BNR: tre' było mienš svarycca

«Usio pačynałasia z prostaj cikavaści, z čytańnia dvuchtomnych «Archivaŭ BNR», vydadzienych u Prazie Siarhiejem Šupam, — raskazvaje pani Darota. — Heta siensacyjnaja kniha!

Jana mianie prosta zachapiła. Z tych dakumientaŭ paŭstavali nastolki jaskravyja vobrazy stvaralnikaŭ BNR: heta byli pradstaŭniki maładoha pakaleńnia — impetnaha, idealistyčnaha. Ja zacikaviłasia — jak ža ŭsio adbyvałasia z BNR? Paśla było čytańnie apublikavanych biełaruskimi historykami materyjałaŭ i ŭrešcie — hety daktarat».

Kniha Daroty Michaluk — najhruntoŭniejšaje daśledavańnie, pryśviečanaje BNR. Jana vyjšła ŭ 2010 pa-polsku. Jaje pierakłali ŭžo na biełaruskuju movu, ale jana jašče čakaje publikacyi.

600-staronkavaja manahrafija «Biełaruskaja Narodnaja Respublika 1918—1920. La vytokaŭ biełaruskaj dziaržaŭnaści» była adnačasova doktarskaj dysiertacyjaj spn.Michaluk.

Biełaruskaje proźvišča aŭtarki nievypadkovaje: jaje rod pachodzić z Padlašša, ale linija dzieda z boku maci — z Pružanščyny, dziady volaj losu ŭ 1940-ja apynulisia pa zachodni bok novaj miažy.

Spaźnilisia na 22 dni

«Biełarusy mieli nadzvyčaj małoje pole dla manieŭraŭ», — piša daśledčyca, źviartajučy ŭvahu na składanyja ŭmovy, u jakich była abvieščanaja niezaležnaść.

Možna skazać, što biełarusy spaźnilisia na 22 dni: paśla niamiecka-rasiejskaha zamireńnia ŭ Breście niemcy pahadzilisia z balšavikami nie pryznavać dziaržaŭnych utvareńniaŭ, jakija paŭstanuć na terytoryi byłoj Rasijskaj impieryi paśla 3 sakavika 1918.

Składanymi byli i ŭnutrypalityčnyja abstaviny. «Ja b vyłučyła dva niespryjalnyja ŭnutranyja faktary, — kaža daśledčyca. — Pieršy — heta biežanstva. Vializnaja kolkaść ludziej, jakija pierad vajnoj nasialali biełaruskija terytoryi, byli z nabližeńniem frontu Pieršaj suśvietnaj pierasielenyja ŭ centralnyja rasijskija hubierni. Jany nie mahli brać udzieł ŭ padziejach 1917—1918 hadoŭ, kali kryštalizavałasia biełaruskaja dziaržaŭnickaja ideja. I ŭ ich śviadomaści pa viartańni ź biežanstva ŭ pačatku 1920-ch nie było ŭjaŭleńnia pra BNR.

Nacyjanalnaja biada — niaŭmieńnie damovicca

Druhim faktaram, jaki trahična paŭpłyvaŭ na los BNR, było toje, što jaje zasnavalniki nie zmahli stvaryć prahramu, pryvabnuju dla ŭsioj tahačasnaj biełaruskaj supolnaści.

A biełarusy nie byli adzinaj etničnaj hrupaj na terytoryi BNR, — padkreślivaje Darota Michaluk. — Byli palaki, habrei...

Navat u Radzie BNR niekatoryja byli suprać idei biełaruskaj niezaležnaści. U Litvie, Łatvii stvareńnie svajoj dziaržavy ŭsprymali bolš adnadušna.

Litoŭcy, łatyšy zdoleli ŭźniacca nad druhasnymi sprečkami dziela idei niezaležnaści. U Biełarusi ž niekalki partyj nie zmahli vykštałtavać supolnuju prahramu dziejnaści. Mahčyma, sprava była ŭ niavierji ŭ pośpiech u tych ciažkich umovach. Heta vyklikała abvinavačańni i kanflikty, uzajemny niedavier».

Niedachop salidarnaści, nieciarpimaść mnohich biełaruskich dziejačaŭ adzin da adnaho daśledčyca ličyć adnoj z hałoŭnych pryčynaŭ słabaści BNR: «Asabistaja niepryjaź pieraškadžała supolnaj pracy na karyść niezaležnaści.

Jaskravyja prykłady — Varonka i Skirmunt, potym Varonka i Łuckievič, Łuckievič i Łastoŭski. Kab nie ŭzajemnaje nieciarpieńnie, kolki b jany mahli zrabić razam! Navat kali nie dziaržava, navat kali nie niezaležnaść — možna było b, salidaryzavaŭšysia, bolej vyjhrać, mieć macniejšyja pazicyi ŭ budučyni. Kali Zachodniaja Biełaruś była ŭ składzie Polščy, možna było b mieć bolšy pośpiech u pytańniach aśviety, kultury».

Radzie skardzilisia

Ci hatovaje było hramadstva tahačasnaj Biełarusi pryniać uładu BNR? Pra heta najlepiej zaśviedčyŭ by refierendum, praviedzieny na biełaruskich ziemlach, ci vybary, kaža historyk. Ale takoje nie było mahčyma. «Uskosna pra dumku nasielnictva mohuć śviedčyć materyjały archivaŭ BNR. U ich znachodzim mnostva listoŭ, prośbaŭ, źviernutych da Rady paśla abviaščeńnia BNR. Ludzi skardzilisia, naprykład, na niamieckija vajskovyja rekvizicyi. Abo źviartalisia pa paśviedčańni ab pražyvańni na terytoryi Biełarusi, kab atrymać ad niamieckich uładaŭ zhodu na pieramiaščeńnie. Zachavalisia i listy ludziej, jakija chacieli vyrabić sabie pašparty BNR. Heta možna ličyć u niečym niedaskanałym, ale paćvierdžańniem taho, što źviestki pra BNR pastupova šyrylisia siarod nasielnictva».

Ale ŭ vialikaj miery BNR zastavałasia bolš idejaj, čym realnym dziaržaŭnym utvareńniem, ličyć Darota Michaluk:

«Stvaralniki BNR zasnoŭvali ministerstvy, kamisaryjaty, nadavali paŭnamoctvy ŭ čas, kali nie byŭ dasiahnuty kantrol urada nad terytoryjaj dziaržavy, nie było svajho vojska...»

Sproby stvarać ułasnyja vajskovyja farmacyi, bieź jakich u tyja hroznyja časy nie mahło iści havorki pra dziaržavu, byli. Adnak na terytoryi Biełarusi ŭvieś čas znachodziłasia čužoje vojska — niamieckaje, balšavickaje, polskaje, litoŭskaje... Usie hetyja vojski mabilizavali biełarusaŭ pad čužuju kamandu.

Dźvie samyja jaskravyja sproby sfarmavać ułasnyja biełaruskija zbrojnyja siły prypadajuć na 1920-y — heta Słucki zbrojny čyn i Paleski pachod Bułak-Bałachoviča. I tam, i tam uzdymalisia ściahi BNR, adnak nadziei na pryznańnie ŭ toj čas užo nie było: Biełaruś stajała na parozie Ryžskaha padziełu.

Ci chtości z susiedziaŭ pryznaŭ BNR?

Manahrafija Daroty Michaluk źmiaščaje hruntoŭny kartahrafičny dadatak, znojdzieny ŭ kijeŭskich archivach. «Mapy paradkujuć razumieńnie, — kaža jana. — U dakumientach Ukrainskaj Narodnaj Respubliki mnie ŭdałosia znajści mapy biełaruska-ŭkrainskaj miažy, jakuju sprabavali demarkavać u 1918-m. Pra hetyja pieramovy ja čytała ŭ dakumientach BNR. Cikava, što ekśpiertam biełaruskaha boku ŭ hetym pytańni byŭ historyk Mitrafan Doŭnar-Zapolski, jaki ličyŭ samaj naturalnaj miažoj miž dźviuma dziaržavami paŭdniovuju miažu Vialikaha Kniastva Litoŭskaha ŭ XVIII st. Pieršaja na jaho ŭkład u farmavańnie kancepcyi miežaŭ Biełarusi źviarnuła ŭvahu historyk z Homiela Valancina Lebiedzieva».

Pieramovy vialisia, byŭ hrašovy kredyt ad hietmana Skarapadskaha, ale ci pryznała UNR niezaležnaść Biełarusi? «Adzinaj krainaj, jakaja ŭ razhledžany mnoj pieryjad biezumoŭna pryznała BNR — jak padajecca, — była Finlandyja... Uvohule, jakim kryteryjam musić adpaviadać dziaržava, kab być pryznanaj? Prašu pamiatać, što heta byŭ pačatak XX stahodździa, nacyjanalnych dziaržaŭ u Jeŭropie było jašče niašmat. — kaža Darota Michaluk. — Ahulnych standartaŭ u 1918-m jašče nie isnavała. Standarty byli zaćvierdžanyja «Kanviencyjaj ab pravach i dziaržavach 1933 hoda», pryniataj u Montevidea. Heta kantrol nad terytoryjaj, najaŭnaść vojska, padtrymka nasielnictva, najaŭnaść urada...»

Biełaruska-ŭkrainskaja miaža, darečy, nie ratyfikavanaja dahetul.

«Ad Łuckieviča čakali inšaha»

Urady za dva hady źmianilisia až čatyry. Jaki ź ich dabiŭsia najbolšaha pośpiechu? «Usie jany dziejničali ŭ roznych umovach, ich ciažka paraŭnoŭvać, — kaža daśledčyca. — Mnie impanuje Rada Jazepa Varonki.

Jana zdoleła realizavać mnohija inicyjatyvy, pačynajučy ad samoha abviaščeńnia niezaležnaści, arhanizacyi ŭrada va ŭmovach akupacyi. Bo niamieckaja administracyja ŭsprymała Radu nie jak palityčnuju arhanizacyju, a jak narodnaje pradstaŭnictva. Dazvolena była tolki kulturna-aśvietnaja dziejnaść. Ale i tut Varonka mnohaha zdoleŭ dasiahnuć.

Dobra da pracy na mižnarodnym forumie byŭ padrychtavany Raman Skirmunt: vykštałcony, viedaŭ movy, palityčna daśviedčany (byŭ deputatam Dumy i dobra siabie zarekamiendavaŭ), ź jeŭrapiejskimi suviaziami — Anton Łuckievič šmat u čym jamu sastupaŭ.

Ale abšarnik Skirmunt nie mieŭ padtrymki ŭ levaha kryła biełaruskaha ruchu, jakoje vinavaciła jaho ŭ prapolskaj, praniamieckaj aryjentacyi, jak i ŭ tym, što nie daŭ rady abaviazkam premjera».

Apošniaja Rada, Łuckievičava, adznačaje Darota Michaluk, dziej-ničała ŭ zusim inšych palityčnych abstavinach. Varonka moh pracavać u Biełarusi, Łuckievič — nie, terytoryja była zaniataja balšavikami, a potym i polskimi adździełami.

«Łuckievič — tajamničaja asoba, — kaža jana. — Nie da kanca zrazumiełaja. Dzivić jaho pazicyja, vykazanaja ŭ miemaryjale, źviernutym da Paryžskaj mirnaj kanfierencyi ŭ studzieni 1919-ha.

U toj čas, jak urady Litvy, Polščy ŭ takich dakumientach šmat uvahi nadavali ekanamičnym aśpiektam dziejnaści svaich dziaržaŭ, palitycy adnosinaŭ z susiedziami, Łuckievič śćviardžaŭ samo prava biełarusaŭ na niezaležnaść. Pisaŭ bolš pra histaryčnuju tradycyju dziaržaŭnaści, čym pra toje, jak jaho siońniašniaja biełaruskaja dziaržava maje funkcyjanavać. Ad pradstaŭnikoŭ novych krain čakali inšaha. Choć biełarusam jasna dali zrazumieć u Paryžy, što spadziavacca im niama na što.

Cikava taksama było pabačyć biełaruskija dakumienty, pierakładzienyja na anhlijskuju movu: u ich Biełaruś nazyvajecca White Russia. Heta vyklikała cełuju dyskusiju: anhličanie paličyli, što heta rasiejskija biełahvardziejcy dajšli až da Vilni... Viedańnie pra Biełaruś u Zachodniaj Jeŭropie było słabaje».

Nivodnaja z rasijskich siłaŭ nie chacieła biełaruskaj niezaležnaści

U časie Paryžskaj kanfierencyi hrupa biełaruskich eseraŭ, nie paviedamiŭšy Łuckieviču, skłała damovu pra supracu z balšavickaj Rasijaj.

Na što raźličvali Badunova, Mamońka i inšyja, idučy na supracu z balšavikami? «Balšavickaja prahrama sacyjalnaha ŭładkavańnia dziaržavy častkova adpaviadała ich pohladam. Taksama byli karjernyja pamknieńni — zaniać miesca va ŭradzie budučaj dziaržavy, stvoranaj z dapamohaj balšavikoŭ. I takaja, jak viadoma, paŭstała ŭ 1919 u Smalensku. Balšaviki taksama ŭmieli vykarystać vieličeznuju nieprychilnaść biełaruskich eseraŭ da Polščy.

Balšaviki, darečy, nasupierak svaim zajavam, zusim nie padtrymlivali pamknieńnie susiednich narodaŭ da stvareńnia nacyjanalnych dziaržaŭ. Dyj nivodnaja z rasijskich palityčnych siłaŭ nie ŭjaŭlała sabie asobnaha isnavańnia Ukrainy i Biełarusi, — kaža daśledčyca. — Ź vialikaj niezadavolenaściu jany nazirali za palityčnym raźvićciom biełaruskaha i ŭkrainskaha nacyjanalnych ruchaŭ. Adnak nielha było ŭžo ihnaravać abviaščeńnie niezaležnaści BNR i UNR. Vydadzienyja ŭ 2005 u Minsku dakumienty «1 janvaria 1919 hoda» vielmi cikava pakazvajuć pryčyny paŭstavańnia BSSR».

Faktar Piłsudskaha

Była jašče adna ideja ŭparadkavańnia Biełarusi — polskaja. Jaje vykazaŭ Juzaf Piłsudski. Jana była prajavaj dosyć papularnaha ŭ tahačasnaj Polščy myśleńnia, što Biełaruś — heta Uschodniaja Biełaruś, a Vilenščyna i Hrodzienščyna — terytoryi, jakija na ŭmovach inkarparacyi abo fiederacyi bačylisia ŭ składzie Polskaj dziaržavy. Łuckievič nie moh na takoje pahadzicca. «Trahiedyja BNR u tym, što biełaruskaja terytoryja ŭ toj čas była abjektam palityčnaj hulni susiedziaŭ — Polščy, Litvy, Savieckaj Rasii, a ideja biełaruskaj niezaležnaści nie mieła mižnarodnaj padtrymki z boku dziaržavaŭ Antanty», — kaža Darota Michaluk.

U vyniku Zachodniaja Biełaruś na mižvajennaje dvaccacihodździe apynułasia ŭ polskich rukach. Ale Uschodniaja, pry bolšym šancavańni, mahła b zastacca choć napałovu niezaležnaj, stvarać dziaržaŭnyja instytucyi, zamacoŭvać u žycharoŭ uśviedamleńnie ŭłasnaj dziaržaŭnaści.

Mahčyma, praściej by pajšoŭ praces adnaŭleńnia dziaržavy ŭ 1990-ja? «Jaki sens hadać pra toje, što mahło b być? Sapraŭdnaja historyja nastolki zachaplalnaja, što nijakija prydumki nie iduć ź joj u paraŭnańnie», — kaža daśledčyca.

***

Adzinaj krainaj, jakaja faktyčna pryznała BNR u 1918—1920, była Finlandyja. Hruzija, Azierbajdžan, Respublika Don i Łatvija zaklučyli z BNR palityčny sajuz. Łatvija, Hiermanija, Litva, Estonija, Čechija pahadzilisia pryniać pradstaŭnictvy BNR. Hietman Ukrainy Skarapadski daŭ BNR kredyt i vusna dekłaravaŭ pryznańnie, adnak nijakimi dakumientami heta nie było paćvierdžana.

• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0