Бацькаў брат Ільдэфанс
Гадоў сем меў, як з хлапчуком суседзкім, Рысікам, ля яблыні ў былым панскім садзе пры пакоях бавіліся. Збанок пры ім быў гліняны, размаляваны ў розныя колеры, прыгожы, як калядная цацка. Узлаваўся я нечага, пхнуў пасудзіну нагою — паляцела, раструшчылася на дробныя аскепкі. Твар задрыжэў Рысікаў, сьлёзы градам з вачэй. Празь месяц зьехаў ён разам з бацькамі ў Польшчу, болей ня бачыліся.
Колькі гадоў таму здымак суседка паказала: «А гэтага памятаеш хлапца?» «Не». — «Няго? То ж Рысік. Памёр ужо…»
Ні твару не згадаў, ні паставы, толькі — вочы тыя, бездапаможным адчаем засьлёзьненыя.
Бацькаў брат Ільдэфанс без малога праз трыццаць гадоў па ад’езьдзе на сталае жыцьцё ў Польшчу прыехаў на радзіму адведаць крэўных. Нядзеля была, як заявіўся на роднае котлішча: у хаце нікога, дзьверы на замку, у касьцёле ўсе. Пайшоў да касьцёлу, там бабу, маці сваю, спаткаў. «Хадзем да бацькі, — сказала, выплакаўшыся. — Неспадзяванка будзе старому».
Падышлі да дзеда.
— Глядзі хто! — кажа баба. — Ці пазнаеш?
— Быццам відзеўшы дзе-та, — дзед адказвае. — А так — не, ня ведаю чалавека.
Праз колькі хвілін толькі, згадаўшы пра запрашэньне, што паўгоду таму высылалі сыну для афармленьня візы, даўмеўся, хто перад ім, кінуўся абдымаць-цалаваць.
Адчужэньне між крэўнымі, хоць і змушанае, — прыкрае, няўцямнае, нялюдзкае.
Дзядзька-хутаранец праз усё жыцьцё зь бяднейшых суседзяў кпіў. Сам з басоты, але разжыўся за Саветамі на гандлі гарэлкаю і мёдам, адчуваў сябе ў навакольлі як ня богам. Калі і размаўляў з кім, дык заўжды звысака, не хаваючы пагарды. Заможны, дзецям, аднак, у адрозьненьне ад большасьці вяскоўцаў, аніколі нічым не памог. Дык ня надта і гарнуліся да бацькі сын і дачка, больш да маткі мелі прыхільнасьць. Толькі калі ўжо зусім занямог дзядзька, палагаднеў крыху, пачаў хінуцца да людзей.
Неяк жнівеньскім надвячоркам з грыбоў вяртаўся паўзь ягоны хутар. Выскачыў ён з хаты, замітусіўся: «Прынясі сваю цацку, распавесьці сёе-тое хачу». Прыходжу праз паўгадзіны з дыктафонам, пачынае свой аповед. Як у часе вайны мабілізавалі яго ў войска, як, трапіўшы ў акружэньне, у балоце нейкім сядзелі, як выходзілі з таго акружэньня. І сьпехам усё, скорагаворкаю, быццам баючыся не пасьпець выспаведацца. Дыханьне цяжкое, з прысьвістам, твар азызлы. Кятурку раптам расшпіліў, ня даўшы рады далей ад прызбы адысьціся, лужыну побач з услонам, дзе сядзелі, зрабіў. «Страшна паміраць, — дадаў, скончыўшы аповед. — Можа, напішаш што ў газэціну? Хоць што і па мне застанецца…» Праз пару месяцаў сканаў. Пахавалі як пустэльніка, побач з чужымі. Сына к таму часу ўжо не было ў жывых. Як памёр, не пажадаў бацька, хоць і меў мажлівасьць, перавезьці з гораду на вясковыя клады. Жонка неўзабаве да дачкі давякоўваць зьехала, так і застанецца і па сьмерці самотны, пры несваіх.
З завуцтва школьнага. Абрыдла цягацца да настаўнікаў на ўрокі, кінуў хадзіць. Хвалілі: «Во завуч у нас — золата!» А ледзь да непаразуменьня, яйка выедзенага ня вартага, дайшло, тут жа папікнулі: «А на ўрокі да нас, памятаеш, не хадзіў!..»
Пазнаёмісься з чалавекам — і падрасьцеш нібыта: дасьведчаны, разумны, а галоўнае — па-беларуску размаўляе. А ён (яна) праз тыдзень па знаёмстве: «Вось, пішу таксама, дык ці не зірняце?» Расчараваньне.
Быкава сваякі на юбілейнай вечарыне ў Вушачы — сьціплыя простыя людзі, шчырыя па-сялянску. Во, пэўна, зьдзівіліся б, каб уведалі, колькі чаго (каго пасадзіць дзе, каго пусьціць, а каго не да мікрафона) напярэдадні вакол тае вечарыны ў ягамосных сфэрах круцілася-варылася.
Калега-«ўсходнік» пра ўражаньні ад камандзіроўкі на радзіму маю, Мёршчыну, апавядае: «Я ж думаў, там багацеі ў вас паўсюль, а як глянуў… Анічым ня лепш, як на маёй «малой» радзіме». Дык на яго «малой» рэзрух хоць на вайну можна сьпісаць: спалена ўсё было, насельніцтва па колькасьці дасюль у асобных раёнах да даваеннага ўзроўню не дацягвае. А маёй паўстагодзьдзя савецкай улады хапіла, каб у пустэльню ператварыцца.
З усіх галоўных грахоў ці не апошні, сёмы, — лянота — самы шматзначны. Усім благім, што маем, што здараецца наўмысна і ненаўмысна — фізычнай нэндзаю, няўдалаю кар’ерай, кепскімі стасункамі зь людзьмі — найчасьцей яму абавязаны. Лянота — антыпод руху, значыць — і жыцьцю.
Напрыканцы мінулага стагодзьдзя ў школах пра міжпрадметныя сувязі модна было дбаць. І карысьць сякая-такая была з таго — хоць як, ды маглі ў адно зьвесьці дзеці факты з гісторыі, геаграфіі, літаратуры. Цяпер прыйдзеш у аўдыторыю да ўчарашніх выпускнікоў, дасі тэкст зь пералікам некалькіх вядомых пісьменьнікаў, і добра, калі пяцёра зь пяцідзесяці, напрыклад, Быкава, Барадуліна, Броўку за землякоў вызнаюць ды яшчэ раён, зь якога клясыкі паходзяць, назавуць. І не няздары якія, не абібокі — талковыя маладыя людзі.
Бадзяжка гадоў сямі ў Львове ля касьцёлу міласьціну просіць.
— Вот возьми, мальчик, — кабета з нашае групы кажа. — Купи себе что-нибудь.
— А што, ты са мною па-маскальску будзеш размаўляць? — пакрыўдзіўся.
Студэнтка-вяскоўка падышла — з заняткаў адпрасіцца па нейкай патрэбе. Маленькая, ад сілы мэтра паўтара росту, нясьмелая, апранутая не ахці ў што. Адпусьціў, пайшла калідорам, з-пад плашча ледзь бачная. На дварэ — дзецюкоў плойма, нахабных, паўцьвярозых: зарагаталі, зацмокалі, заржалі. У яе ж — ні сілы, ні рызыкі, ні д’Артаньяна плячыстага ўпобачкі, каб бараніць. Другая, гэткая ж нягегліца, траяк на экзамэне атрымаўшы, — у сьлёзы. Бацька вынес усё з кватэры на гарэлку, рабіць даводзіцца на рынку, парашкамі пральнымі гандляваць, ці да вучобы тут.
Аднаму — той, чужы, за куміра, другому — гэты, уласнае гадоўлі, трэцяму — гэны, першых двух ці то вораг, ці то таварыш — ад варункаў часовых залежыць. Які б і скуль ні быў — абы хоць каго мець за ідала. Культу асобы пазбавіўшыся нібыта, культ улады на ўсялякі выпадак пры сабе пакінулі. Ад аднаго ж да другога — паўкроку.
Чалавек дагары пры ходніку: рукі-ногі ўроскід, вочы заплюшчаныя. На бадзяжку ці п’янага не выдае: адзеньне чыстае, ні гузака нідзе, ні кроплі крыві. У далоньцы правай пашпарт, бы знарок, каб не шукалі, як памрэ неспадзеўна, вокладкаю сінее. Мінакі пазіраюць скоса, ратуючыся ад дажджу, што з самае раніцы церусіць, хаваюцца пад парасоны, шыбуюць безуважнаю чарадою далей па сваіх справах.
У суседзяў радасьць: кошка-прыгажуня малых чатырох прывяла. Кот, бацька, упобачкі, ні на крок ад сужэнкі ды дзетак не адыходзіцца. Есьць блага, схуднеў ад перажываньняў: як там будзе, час такі няпэўны!
Пашпарт падняў, кімсьці згублены, — чорны ажно ад бруду, зашмулены. Між старонак — квіток на пятнаццаць тысяч і грошы, толькі не пятнаццаць, як у квітку, а дзесяць з драбязою. Праз даведку нумар тэлефона ўладальніка высьветліў, набраў. Жанчына, ці ня жонка, слухаўку ўзяла, сказала, што гэтае хвіліны ня можа прыйсьці па дакумэнт, а патэлефануе, як толькі вызваліцца, і тады спаткаемся. Спаткаліся праз пару гадзін, аддаў знаходку. А назаўтра зранку — званок, голас мужчынскі: «Ну, што, гад, пабагацеў, пятак мой прысабечыўшы?» І ўвечары — зноў тое самае. Нарабіў клопату: яму — тэлефанаваць, лухту вярзьці, сабе — тую лухту слухаць.
∎
ФРАНЦ СІЎКО — нар. у 1953 г. у вёсцы Вята на Мёршчыне. Піша прозу, публіцыстыку. Аўтар кніг «З чым прыйдзеш» (1991), «Апошняе падарожжа ў краіну ліваў» (1997), «Удог» (2001), «Ягня ахвярнае» (1993), кніжку для дзяцей малодшага школьнага ўзросту «Бялячык» (2003). Жыве і працуе ў Віцебску.
Каментары