30 hadoŭ tamu prajšoŭ refierendum, paśla jakoha zamianili Pahoniu i bieł-čyrvona-bieły ściah
14 maja 1995 hoda, 30 hadoŭ tamu, u Biełarusi prajšoŭ pieršy refierendum. Paśla jaho ruskaja mova nabyła status dziaržaŭnaj i pamianiałasia dziaržaŭnaja simvolika. Hierb Pahonia i bieł-čyrvona-bieły ściah prybrali, a zamiest ich stali čyrvona-zialony ściah i hierb ź viankom z kałośsia. Zhadvajem historyju hetych simvałaŭ.
19 vieraśnia 1991 hoda zakon zaćvierdziŭ dziaržaŭnyja simvały niezaležnaj Biełarusi. Imi stali bieł-čyrvona-bieły ściah i hierb «Pahonia». Heta stała łahičnaj demanstracyjaj pierajemnaści pamiž novaj krainaj, Biełaruskaj Narodnaj Respublikaj i Vialikim Kniastvam Litoŭskim.
Stvaralniki nacyjanalnych simvałaŭ dobra viadomyja. Prajekt ściaha źjaviŭsia jašče ŭ pačatku 20-ha stahodździa. U pieršaj pałovie 1917 hoda student Pieciarburhskaha hornaha instytuta i dziejač nacyjanalnaha adradžeńnia Kłaŭdzij Duž-Dušeŭski zrabiŭ niekalki prajektaŭ nacyjanalnaha štandara, siarod jakich byŭ i bieł-čyrvona-bieły, bo stužki takich koleraŭ vykarystoŭvali biełaruskija vajskoŭcy ŭ rasijskaj armii.
Užo ŭ śniežni taho ž hoda mienavita takuju rasfarboŭku zaćvierdziŭ Usiebiełaruski źjezd, a ŭ sakaviku 1918-ha BČB-ściah staŭ dziaržaŭnym simvałam Biełaruskaj Narodnaj Respubliki. Ale ŭsio mahło vyhladać krychu inakš.
Adzin ź dziejačaŭ nacyjanalnaha ruchu, architektar Lavon Dubiejkaŭski, jašče da Duž-Dušeŭskaha zrabiŭ svoj eskiz na asnovie tradycyjnych ahulnasłavianskich koleraŭ: biełaha, čyrvonaha, i siniaha. Što simvalizavali haryzantalnyja pałosy, aŭtar u svaich zapisach nie rastłumačyŭ. I padobna, pra malunak viedała zusim mała ludziej.
Napiaredadni Usiebiełaruskaha źjezdu Dubiejkaŭski pradstaviŭ jašče adzin prajekt. Kolerami jon byŭ padobny da papiaredniaha, ale ŭ astatnich elemientach istotna adroźnivaŭsia — siniaja pałasa zastałasia tolki adna, a čyrvonaja stała kudy vuziejšaj. U vyniku delehaty, siarod jakich było šmat vajskoŭcaŭ, addali pieravahu bolš zvykłamu spałučeńniu koleraŭ.
Etałonnuju «Pahoniu» raspracavali mastaki Jaŭhien Kulik, Uładzimir Krukoŭski i Leŭ Tałbuzin u 1991 hodzie. Kab adroźnić ajčynny hierb ad padobnaha litoŭskaha, aŭtary pamiaścili na ščycie vieršnika kryž Jeŭfrasińni Połackaj, adviečny biełaruski simvał.
Ale ž u 90-ch, jak i za 70 hadoŭ da taho, bieł-čyrvona-biełamu ściahu nie ŭdałosia doŭha prabyć dziaržaŭnym. Alaksandr Łukašenka amal adrazu paśla abrańnia na pieršy termin prezidentcva inicyjavaŭ refierendum, siarod pytańniaŭ jakoha była i zamiena simvoliki.
Heta matyvavałasia tym, što padčas niamieckaj akupacyi bieł-čyrvona-biełaj simvolikaj karystalisia kałabaranty, tamu jana nibyta vyklikaje masavaje niepryniaćcie ŭ nasielnictva, siarod jakoha było šmat vieteranaŭ.
U raspalvańni nianaviści da nacyjanalnych simvałaŭ vialikuju rolu syhraŭ film «Nianaviść. Dzieci chłuśni», jaki źniaŭ Juryj Azaronak, člen čarnasociennaj partyi i baćka adyjoznaha prapahandysta Ryhora Azaronka. Aŭtar videa miašaŭ kadry mitynhaŭ apazicyi z chronikaj niamieckaj akupacyi.
Z ulikam taho, što film Azaronka krucili pa rasijskim telekanale ORT, jaki byŭ u toj čas samym papularnym u Biełarusi, kaniečny bienieficyjar hetaha pakśvila byŭ zrazumieły. Taksama adznačym — u 90-ja Rasija zrabiła svaim dziaržaŭnym ściaham bieła-sinie-čyrvony trykałor, pad jakim vajavali farmavańni na baku Hitlera.
Ale heta nie chvalavała ni Łukašenku, ni biełaruskich vieteranaŭ, ni prapahandystaŭ. Darečy, za svaju pracu Juryj Azaronak tady atrymaŭ u tvar ad Mikałaja Statkieviča, a paśla źviarnuŭsia ŭ sud. Praŭda, časy byli zusim inšyja, i Statkieviču prysudzili tolki štraf.
Byŭ i jašče adzin sudovy praces, jaki pryznaŭ, što Azaronak stvaryŭ u svaim filmie chłuślivy vobraz Zianona Paźniaka. Prapahandystu daviałosia publična vybačacca.
Tym nie mienš, u vyniku refierendumu dziaržaŭnaja simvolika źmianiłasia na čyrvona-zialonuju. Paplečniki Łukašenki asabista źniali z fłahštoka Doma Urada bieł-čyrvona-bieły ściah, parvali jaho i na kavałkach pakinuli svaje aŭtohrafy. U toj ža dzień demantavali i Pahoniu, zamiest jaje jašče doŭhi čas visieŭ hierb BSSR.
Da 2020 hoda ŭ łukašenkaŭcaŭ było davoli strymanaje staŭleńnie da nacyjanalnych simvałaŭ — jany nie vitali ich vykarystańnie, ale ludziej za heta asabliva nie karali. Doŭhi čas BČB-ściah visieŭ u centry Minska na ŭpravie BNF pobač z Akademijaj milicyi, taksama jaho možna było kupić u suvienirnych kramach. Usio źmianiłasia ŭ 2020-m, i Łukašenka zahavaryŭ jazykom Azaronka, tolki na hety raz małodšaha:
«Jak my mahli pakłaniacca BČB ściaham i inšym? Jak, kali na hetych ściahach kroŭ kožnaha treciaha biełarusa. I tyja, chto heta viedaje, razumieje, i chto pieražyŭ, jašče nie pamierli. Jany žyvyja. Jak my mahli pajści na toje, kab dać prava našym ludziam, zaklikać ich pakłaniacca toj simvolicy?»
Ale ž jakim simvałam jon prapanavaŭ pakłaniacca ŭ 1995 hodzie? Mała chto viedaje, ale pierad refierendumam Łukašenka prapanoŭvaŭ svoj varyjant novaha ściaha: taksama čyrvona-zialony, ale zusim nie taki, jaki my bačym ciapier.
Prajekt Łukašenki ŭjaŭlaŭ saboj pałotnišča z tryma pałosami — šyrokaj čyrvonaj ŭ centry i dźviuma zialonymi pa bakach. Toje, što heta vyhladała pačvarna, padobna, ułady davoli chutka zrazumieli, tamu pradstavili i novy varyjant — heta byŭ krychu źmienieny ściah Biełaruskaj Savieckaj Sacyjalistyčnaj Respubliki, ź jakoha prybrali sierp z mołatam dy zorkaj, a taksama źmianili koler arnamienta.
Jak stvarali ściah BSSR
Historyja stvareńnia hetaha simvała, a taksama jaho aŭtary taksama dobra viadomyja. Paśla taho, jak BSSR stała adnoj z zasnavalnic Arhanizacyi Abjadnanych Nacyjaj, było pryniataje rašeńnie zamianić jejny ściah, bo jon amal nie adroźnivaŭsia ad čyrvonaha pałotnišča Savieckaha Sajuza.
Akademii navuk pastavili zadaču prydumać novy simvał, kab toj padkreślivaŭ adnačasova i nacyjanalnyja asablivaści, i ideju sajuznaj savieckaj dziaržavy. U vyniku jon atrymaŭsia z sacyjalistyčnymi simvałami i biełym arnamientam unutry čyrvonaj viertykalnaj pałasy.
Hety prajekt u 1951 hodzie stvaryŭ mastak Mikałaj Husieŭ, a arnamient byŭ znojdzieny na Viciebščynie etnohrafam Michaiłam Kacaram.
Husieŭ pachodziŭ z Uładzimirskaj hubiernii Rasii, ale paśla vojska zastaŭsia ŭ Biełarusi i staŭ pracavać u Palitechničnym instytucie. Kali pačałasia Druhaja suśvietnaja vajna, a paśla i akupacyja, mastak tak i nie źjechaŭ ź Minska.
Kab utrymlivać chvoruju žonku i dvaich małych dziaciej, Husieŭ staŭ supracoŭničać z akupacyjnaj niamieckaj uładaj. Jon malavaŭ na zamovu partrety, pryčym siarod jahonych prac jość i vializnaja vyjava Adolfa Hitlera, zroblenaja da pieršamajskaj demanstracyi.
Paśla vajny mastaka na niekatory čas aryštoŭvali za supracu z nacystami, ale davoli chutka Husieŭ viarnuŭsia da pracy i, jak bačna, atrymaŭ vielmi adkaznuju zadaču.
Tut dyjamietralna supraćlehłaj vyhladaje dramatyčnaja bijahrafija aŭtara BČB-ściaha Kłaŭdzija Duž-Dušeŭskaha. Razam ź siamjoj architektar žyŭ u litoŭskim Koŭnie i trapiŭ u turmu, kali bałtyjskuju krainu ŭ 1940 hodzie akupavali balšaviki. Z nastupleńniem nacystaŭ Duž-Dušeŭskamu ŭdałosia ŭciačy z-pad varty.
Ale ž na voli jon prabyŭ niadoŭha: Duž-Dušeŭskija chavali habrejaŭ, za što u 1943-m ich adpravili ŭ kancłahier užo niemcy. Paśla vajny usio paŭtaryłasia: niadoŭhaja vola i znoŭ turma. Architektara aryštavali savieckija ŭłady i asudzili na 25 hadoŭ.
Paśla termin źmienšyli da 10. Kłaŭdzij Duž-Dušeŭski vyjšaŭ na volu mocna chvorym paśla śmierci Stalina i nieŭzabavie pamior.
Historyja z arnamientam
Z arnamientam na čyrvona-zialonym ściahu historyja taksama davoli zajmalnaja. Aficyjna śćviardžajecca, što jaho, jašče ŭ 1917 hodzie, vytkała na rušniku prostaja sialanka Matrona Markievič ź Sieńnienskaha rajona i nazvała taki ŭzor «ŭzychodziačaje sonca». A paśla, u 1951-m, toj arnamient i prapanavaŭ dadać na ściah saviecki etnohraf Michaił Kacar.
Heta pryniata ŭsprymać na vieru, a ŭ rajcentry na Viciebščynie navat pastavili pamiatny znak u honar dasiahnieńnia miascovaj majstrychi. Ale ž nie ŭsio tak prosta.
Markievič sapraŭdy była zdatnaj tkačychaj. A jašče jana davodziłasia rodnaj siastroj tamu samamu etnohrafu Kacaru. I jość padstavy ličyć, što žančyna, niahledziačy na ŭsio svajo ŭmielstva, da arnamientu na ściahu dačynieńnia ŭvohule nie mieła. Ale ŭ čym tady sens padmieny?
U časy stalinskaha teroru muža Matrony Markievič Alaksieja rasstralali jak kułaka. Vyhladaje, što jejny brat chacieŭ zastrachavać siamju ad dalejšych represij — u vypadku čaho aŭtarku arnamientu na ściahu nie pavinny byli čapać.
Michaił Kacar zrabiŭ heta davoli dalikatna: kalehi nie viedali, što Markievič — jahonaja siastra, a svajaki majstrychi nie viedali, što jaje aŭtarstva prypisali čužomu ŭzoru. Naohuł šyroka viadomym imia tkačychi stała tolki ŭ 90-ja, užo paśla jaje śmierci.
Ale čamu jana nie mahła sapraŭdy być aŭtarkaj arnamientu? Reč u tym, što ŭzory mieli vyraznyja łakalnyja asablivaści. I «dziaržaŭny» arnamient ułaścivy zusim inšym rehijonam: niešta padobnaje znachodzili na tkanych vyrabach u Homielskaj i Mahiloŭskaj abłaściach. Dy i nazyvalisia jany kudy praściej — kručča ci łapa. A siarod prac Markievič niama ničoha padobnaha da «ŭzychodziačaha sonca».
Vyhladaje, što najbolš aŭtarytetny na toj čas navukoviec skarystaŭsia davieram dla siabie i zładziŭ vielmi tonkuju mistyfikacyju.
Dekamunizavany hierb
Ź dziaržaŭnym hierbam taksama, jak kažuć, nie ŭsio adnaznačna. Jon taksama vyhladaje nie tak, jak chacieŭ Łukašenka ŭ 1995-m. Pieršapačatkova prajekt Łukašenki vyhladaŭ dekamunizavanym hierbam BSSR, ź jakoha źniali sierp, mołat i čyrvonuju zorku.
Hieraldysty prapanavali niešta dadać da vianka, bo, pa ich mierkavańni, jon vyhladaŭ pustym. Tamu na vyjavu viarnuli čyrvonuju zorku, tolki jana zamiest Čyrvonaj Armii stała simvalizavać biełaruskuju, a soniečnyja promni stali aśviatlać nie pusteču, a kontury dziaržaŭnaj hranicy.
Darečy, na pieršaj viersii hierba stvaralniki zrabili bataničnuju pamyłku. Kvietki lnu jany namalavali z šaściu pialostkami zamiest piaci. Hetuju niedarečnaść vypravili tolki praź dziesiać hadoŭ. A naohuł hety dziaržaŭny simvał za amal tryccać hadoŭ zaznaŭ dźvie redaktury. Źmianiŭsia šryft nadpisu «Respublika Biełaruś», a taksama adcieńni koleraŭ i abrysaŭ hranic.
Falsifikacyi z himnam
Varta zhadać i pra jašče adzin dziaržaŭny simvał — himn. I tut nie abyšłosia bieź dzivosaŭ dy lubimaj zabavy łukašenkaŭcaŭ — falsifikacyj.
Bolš za dziesiać hadoŭ u niezaležnaj Biełarusi nie było teksta himna. U spadčynu ad BSSR zastałasia miełodyja Niestara Sakałoŭskaha, ź jakoj prybrali radki Michasia Klimkoviča, u jakich prasłaŭlali bratniuju Ruś, Lenina i partyju.
U 2002 hodzie ŭłady vyrašali pravieści konkurs na stvareńnie novaha dziaržaŭnaha simvała. Admysłovaja kamisija pradstaviła piać finalistaŭ. Heta byli try roznyja varyjanty tekstu na kłasičnuju miełodyju, viadomaja z savieckich časoŭ pieśnia «Radzima maja darahaja», a taksama kampazicyja «Krasuj, Biełaruś!» Vasila Rainčyka i Leanida Prančaka.
Darečy, apošniaja spačatku nazyvałasia «Žyvie Biełaruś» i mieła krychu inšy tekst.
Apazicyja sprabavała adpravić na razhlad kamisii duchoŭny himn «Mahutny Boža», ale toj u finał nie prapuścili. Kab vyznačyć pieramožcu, zładzili vybary. Usie varyjanty niekalki dzion krucili pa telebačańni i radyjo, a ludziam treba było hałasavać pa telefonie, listami ci telehramami.
U vyniku kamisija rekamiendavała da zaćviardžeńnia miełodyju Sakałoŭskaha z tekstam paeta Uładzimira Karyzny, jaki pierapracavaŭ tekst himna BSSR. Ale tut jość niuans — hety varyjant padčas ahulnaha hałasavańnia zaniaŭ tolki treciaje miesca, ale ŭ vyniku akazaŭsia pieramožcam. Jak tak?
Usio banalna: kamisija splusavała ŭsie hałasy za staruju miełodyju, što vyvieła jaje ŭ lidary. A paśla z troch tekstaŭ abrali toj, jaki nibyta najlepš pasuje hierbu i ściahu.
Pieramahła ž pa vynikach narodnaha hałasavańnia taja samaja pieśnia «Krasuj, Biełaruś!». Jaje, darečy, možna pačuć i dahetul padčas dziaržaŭnych mierapryjemstvaŭ.
Niekalki hadoŭ tamu Alaksandr Łukašenka vydaŭ jašče adnu teoryju, čamu jon pajšoŭ na źmienu simvoliki. I heta tłumačeńnie šmat kaža pra jaho ŭnutrany śviet:
«Simvały — ściah i hierb — pavinny rabić admietnaj dziaržavu ad inšych dziaržaŭ. Jany pavinny adroźnivać nas z vami ad inšych. Jaki byŭ prapanavany hierb? «Pahonia». Vam nie nahadvaje hety hierb čyjści hierb inšaj krainy? A mnie nahadvaje! Nam byŭ prapanavany ściah. Dadaj jašče adnu pałosku — i my zapazyčvali susiedniaj krainy ściah. Dyk niaŭžo ŭ nas nie było svajoj historyi? Niaŭžo my chacieli padahnać svaju historyju, svaju krainu pad Litvu abo Polšču?»
U pryncypie tut ničoha dziŭnaha. Usie 30 hadoŭ svajoj ułady Łukašenka kašmaryć biełarusaŭ zachodnimi susiedkami, a supolnaja historyja — heta pradmiet unutranaha dyskamfortu dla amatara Cavieckaha Cajuza. Tym nie mienš i ŭ pytańniach unikalnaści dziaržaŭnaj simvoliki jon nie maje racyi.
Tak, ciapier sapraŭdy ściah Biełarusi nie padobny da polskaha. Ale jon padobny da simvałaŭ Madahaskara, Čačni i Prydniastroŭja.
Hierb ža taksama nie ŭnikalny — vianok źjaŭlajecca simvałam Uźbiekistana, Tadžykistana i navat Paŭnočnaj Karei.
Taksama łukašenkaŭcy lubiać pafasna śćviardžać, što pad ciapierašnimi simvałami biełarusy pralivali kroŭ i što čyrvonaja pałasa simvalizuje mienavita heta. Heta praŭda, ale častkovaja i niazručnaja. Ściah BSSR byŭ pryniaty tolki ŭ 1951 hodzie, užo paśla Druhoj suśvietnaj.
Ale kroŭ biełarusaŭ sapraŭdy pralivałasia, tolki pačałosia heta nie tak daŭno — letam 2020-ha, kali čyrvona-zialony ściah staŭ łunać nad kožnym aŭtazakam.
A voś što tyčycca vajennych złačynstvaŭ, ździejśnienych pad bieł-čyrvona-biełaj simvolikaj, to dahetul nivodnaha vizualnaha dokazu hetamu tak pradstaŭlena i nie było. I lubyja sproby ačarnić sapraŭdnyja nacyjanalnyja simvały pryvodziać tolki da advarotnaha efiektu.
«Naš ściah taptali i niščyli, a jon žyvie». Apošniaje intervju historyka Uładzimira Lachoŭskaha
Jak bieł-čyrvona-bieły ściah staŭ nacyjanalnym
Refierendum 1995 hoda: jak asabistyja ambicyi i strachi pieravažyli nacyjanalnyja kaštoŭnaści — chronika i kadry
Arnamient na ściahu BSSR. Mistyfikacyja prafiesara Kacara
Ciapier čytajuć
Ajcišnica, jakaja viarnułasia z emihracyi, pachvaliłasia, što idzie vystupić na ANT — u kamientarach adkryŭsia partał u piekła39
Kamientary
Naša mova - biełaruskaja.
Naša dziaržava - Biełaruś.
Naš Ściah - bieł-čyrvona-bieły.
Naš Hierb - Pahonia.