Torf — heta bahaćcie, jakoje ŭ nas u litaralnym sensie pad nahami. Lišak vilhaci, brak kisłarodu — mienavita ŭ hetych umovach stahodździami nazapašvajucca reštki raślin, utvarajučy heta rečyva. Pačakać jašče tysiaču hadoŭ — i torf pieratvorycca ŭ bury vuhal… Jaho čaściej za ŭsio vykarystoŭvajuć jak paliva i ŭhnajeńnie, ale jość i inšaje, mienš viadomaje prymianieńnie torfu, piša sajt «Słušna».
Srodak dla amaładžeńnia i hajeńnia ran
Z hłybokaj staražytnaści torf vykarystoŭvali ŭ lekavych metach. Ličyli, što torf amałodžvaje skuru, palapšaje rabotu imunnaj sistemy, chutka hoić rany. U pačatku XIX stahodździa ŭ Hiermanii, u horadzie Mejnberzie, była adkrytaja lačebnica. Krychu paźniej padobnyja ŭstanovy źjavilisia ŭ Polščy, Francyi i na terytoryi sučasnaj Litvy.
Torfam lačyli padahru, reŭmatyzm, sifilis, močapałavyja chvaroby, nieŭryt i nieŭrałhiju.
Pad kaniec XIX stahodździa pa ŭsioj Jeŭropie stali zachaplacca torfam jak lačebnym srodkam. Asabliva heta stała papularnym paśla taho, jak torfam za karotki čas vylečyŭsia rabočy na adnym z bałotaŭ Hiermanii.
U 1880 hodzie mužčyna mocna paraniŭ ruku. Tavaryšy zamazali jamu ranu mulaj z čornaha torfu. Paranieny adčuvaŭ siabie dobra i nie źviartaŭsia da doktara. Praz 10 dzion jon pryjšoŭ u kliniku pravieryć ranu. Akazałasia, što jana dobra zahaiłasia. Paśla takoha vypadku ŭ toj klinicy rany stali pieraviazvać marlevymi miašečkami, napoŭnienymi tarfianym paraškom. Lačeńnie ran takim čynam davała bliskučyja vyniki.
U chutkim časie ŭ Hiermanii pačali śpiecyjalna narychtoŭvać torf i navat ekspartavali jaho, jak lekavy srodak, u Francyju i Amieryku.
Torf šyroka ŭžyvali i ŭ čas Pieršaj suśvietnaj vajny, u tym liku tarfiany parašok sa staroha torfu. Daktary, jakija rabili paviazki z mochavym torfam, adznačali, što jany dobra sunimali bol.
Artryt, asteachandroz, radykulit…
Z daŭnich časoŭ torf, jak leki, brali na bałocie sa šmatlikimi kryničkami kala vioski Kryničnaja pablizu Hrodna. Pryčym, rabić heta treba było mienavita na ŭzychodzie sonca. Vannami z takoha torfu lačyli artryt, asteachandroz, radykulit i niervovyja chvaroby.
Suchi mochavy torf zachoŭvajecca pa niekalki hod, nie patrabuje nijakich pryład dla apracoŭki, za vyklučeńniem ručnoj ačystki ad sučkoŭ i chvainak. Tarfiany parašok zdaŭna šyroka ŭžyvali dla sanitarnaj ačystki kłazietaŭ i abiezzaražvańnia roznych adkidaŭ. U 1930-ja hady torf dla lačeńnia šyroka vykarystoŭvali ŭ Biełaruskim dziaržaŭnym instytucie fizijaterapii ŭ Minsku, a z 1935 hoda — i ŭ hiniekałohii.
I ŭ Akademii navuk, i ŭ partyzanskaj ziamlancy
Viadoma, što ŭ hady Druhoj suśvietnaj vajny partyzanskim miedykam nie chapała pieraviazačnych materyjałaŭ. Na dapamohu pryjšoŭ usio toj ža bałotny torf. Śviežazdabytaje rečyva nahravali ŭ posudzie na vohniščy abo ŭ piečy, pracedžvali praz pałatno, zatym raźminali rukoj da płastyčnaj kansistencyi i nakładali na ranu ŭ vyhladzie aplikacyj pavierch paviazki.
Praciahłaść pracedury składała 20—40 chvilin pry tempieratury 40—42 hradusy. Zatym hetaje miesca abkručvali płašč-pałatkaj abo suknom. Lačeńnie pravodzili praź dzień, a ŭ niekatorych składanych vypadkach kožny dzień da zaciahvańnia rany. Jak vynikaje z dakładaŭ sa źjezda partyzanskich daktaroŭ, jaki pravodziŭsia ŭ mai 1945 hoda, takoje lačeńnie było vielmi efiektyŭnym i dapamahło viarnuć u šerahi šmat ciažkaparanienych bajcoŭ.
Paźniej vyśvietliłasia, što torf možna ŭžyvać i pry lačeńni ankałahičnych zachvorvańniaŭ. Tak, supracoŭnikami Instytuta torfu AN BSSR sumiesna ź Instytutam ankałohii i miedycynskaj radyjałohii Minzdaroŭja BSSR na praciahu šerahu hadoŭ pravodzilisia sumiesnyja daśledavańni pa vyvučeńni supraćpuchlinnaha ŭździejańnia bijałahična aktyŭnych rečyvaŭ z torfu. Dośledy pravodzili na łabaratornych žyviołach — myšach i pacukach z pryščeplenymi puchlinami. Było vyjaŭlena, što tarfianaja vada mocna zapavolvaje rost puchlin, pryčym nie adzin ich vid, a šerah roznych.
Siońnia torf šyroka vykarystoŭvajuć u torfahrazielačeńni. Užyvajuć sucelny torf i jaho ekstrakty. Mnohija rečyvy ŭ im majuć bakterycydnyja i supraćzapalenčyja ŭłaścivaści. Z torfu robiać materyjał dla pieraviazki ran, supraćzapalenčyja mazi i nastojanki. Etyłavyja vyciažki z tarfianych smoł vykarystoŭvajucca ŭ hiniekałohii i stamatałohii. Dubilnyja rečyvy i fienoły spryjajuć hajeńniu erozij i jazvaŭ na ślizistaj abałoncy.
Vierchavy torf sa słaboju stupieńniu raskładańnia — vydatny napaŭnialnik dla matracaŭ, padušak. Heta ekałahična čystaja syravina, jakaja vydatna ŭbiraje pot, hnoj i vilhać, źniščaje hniłasny pach, nie daje razmnažacca bakteryjam i chatnim klaščam, nie vyklikaje alerhii. Pierad vykarystańniem materyjał prasušvajuć, čyściać i prybirajuć raślinnyja vałokny.
Torf možna prymianiać taksama zamiest hrełak, lodnych puchiroŭ, bo jon na doŭhi čas zatrymlivaje ciepłyniu ci choład. Jaho dobra zahortvać u marlu abo pałatno, ablivać ściudzionaj vadoj, kali patrebny chałodnyja kampresy.
Torf možna prymianiać dla zachoŭvańnia zapasaŭ lodu ŭ letni čas. Hurby lodu zasypajuć toŭstym słojem torfu, i navat u ciopły čas lod nie rastaje. Taksama možna zachoŭvać miedykamienty i pradukty, jakija chutka psujucca, ich zasypajuć tarfianym paraškom i trymajuć u tarfianych lednikach. Možna abkrucić tarfianym słojem butelki z haračaj vadoj i takim čynam mieć napahatovie ŭ luby čas haračuju vadu dla hrełak, kampresaŭ, pićcia dla chvorych, injekcyj i h.d.
Ekstrakt torfu dadajuć u kremy, łaśjony. U sanatoryjach i spa-sałonach niaredka sustrakajecca pasłuha «tarfianaja vanna», abo lačeńnie aksidam torfu. Takaja pracedura zdymaje boli pry artrytach, zapaleńni skury. Jana palapšaje krovazvarot i spryjaje amaładžeńniu.
Z torfu vyrablajuć roznyja filtry. Materyjał zdolny zatrymlivać vuhlakisły haz i taksičnyja rečyvy, tamu tarfianyja pavietranyja filtry ŭstaloŭvajuć na kominach fabryk i zavodaŭ.
Toje, što torf dla Biełarusi — resurs stratehičny, stała zrazumieła jašče ŭ pačatku minułaha stahodździa. U 1930-ja hady byŭ stvorany instytut torfu, ciapier jon nazyvajecca Instytut pryrodakarystańnia, ale sutnaści heta nie pamianiała. Navukoŭcy pa-raniejšamu bačać u hetym vykapni vialikija pierśpiektyvy.
A jašče z hetaj syraviny možna atrymlivać aktyvavany vuhal, jaki naša kraina pakul całkam impartuje.
U pradukcyi z torfu vialiki patencyjał i dla impartazamiaščeńnia. U Bresckaj vobłaści ŭžo naładzili vytvorčaść hleby dla vyroščvańnia šampińjonaŭ. Raniej jaje zakuplali ŭ Polščy, adnak užo pierakanalisia, što ajčynny anałah nie sastupaje ŭ jakaści.
Usiaho ŭ Biełarusi zdabyvajuć kala 40 vidaŭ torfu! Niekatoryja ź ich — vielmi redkija i kaštoŭnyja. I hałoŭnaje, što, u adroźnieńnie ad nafty ci hazu, torf — resurs adnaŭlalny. Tak što hetaje pryrodnaje bahaćcie faktyčna nievyčerpnaje, karystacca im zmohuć jašče mnohija pakaleńni biełarusaŭ.
Vaskrasienski: Adkryvajecca nieba — i Aleś Bialacki adrazu vychodzić13
Kamientary