭ, i nie adkinuŭ ideju Pancielajmona Kandrataviča: «Davatar u Kramli». Panamarenka imhnienna adreahavaŭ: «Heta inšaja sprava. Janki Kupały urnu pieraniasiem. Voś heta ŭklučyć».
Muziej-panteon — heta była nie impravizacyja Panamarenki. Jon raspaviadaŭ prysutnym, što va Usiesajuznym upraŭleńni pa spravach architektury, u majsterni viadomaha architektara Mardvinava «dla nas mnoha prajektaŭ zroblena i robicca …budynak muzieja-panteona. Adnak ja paprasiŭ ich bryhadaj pryjechać siudy i pryjechali — Mardvinaŭ, Koli i inšyja. Vielmi surjeznaja kamisija. Jany skłali eskiz-ideju adnaŭleńnia centralnaj častki Minska».
Zakryvajučy pasiadžeńnie, Panamarenka padsumavaŭ: kamisii ŭ składzie Budaryna, Kazłova, Ejdzinava, Voinava, Hanienki, Bielskaha i Hlebava padrychtavać u 5-dzionny termin prajekt i praz tydzień viarnucca da jaho kančatkovaha abmierkavańnia i pryniaćcia rašeńnia na biuro CK KP(b)B.
Adnak pierarviemsia i vierniemsia ŭ 1942—43 h., kab zrazumieć, čamu Pancielajmon Panamarenka, stopracentny ruski, pačaŭ dbać ab biełarusach i prapanavaŭ im stvaryć ni bolš ni mienš nacyjanalny muziej-panteon.
U žniŭni 1942 h. Panamarenka — Načalnik centralnaha štaba partyzanskaha ruchu (CŠPR) i pieršy sakratar CK KP(b)B — skiravaŭ na imia I. Stalina dakładnuju zapisku ab stvareńni dźviuch biełaruskich armij, ahulnaj kolskaściu 154 tys. čałaviek. Kožnaja armija musiła składacca z 6 strałkovych dyvizij.
Panamarenka asabliva padkreślivaŭ, što «pałkam, jakija ŭvachodziać u dyvizii, prysvojvajucca nazvy, źviazanyja z histaryčnymi tradycyjami[…]. Bryhadam prysvojvajucca proźviščy viernych synoŭ biełaruskaha naroda — Hierojaŭ Savieckaha Sajuza i tradycyjnych hierojaŭ biełaruskaha naroda. Naprykład, 1-ja bryhada imia Kastusia Kalinoŭskaha». (vydzielena mnoj. — AV). U dyvizii praduhledžvałasia stvareńnie 3-ch pałkoŭ, kolkaściu 10 370 čałaviek.
Tak, u dyviziju imia Kalinoŭskaha ŭvachodzili Biełastocki, Hrodzienski i Navahrudski pałki. Kožnaja dyvizija i połk pavinny byli mieć svaje adroźnieńni formy — nahrudny znak, paviazka, kant, koler šapki. Akramia hetaha, kožnaja dyvizija pavinna była mieć svaju ŭłasnuju pieśniu. U armii praduhledžvałasia stvareńnie haziety «Za svabodnuju Biełaruś» na biełaruskaj i ruskaj movach.
Panamarenka apielavaŭ da histaryčnaha minułaha biełaruskaha naroda: «Asabliva pavinny być pradumanyja mierapryjemstvy pa vychavańni tradycyj u kožnym pałku, u suviazi z prysvojennym jamu proźviščam. U Połackim pałku abaviazkova pavinna mieć miesca pa aśviatleńniu tradycyj biełaruskaha naroda ŭ ich sumiesnaj vyzvolnaj baraćbie razam z ruskim narodam suprać inšaziemnych zachopnikaŭ. Na hetych prykładach pavinien vychoŭvacca połk».
U tym ža 1943-m Piatruś Broŭka napisaŭ svoj viadomy vierš:
Na Biełarusi pa vioskach iduć pahałoski
źjaviŭsia Kastuś Kalinoŭski…
U 1943 imia Kalinoŭskaha jak adnaho z «narodnych pravadyroŭ, kiraŭnikoŭ paŭstańniaŭ u baraćbie za svaju hodnaść, za svoj honar i svabodu» razam z proźviščami Nalivajki, Hałoty, Kryvašapki, Harkušy i Vaščyły zhadvajecca ŭ «Zvarocie voinaŭ-biełarusaŭ da partyzanaŭ i partyzanak, da ŭsiaho biełaruskaha naroda». Šerah partyzanskich bryhad i atradaŭ u Biełastockaj, Baranavickaj, Minskaj abłaściach stali nasić imia Kalinoŭskaha, źjaviłasia i partyzanskaja bryhada imia Kalinoŭskaha, u litaratury pačali zhadvać paŭstańnie, i asobu Kalinoŭskaha jak «narodnaha pravadyra», «nacyjanalnaha hieroja».
Adnak prajekt Panamarenki ab stvareńni biełaruskich armij nieviadoma pa jakich pryčynach nie ździejśniŭsia. Heta tema patrabuje i času, i svajho daśledčyka. Ale tut mo hałoŭnaje, što Panamarenka «bačyŭ» Kalinoŭskaha ŭ roli nacyjanalnaha hieroja i, mahčyma mierkavać, jaho miesca ŭ «muziei-panteonie».
Možna tolki zdahadvacca, što zdaryłasia. Panamarenka byŭ najvopytniejšym namienkłaturščykam, «nutrom» adčuvaŭ nastroi vyšejšaha źviana. Mo chtości z Kramla «paraiŭ» jamu nie rabić u Minsku taho, čaho nie było i navat nie płanavałasia ŭ Maskvie…
Sakramientalnaje pytańnie, a ci pavinien być u sučasnaj Biełarusi muziej-panteon. Biezumoŭna, pavinien. Kožnaja nacyja maje svaich hierojaŭ i jany nie pavinny lažać na roznych pahostach dy pahorkach našaj dy inšych krain. Stalica pavinna mieć svoj muziej-panteon, dzie ŭ vybitnych asobach i postaciach biełaruskaha naroda «lehła» b usia šmatviekavaja historyja našaj krainy. Zajdzicie na Krakaŭski Vaviel i vy ŭbačycie tam ŭsiu historyju Polščy ŭ asobach i postaciach, jakimi hanarycca kožny palak. Dadać tut bolš niama čaho.
Anatol Vialiki
(nar. 1956) — viadučy navukovy supracoŭnik Nacyjanalnaha archiva, kandydat histaryčnych navuk, dacent. Daśleduje hałoŭnym čynam historyju biełaruska-polskich uzajemadačynieńniaŭ.
Ciapier čytajuć
Što adbyvałasia za kratami z zatrymanymi pa spravie ab padryvie rasijskaha samalota A-50 u Mačuliščach1
Kamientary