Čamu niekatoryja ludzi zaŭsiody spaźniajucca? Vyznačyli piać čyńnikaŭ
Niekatoryja ludzi spaźniajucca zaŭsiody — i heta zusim nie aznačaje adsutnaść pavahi da inšych. Psichałohija i bijałohija dajuć svaje adkazy na pytańnie, što napraŭdu staić za chraničnaj niazdolnaściu pryjści svoječasova.
Bolšaści z nas zdarałasia spaźniacca, adnak dla niekatorych žyćcio ŭ režymie pastajannaha braku času stanovicca normaj. Heta vyklikaje zakanamiernaje pytańnie: čamu adny ludzi byccam zaprahramavanyja na zatrymki, a inšyja ličać punktualnaść śviatym abaviazkam? U hetaj prablemie raźbirajecca National Geographic, analizujučy mierkavańni ekśpiertaŭ i vyniki navukovych daśledavańniaŭ.
Jak adznačajuć aŭtary, kali raniejšyja pracy nie znachodzili pramoj suviazi pamiž spaźnieńniami i niejkaj adnoj rysaj charaktaru, to sučasnaja navuka apisvaje bolš składanuju karcinu. Na zdolnaść prychodzić svoječasova ŭpłyvaje ceły kompleks čyńnikaŭ: psichałahičnyja schilnaści, indyvidualnyja «ŭnutranyja hadzińniki» i navat bijałahičnyja adroźnieńni.
Razumieńnie hetych miechanizmaŭ važniejšaje, čym zdajecca. Punktualnaść pracuje jak sacyjalnaja baza, demanstrujučy pavahu da času inšych. Kali my zhadžajemsia być u peŭnym miescy ŭ peŭny čas, to pa sutnaści zaklučajem kantrakt. Kali adzin čałaviek pastajanna spaźniajecca, jon parušaje hety kantrakt, što škodzić adnosinam u cełym, a nie tolki ŭ kankretny momant.
Pamyłki płanavańnia
U kancy 1970‑ch hadoŭ psichołahi Daniel Kanieman i Amos Tvierski ŭviali paniaćcie «pamyłki płanavańnia». Jano apisvaje schilnaść ludziej zanižać čas, nieabchodny dla vykanańnia zadačy, navat kali jany rabili jaje šmat razoŭ.
U asnovie lažyć svajho rodu aptymizm — padśviadomaja viera ŭ toje, što ŭsio pojdzie pa idealnym scenaryi. Chacia hetaja ŭłaścivaść charakternaja dla bolšaści ludziej, niekatoryja pakutujuć ad jaje macniej i nie navučylisia śviadoma jaje kampiensavać.
Daśledavańni pakazvajuć miechanizm: ludzi, jakija niedaaceńvajuć praciahłaść zadač, asabliva tych, jakija, na ich dumku, znachodziacca «pad kantrolem», schilnyja mierkavać, što mohuć paskoryć kožny krok, i pakidajuć zanadta mały zapas času na zatrymki, što ŭ vyniku pryvodzić da spaźnieńniaŭ.
Nizkaja dobrasumlennaść
Vialikuju rolu adyhryvajuć i rysy asoby. Naprykład, dobrasumlennaść (adna z rys tak zvanaj «Vialikaj piaciorki») najbolš mocna źviazana z punktualnaściu: arhanizavanyja, aryjentavanyja na metu i dyscyplinavanyja ludzi spaźniajucca značna radziej. Jany taksama ŭvažlivyja da detalaŭ.
Mietaanaliz 2019 hoda pakazaŭ: dobrasumlennaść źjaŭlajecca najlepšym pradkazalnikam ahulnaha žyćciovaha pośpiechu siarod niekahnityŭnych charaktarystyk. Dobrasumlennyja ludzi spantanna vypracoŭvajuć zvyčki, jakija spryjajuć punktualnaści. Jany rychtujuć, płanujuć i strukturujuć svoj dzień.
Tyja ž, chto maje nizkuju dobrasumlennaść, časta sutykajucca z chaosam u arhanizacyi i ciažkaściami ŭ kiravańni času.
Šmatzadačnaść
Prablemy z časam taksama majuć tyja, chto lubić rabić niekalki spraŭ adnačasova — «polichroniki». Daśledavańni pakazvajuć, što takija ludzi mohuć spaźniacca ŭ siarednim na 15 chvilin bolš, čym ludzi, jakija robiać usio paśladoŭna. Navukoŭcy tłumačać: dla takich ludziej biahučy momant, žyvaja razmova ci praces važniejšyja za raskład.
U polichronnych kulturach, naprykład, u mnohich rehijonach Łacinskaj Amieryki i Blizkaha Uschodu, pavodzinami kiruje mienavita hetaja łohika, a nie «cikańnie hadzińnika». U takich miescach nikoli nie buduć rezka pieraryvać razmovu, kab tolki pryjści svoječasova. Heta ličyłasia b niavietlivym i nieefiektyŭnym.
Adnak u kulturach, dzie čas cenicca vysoka (ZŠA, Hiermanija, Japonija), takija pavodziny ŭsprymajucca jak niepavaha ci biezadkaznaść.
Upłyŭ cyrkadnych rytmaŭ
Nielha ihnaravać i bijałohiju. Unutrany hadzińnik «sovaŭ» časta nie supadaje z ahulnapryniatym rytmam žyćcia. Daśledavańni ŭ halinie chranabijałohii pakazvajuć, što ŭ ich vypracoŭka miełataninu zrušana, z-za čaho rannija padjomy stanoviacca kahnityŭna składanymi i fizična ciažkimi. U vyniku ich arhanizmu patrabujecca bolš času na «zapusk», što pryvodzić da śpieški i zatrymak.
Pryčym prablema nie tolki ŭ rańnich sustrečach. Razład ź bijarytmami źviazvajuć ź impulsiŭnaściu i ciažkaściami ŭ płanavańni na praciahu ŭsiaho dnia.
Daśledavańni pakazvajuć, što «sovy» čaściej prapuskajuć dedłajny, niedaaceńvajuć čas, nieabchodny dla padrychtoŭki , i majuć bolšyja pierapady kancentracyi na praciahu dnia. U sukupnaści heta pavialičvaje šancy spaźnicca — i daloka nie tolki ranicaj.
«Ślepata da času»
Dla mnohich ludziej pryčyna chraničnych spaźnieńniaŭ kryjecca nie ŭ rysach charaktaru, a ŭ niejrabijałohii. Isnuje fienomien, viadomy jak «ślepata da času» — stan, kali ŭnutranaje adčuvańnie chodu chvilin i hadzin pracuje inakš, čym u bolšaści.
Praz takoje skažeńnie ŭsprymańnia płyń času stanovicca niepradkazalnaj: čałaviek moža lohka zhubicca ŭ momantach pierachodu ad adnoj zadačy da inšaj abo nastolki pahłybicca ŭ praces, što navakolny śviet litaralna pierastaje isnavać.
Navukovyja daśledavańni paćviardžajuć realnaść hetaj prablemy. Jana časta sustrakajecca ŭ ludziej z asablivaściami niejraraźvićcia — takimi jak sindrom deficytu ŭvahi i hipieraktyŭnaści, aŭtyzm, dyśleksija, dyspraksija abo parušeńni vykanaŭčych funkcyj.
Pry hetych stanach mozh moža skažać usprymańnie praciahłaści padziej, zanižać nieabchodny na zadačy čas i ŭskładniać vybudoŭvańnie pravilnaj paśladoŭnaści dziejańniaŭ. U vyniku navat pry vialikim žadańni čałavieku fizična ciažka spłanavać usio tak, kab paśpieć da dedłajnu.
Što rabić?
Tym nie mienš ekśpierty ŭpeŭnienyja: navat kali čałaviek spaźniaŭsia ŭsio žyćcio, situacyju možna vypravić. Zamiest taho, kab spadziavacca tolki na siłu voli, śpiecyjalisty rajać źmianiać padychod da arhanizacyi: vykarystoŭvać rannija apaviaščeńni i pakidać zapas času.
Efiektyŭny mietad — detalova raśpisvać usie etapy, uklučajučy pošuk parkoŭki i šlach pieššu, i zakładvać realistyčny čas na kožny ź ich.
Adnak adkaznaść lažyć nie tolki na tych, chto spaźniajecca. Punktualnym ludziam varta prajavić krychu hibkaści. Razumieńnie taho, što inšy čałaviek prosta inačaj usprymaje čas i pryjarytety, a nie sprabuje kahości pakryŭdzić, moža značna źnizić kolkaść kanfliktaŭ.
Kamientary