Многие дети советских военнослужащих, не успев в июне 1941-го эвакуироваться, на четвертый день войны оказались в глубоком тылу. Пишет слонимская учительница Светлана Брайчук.
У цёплы суботні вечар 21 чэрвеня 1941 года нішто не прарочыла бяды. На савецкіх пагранзаставах ішоў папулярны фільм «Знішчальнікі», і з кіназалы даносіўся голас Марка Бернэса: «Любимый город может спать спокойно, и видеть сны, и зеленеть среди весны». Гэтая песня для многіх стане напамінам пра мірнае жыццё.
А нядзельная раніца 22 чэрвеня на заходняй мяжы наступіла раней, чым узышло сонца.
Крывавыя дарогі
Лёс усіх дзяцей, якія апынуліся ў слонімскім дзіцячым доме ў 1941—1944 гадах, вельмі падобны, і ўспаміны пра дзяцінства ў іх адныя на ўсіх. 11-гадовыя Валодзя Растаргуеў і Слава Раеўскі пазнаёміліся 6 чэрвеня 1941 года ў піянерскім лагеры каля мястэчка Крынкі на Падляшшы, але адпачынак спыніла вайна. Сёстры Галя і Ніна Бойкі, адыходячы на ўсход разам з маці, схаваліся пад мостам у Слоніме. Калі побач разарвалася бомба, маці прыкрыла сваім целам немаўля і загінула. 10-гадовы Барыс Кантаміраў з братам Алікам трапілі ў Слонім з разбомбленага цягніка пад Ваўкавыскам. У гэтым жа цягніку з-пад Ломжы ехаў 8-гадовы Валік Свадкоўскі з мамай і сястрычкай, але падчас бою ён згубіў родных. Згубілі маці пасля падрыву цягніка 6-гадовы Іван ды 4-гадовы Гена Логінавы. А 9-гадовы сірата Міця Супрун з вёскі Вяценеўка ўзяў у рукі міну, якая пакалечыла яго на ўсё жыццё.
Сёння гэты спіс налічвае 63 імёны. Самым маленькім выхавальнікі мусілі даваць прозвішчы самі: Пчолка, Іскра, Кудзелька, Жарабцоў… Бо сваіх прозвішчаў дзеці не памяталі.
Вязні Слонімскага кіндэрхаўза
У першыя дні вайны дзяцей у Слоніме прытулілі мясцовыя жыхары, але немцы, увайшоўшы ў горад, загадалі здаць дзяцей у арганізаваны імі дзіцячы дом (кіндэрхаўз). У кнізе ўліку паступлення дзяцей у савецкі дзіцячы дом за 1944 год у графе «адкуль прыбыў» так і пазначана: «Здадзены мясцовымі жыхарамі ў 1941 годзе, бацькі невядомыя».
Усіх дзяцей-сірот немцы сабралі ў былым польскім дзіцячым доме па вуліцы Панятоўскага, 36. Ужо на чацвёрты дзень вайны тут жылі 273 дзіцяці. Тэрыторыя з трох бакоў была абнесена шчыльным плотам, за якім знаходзілася нямецкая вайсковая частка.
Немцы ведалі, што сярод сірот шмат дзяцей з сем’яў пагранічнікаў і вайскоўцаў. Яны прыгналі выхаванцаў на тэрыторыю цяперашняй школы № 5, дзе за калючым дротам знаходзіўся лагер ваеннапалонных савецкіх салдат.
Дзяцей вадзілі праз шэрагі параненых і пыталіся, ці пазнаюць яны сваіх бацькоў. Рыма Вашчыліна ўспамінае, як выхавальніца прашаптала: «Пазнаеце тату — маўчыце, інакш расстраляюць».
На вуліцы Доўгай знаходзіўся дом малечы, дзе з пачатку вайны фашысты збіралі дзяцей ад года да пяці.
Частку дзяцей перавялі ў «кіндэрхаўз» — нямецкі дзіцячы дом, абнесены калючым дротам, па вуліцы Шашэйнай. Дырэктарам дзіцячага дома была настаўніца музыкі Вольга Ігнатаўна Пікелка. Нямецкія акупацыйныя ўлады пагадзіліся захаваць жыццё дзецям з умовай, што іх ахрысцяць. Падчас службы святары прасілі слонімцаў стаць хроснымі бацькамі сіротам. Але дзяцей-яўрэяў нацысты выяўлялі і знішчалі. Пастроіўшы дзяцей, яны падымалі некаторым падбародкі і са словамі «юда» адводзілі іх убок.
Папаўненне з Расіі
У 1942 годзе дзіцячы дом папоўніўся дзецьмі са Ржэва, Смаленска, Калініна. Іх было шмат абадраных, брудных, хворых, з вошамі і каростаю. Дзяцей размясцілі пад аховай у будынку былой турмы насупраць вакзала. Спалі яны на цэментнай падлозе, адзін раз на дзень ім давалі баланду. На свой страх дзеці ўцякалі ў горад і прасілі людзей падаць кавалачак хлеба.
Прабылі дзеці ў гэтым лагеры каля месяца. На беразе Агінскага канала немцы паставілі камеры дэзынфекцыі. Усіх дзяцей прагналі праз санапрацоўку, а потым размеркавалі ў дзіцячы дом. Пасля таго, што яны перажылі ў Ржэве, дзіцячы дом у Слоніме ім падаўся раем, але ненадоўга. Лютавалі тыф, дызентэрыя, кароста. Дзеці хадзілі ў лахманах. Прыходзілася ўсё больш галадаць, выходзіць на цяжкія сельгасработы. Пачуўшы сігнал кухаркі пані Васілеўскай «на абед», многія не маглі ісці, а паўзком дабіраліся да сталовай. Там, падставіўшы цяжкую гліняную міску, атрымлівалі апалонік баланды і мізэрны кавалачак хлеба з пілавіннем.
На тэрыторыі цяперашняй школы № 5 знаходзіўся нямецкі шпіталь. Там на смеццевай яме дзеці збіралі бляшанкі ад згушчонкі.
Вываз у Германію
Тройчы партыі дзяцей вывозілі ў Германію. 21 красавіка 1943 года 18 чалавек прывезлі ў таварным вагоне ў Баранавічы і размясцілі ў будынку турмы на размеркавальным пункце. 10-гадовыя Рыма Вашчыліна і Надзя Пчолка былі ў гэтай групе самымі маленькімі. Частку дзяцей адправілі ў Фалькенбург у дзіцячы канцлагер. Целы тых, хто не вытрымліваў штотыднёвай здачы крыві, спальвалі ў печы крэматорыя. У другім канцлагеры знаходзіліся дзеці і дарослыя. Рыма Вашчыліна памятае доўгія баракі і людзей, змардаваных працай і голадам. Быў і трэці канцлагер Берлін-Буг. Барыса Кантамірава разам з іншымі аддалі ў Нюрнбергу ў парабкі.
Рыма, Надзя і Барыс — вярнуліся ў Слонім толькі яны.
Пасляваеннае жыццё дзетдомаўцаў
У 1944 годзе немцы перавялі дзяцей у драўляны дом па вуліцы Студэнцкай. 10 ліпеня пры вызваленні Слоніма ў дом патрапіў снарад, але дзеці цудам засталіся жывыя. Іх прытулілі мясцовыя жыхары, а пасля вызвалення размясцілі ў рабочым пасёлку Альбярцін. Дырэктарам дзіцячага дома была партызанка Марыя Макараўна Шухно (па першым мужу Шахрай).
Лёс дзяцей пасля вайны склаўся па-рознаму: за сёстрамі Галяй і Нінай Бойка прыехаў бацька, Івана і Гену Логінавых мама змагла знайсці толькі ў 1951-м. Забралі сваякі дадому ў Кабардзіна-Балкарыю братоў Кантаміравых, а ў 1964 годзе ў Крычаве адбылася сустрэча Валіка Свадкоўскага з мамай і сястрой. Многія дзеці засталіся на ўсё жыццё без бацькоў.
Але знайсці сваё месца ў жыцці здолелі. Юрый Мінаеў і Марыя Абрамава скончылі Мінскі педінстытут і сталі заслужанымі настаўнікамі. Валянцін Свадкоўскі, адслужыўшы армію, стаў шахцёрам Данбаса. Тоня Бойка, Люся Халадкова і Ніна Пчолка вучыліся ў Слонімскім медвучылішчы, працавалі ў Казахстане. Таня і Ніна Хаевы, Дзіма Супрун паступілі ў Мінскае педвучылішча імя Крупскай, якое скончылі з адзнакай. Інжынерамі караблебудаўніцтва сталі Віктар Прэда і Аляксандр Малышчык, кандыдатам тэхнічных навук Беларускага політэхнічнага інстытута — Сяргей Паўлавіч Баранаў, а Міхаіл Шышыгін скончыў кансерваторыю.
У жніўні 1959 года адбыўся першы злёт дзетдомаўцаў у Альбярціне. Першы дырэктар пасляваеннага слонімскага дзіцячага дома Марыя Шухно ўспамінала: «Якія яны дружныя, вясёлыя! Колькі ўспамінаў, разумных пачынанняў у іх жыцці. Я вельмі хворы чалавек, але сустрэча з імі мне надае сілу, энергію. Колькі слёз ад радасці пры сустрэчы. Я нават забываю пра сваю хваробу…».
***
З успамінаў Аляксея Анатолевіча Кандрацьева
Мой бацька быў зусім маленькім, калі пачалася вайна: яму было ўсяго чатыры гады. Часам ён казаў, што мой дзед і бабуля — гэта не ягоныя родныя бацькі, а яго прозвішча было Зуеў і жыў ён да вайны ў Ленінградзе. Магчыма, гэта проста нейкія дзіцячыя ўрыўкі памяці, карцінкі. А можа быць, Ягор Міхайлавіч проста забраў з дзіцячага дома хлопчыка Толю замест свайго сына, якога так і не знайшоў… Мой бацька не бачыў сваіх бацькоў шэсць гадоў. Для дзіцяці гэта палова жыцця. Таму невядома, ці былі Ягор і Кацярына Кандрацьевы роднымі, ці не былі, але выгадавалі бацьку пасля вайны менавіта яны, і мы ўдзячныя ім.
***
З успамінаў Юрыя Пятровіча Мінаева (Гарадок, Віцебская вобласць)
Я не магу сказаць, колькі мне гадоў, дзе я нарадзіўся, як звалі маму. Тады ж такіх, як я, збіралі на дарогах вайны. Мой бацька быў вайскоўцам, да вайны мы жылі на заходняй мяжы ў раёне Аўгустова, а перад пачаткам вайны мы з мамай адпачывалі ў вайсковым санаторыі. Памятаю, калі пачалася вайна, як было страшна падчас бамбёжкі, на ўсё жыццё ў мяне застаўся ў руцэ асколак ад нямецкага снарада… Каля Слоніма мяне і яшчэ восем дзяцей пагрузілі на воз, пры ўездзе ў горад стаяў нямецкі рэгуліроўшчык, які паказаў нам рухацца ўніз па вуліцы Доўгай. Так я апынуўся ў дзіцячым доме…
***
З успамінаў Рымы Раманаўны Вашчылінай (Слонім)
Я нарадзілася 14 красавіка 1934 года. Хіба я магла тады ведаць, што за кароткае ваеннае дзяцінства ў мяне будзе тры імені — Рыма, Рая і Рыта? У 1941 годзе мой тата, старшы лейтэнант Вашчылін Раман Афінагенавіч, быў памочнікам начальніка штаба 4-й пагранкамендатуры 86-га Аўгустоўскага пагранатрада. Па дадзеных Кнігі Памяці пагранічнікаў, ён значыцца зніклым без вестак ад 23 чэрвеня 1941 года.
Ранкам 22 чэрвеня 1941 года нам абвясцілі пра пачатак вайны. Бацька быў на заставе, а да нашага дома пад’ехала машына. Мая мама, Марыя Мяфодзьеўна, звязала ў вузельчык самае неабходнае, і нас павезлі на ўсход. У машыне было мала людзей, але з намі былі вайскоўцы. Ехалі мы праз лес, потым цягніком на платформе, ішлі пешшу па балоце. Памятаю, як мяне нёс салдат на руках. Наляцелі нямецкія самалёты і сталі бамбіць. Маму цяжка параніла ў скронь і ў руку. Самалёты ляталі, а мы ляжалі ў жыце, і мама сказала, што памірае…
На дарозе стаяла машына, і жанчына, якая знаходзілася ў ёй, паклікала мяне. Перавязала мне рану, і мы паехалі далей, трапіўшы некалькі разоў пад бамбёжку. Далей памятаю, што мы падыходзілі пешшу да Слоніма. На ўскраіне горада мы ўбачылі шмат забітых рускіх байцоў. Жанчына даведалася, што ў Слоніме ёсць дзіцячы дом, і аддала мяне. Так я засталася без бацькі і маці на ўсё астатняе жыццё на чацвёрты дзень вайны…
***
З успамінаў Івана Аляксеевіча Логінава
Недзе пад восень 1941 года ў дзіцячы дом заявіліся нямецкія салдаты з афіцэрам. Нас паставілі ў два-тры шэрагі і сталі перабіраць дзяцей па ўзросце: хто старэйшы — адводзілі ўбок. Так адабралі каля трыццаці чалавек. Памятаю, што перад строем дзяцей хадзіў то ўправа, то ўлева нямецкі афіцэр у чорнай форме: чорныя, да бляску начышчаныя боты, фуражка з кукардай, у левай руцэ за ланцужок ён трымаў чорную аўчарку, а ў правай у яго быў бізун. Праз некаторы час палову дзяцей пагналі ў бальніцу на донарскі пункт, я трапіў у другую плынь. Як бралі кроў, як потым я аказаўся на бальнічным ложку, я не памятаю, ведаю толькі, што я праляжаў усё роўна як у коме з верасня 1941 года да сярэдзіны красавіка 1942-га. Гэты час я памятаю зусім дрэнна, страціў занадта шмат крыві. Аднойчы ўзімку мяне вынеслі ў калідор, падумалі, што я памёр. У дзіцячым доме я ўвесь час трымаўся рукой за сцены, думаў, што развучыўся хадзіць, на самай справе, я так аслабеў.
***
З успамінаў Рымы Раманаўны Вашчылінай
У царкве нас паставілі паўколам, і прыхаджане абралі сабе хроснікаў. Я заставалася адна. Убачыла ўбаку жанчыну, падышла да яе і сказала, што ў мяне ў адной няма хроснай. Так у мяне з’явілася хросная мама, Радзюк Крысціна Васільеўна. Пры хрышчэнні мне далі іншае імя — Раіса. У цяжкія галодныя пасляваенныя гады Радзюк Крысціна Васільеўна, у якой былі свае дзеці, прыняла мяне ў сваю сям’ю…
…Выхавальніца Ева Байрашэўская распавядала нам пасля вайны, што аднойчы ноччу ўсіх яўрэйскіх дзяцей вывезлі і расстралялі за 30 км ад Слоніма ў напрамку Баранавіч.
***
З успамінаў Юрыя Пятровіча Мінаева
Толькі адзін яўрэйскі хлопчык, Міша Шафро, застаўся жывы. Калі ў дзіцячы дом прыходзілі немцы, выхавальніцы хавалі трохгадовага малога пад падушкі.
Комментарии