Літаратура33

Найлепшы і найвялікшы раман Памука

Фрагмэнт вокладкі кнігі Архана Памука «Kafamda Bir Tuhaflik»

Харвацка-басьнійскі пісьменьнік Міленка Ергавіч дзеліцца ўражаньнямі ад прачытаньня першага ў сьвеце перакладу новага раману Архана Памука.

Бываюць кнігі — яны выключна рэдкія, звычайна гэта тоўстыя вялікія раманы, якія прачытваюцца за некалькі дзён, часам і тыдняў — што калі мы набліжаемся да іх канца, мы адчуваем патрэбу нешта зрабіць. Надзець чыстую белую кашулю, перш чым выйсьці з кнігай у горад, зайсьці ў маленькую кавярню насупраць працы і дачытаць некалькі апошніх старонак. Белая кашуля — праява павагі і шкадаваньня. Павагі да кнігі і шкадаваньня да жыцьця. Гэта была кніга, якую толькі аднойчы можна прачытаць першы раз. І кніга, пасьля якой чытачу здасца, што такіх больш няма і ніколі ня будзе.

Раман пад назвай «Kafamda Bir Tuhaflik» выйшаў у Стамбуле 9 лістапада 2014 году. Паралельна з падрыхтоўкай да друку рукапіс на сэрбскую мову перакладала Мір’яна Марынкавіч на замову Бялградзкай «Геапаэтыкі», сталага выдаўца Памукавых кніг. У канцы траўня пераклад выйшаў пад назвай «Čudan osećaj u meni» («Дзіўнае адчуваньне ўва мне»). Гэта першы ў сьвеце пераклад новай кнігі Архана Памука. Перакладчыца сваю працу выканала бездакорна. Яе сказы прыгожыя і дакладныя, уважліва стылізаваныя ў духу нашых моваў, а пры гэтым верныя Памукаву стылю. Лексыка выразна абзаходненая, пазьбегнуты турцызмы, нават і тыя, якія ўжо зжыліся і зьліліся з сэрбскай (і харвацкай) мовай, так што эфэндзі (збольшага) зрабіўся спадаром, а джэназа (пасьлядоўна) пахаваньнем. Але дзеля таго, што і гэта зроблена зь веданьнем, мераю і перакладчыцкім літаратурным талентам, гэтаму чытачу гэта не зашкодзіла, хоць яму й бліжэйшы падыход двух вялікіх харвацкіх перакладчыкаў Памука — Экрэма Чаўшэвіча і Марты Андрыч — якія да турцызмаў падыходзяць з пэўнай басьнійскай меркай і з усьведамленьнем шматвяковай інтэграцыі ісламу і турэцкай мовы ўнутры харвацкай культуры. (Дарэчы, малаверагодна, што неўзабаве — у найбліжэйшы год ці два — зьявіцца харвацкі пераклад Памукавага раману. Прычыны тут дзьве: ніхто ў Харватыі, апрача «Фрактуры», ня ў стане падрыхтаваць і выдаць такую запатрабаваную кнігу; ранейшы Памукаў харвацкі выдавец некарэктна абышоўся з Экрэмам Чаўшэвічам і Мартай Андрыч, таму нельга спадзявацца, што нехта зь іх дваіх узяўся б за гэтую працу.)

Мэўлут Караташ — вулічны прадавец бозы. Раней ён прадаваў кіслае малако, але з разьвіцьцём харчовай індустрыі людзі пачалі купляць кіслае малако ў крамах і супэрмаркетах. У Стамбул ён перасяліўся з бацькам. Было гэта ў 1969 годзе, калі ён пайшоў у гімназію. На пустой дзялянцы ў адным зь бедных прадмесьцяў яны абгарадзілі кавалак зямлі і збудавалі ўбогую хатку. Дакумэнты аформілі праз знаёмствы.

Мэўлутава жыцьцё працякае дзьвюма плынямі: удзень ён жыве, ходзіць у школу, вучыцца, бавіць час зь сябрамі і робіць тое, што і ўсе іншыя людзі^; увечары і ўначы ён абыходзіць старыя стамбульскія кварталы і прадае бозу. Насамрэч дзённая і начная плынь — гэта два розныя жыцьці, два Мэўлутавы чалавечыя вобразы.

З аднаго-адзінага позірку ён закахаўся ў прыгожую Сэміху. Месяцамі і гадамі ён піша ёй лісты і шле праз пасярэдніка. Калі справа дасьпявае і яму прыходзіць пара ажаніцца — што, вядома ж, ня можа адбыцца паводле традыцыйных прынцыпаў: з прашэньнем рукі, пасагам і ўсім астатнім, бо Мэўлут проста горкі бядняк — адбываецца памылка, або можа й падман. Што менавіта — Мэўлут дакладна даведаецца толькі калі пражыве паўжыцьця. Дык вось, замест прыгожай Сэміхі, якой ён слаў закаханыя лісты, яму ў абдымкі і ў шлюбны ложак трапляе крыху менш прыгожая Раіха.

У першы момант ён расчараваны, раздумвае пра скандал, але баіцца — што скажуць людзі. Ня пройдзе шмат часу — дзень, два, дзесяць або можа нейкі месяц — і Мэўлут адкрые ў Раісе тую, якой бы ён ніколі не адрокся i ніколі б не пасаромеўся. Але ўсё роўна ў галаве ў яго застаецца пытаньне: што ж насамрэч здарылася, як так, што замест адной ён ажаніўся з другой сястрою. І што яшчэ важней: што было б, калі б усё адбылося іначай? Ці быў бы ён шчасьлівейшы, чым цяпер?

Гэта першы, самы просты пласт Памукавага раману, які, як і кожная сапраўдная гісторыя каханьня, пачынаецца вельмі звычайна, нібы чалавечае жыцьцё — не адзіна магчымае, а тысячу разоў пражытая імітацыя жыцьця, але з часам ён разьвіваецца ў велічную і, вядома ж, вельмі сумную гісторыю каханьня, якую гэты чытач ня мае права пераказваць, так што яму ня трэба, або й нельга, верыць на слова, што ён мала такіх дагэтуль прачытаў або пачуў у сваім жыцьці.

Наступны, больш складаны пласт характарызуе кнігу «Дзіўнае пачуцьцё ўва мне» як грамадзкі або грамадзка-палітычны раман пра сучасную Турцыю. «Гісторыя пра жыцьцё бозьніка Мэўлута Карташа, яго прыгоды, мары і сяброў», як напісана ў першай частцы падзагалоўка, гэта адначасова і «Карціна стамбульскага жыцьця паміж 1969 і 2012 гадамі, бачаная вачмі розных людзей», як зазначаецца ў другой палове падзагалоўка. У часе, пра які піша Памук, Турцыя ператварылася з Атацюркавай рэспублікі, у якой панавалі вайсковы сэкулярызм, жорсткі нацыяналізм і доўгае гараваньне ў пераддэмакратычным стане, у нешта накшталт асьвечанай ісламісцкай дэмакратуры, пазначанай моцным эканамічным ростам, заходніцкім спажывальніцтвам, адухоўленым звужэньнем асноўных правоў чалавека, верай як палітычнай праграмай і палітыкай як верай. З эпохі, у якой прапаноўвалася шмат рашэньняў і ўсё кішэла энтузіястамі ашчасьліўленьня народу — ад правых экстрэмістаў да левых радыкалаў, за чым усім назірала войска, арганізуючы сілавыя ўдары як толькі ўзьнікала пагроза Атацюркаваму нацыяналістычнаму і праэўрапейскаму ідэалу, Турцыя ўступіла ў эпоху, дзе адзінае рашэньне застаецца ў веры і ў аўтарытарным прэзыдэнце як зямным пасярэдніку нябесных ісьцін. Памук дзіўнаватым чынам здолеў апісаць гэтую перамену, апавядаючы пра жыцьцё аднаго чалавека і мноства людзей вакол яго.

Архан Памук

Трэці пласт — гістарычна-ідэнтычнасны. Час нейкім небясьпечным чынам ператварае Стамбул. Некалі неаднародны, складаны і шматзначны горад робіцца ўсё больш простым і адназначным. Бліскучыя і вельмі зразумелыя заходняму чытачу тыя старонкі, на якіх ён апісвае хвалі этнічных чыстак сярод некалі моцнай і магутнай грэцкай супольнасьці. «Бальшыня грэкаў уцякла ў Грэцыю пасьля рабункаў і разбурэньня цэркваў і майстэрняў, выгнаньня сьвятароў і гвалтаваньня жанчын натоўпамі з кіямі і сьцягамі ў руках 6 і 7 верасьня 1955 году падчас канфлікту паміж Грэцыяй і Кіпрам. І тыя, хто тады ня ўцёк, былі змушаныя пастановай улады 1964 году за дваццаць чатыры гадзіны пакінуць свае дамы і свой край». І гэта, зрэшты, быў канец. Іхныя ўчорашнія суседзі і сябры, абароненыя велікароднай прыналежнасьцю да пануючай нацыі, рабілі выгляд, што нічога ня бачаць. Але ўсё, кажа Памук, пачалося раней, калі ў Эўропе яшчэ йшла вайна: «Першы ўдар з боку мусульманаў з Бэяглу пасьля абвяшчэньня Рэспублікі быў нанесены падаткам на маёмасьць 1942 году. Улада, якая падчас Другой сусьветнай вайны была пад заўважным нямецкім уплывам, абклала бальшыню хрысьціянскага насельніцтва Тарлабашы занадта высокімі падаткамі, а мужчынаў армянаў, грэкаў, асірыйцаў і габрэяў, якія не пасьпелі іх заплаціць, арыштавала і выслала ў працоўныя лягеры ў Ашкале».

Жыцьцё Мэўлутавага пакаленьня праходзіць паміж успамінамі і запраграмаваным забыцьцём, у крамках, якія некалі былі грэцкімі, на зямлі, на якую яшчэ й сёньня нейкі грэк мае задакумэнтаваныя правы, у дамах і кватэрах, якія належалі грэкам. Новыя ўлады ўвесь час разбураюць старыя дамы, бо іх будавалі нейкія грэкі, армяне, габрэі. Зямлю, зь якой выганяюцца людзі, іх некалі багатыя кварталы засяляюць бядотай з Анатоліі, у тым ліку курдамі і алевітамі — прадстаўнікамі шматлікай раскольніцкай рэлігійнай супольнасьці, уцісканай усімі рэжымамі Рэспублікі, у тым ліку і цяперашнімі ісламістамі — чые жыцьці і лёсы пазначаюць сабою завяршэньне этнічных чыстак і дасягненьне ідэалу турэцкага нацыяналізму, але ў наступнай фазе і яны, хоць таксама ў пэўным сэнсе мусульмане, адчуюць на сабе ўдар прававерных.

Гістарычна-ідэнтычнасны пласт Памукавага раману з усіх гледзішчаў мае разбуральны і палітычна падрыўны характар. Гэтай кнігай — значна больш, чым палітычна разрэклямаваным раманам «Сьнег» — пісьменьнік ударыў у сэрца турэцкага гонару, рэлігійнага і нацыянальнага. «Дзіўнае адчуваньне ўва мне» мае горкую, але лячэбную функцыю грамадзкага, цывілізацыйнага і нацыянальнага самапазнаньня. Гэта кніга, якая будзе ўплываць ня толькі на тых, хто яе прачытае. Убудаваная ў велізарны будынак жывой турэцкай культуры рукою і душою аднаго з найвялікшых яе будаўнікоў, яна ня толькі перастварае турэцкую ідэнтычнасьць, але і дапамагае гэтай ідэнтычнасьці абысьці стараною і Эрдагана, і ягоны рух, які вядзе да ісламізацыі і султанізацыі Рэспублікі.

Чацьверты пласт раману — інтымна-гарадзкі. Ён мае дачыненьне як з уяўленьнем аднаго вулічнага прадаўца бозы, гэтак і з Стамбулам, у чыіх вуліцах ягонае ўяўленьне расьце і разьвіваецца. Недзе пад канец раману, у адным схаваным сказе (які няма патрэбы цытаваць), Стамбул перастае быць рэальным горадам і ператвараецца ў Мэўлутаву разумовую мапу, у кровазварот ягонага мозгу і душы, у сетку ягоных думак. Горад як уяўленьне. Гэта тое месца ў рамане, калі гэтаму чытачу займае дух, сярод іншага яшчэ й таму, што ён, гэты чытач, некалькімі днямі раней закончыў першую кнігу свайго раману-мапы гораду, які адзін іншы, вельмі непадобны да Стамбулу горад, спрабуе паказаць як свой уласны разумовы вобраз. Ідэя гораду як чалавечага мозгу, ягонай сьвядомасьці, падсьвядомасьці і надсьвядомасьці — гэта тое, што чытач падзяляе з Арханам Памукам. Абодва мы супраць сваёй волі ўжо разьвіталіся зь зямной праекцыяй сваіх гарадоў і змушаныя ствараць іх нанова або праецыраваць у нейкім іншым вобразе. Тут параўнаньне пачынаецца і канчаецца.

Пяты пласт раману — гэта разважаньне аб дачыненьнях традыцыі і мадэрнасьці, якое Памук уводзіць і ў іншыя свае кнігі — «Я завуся чырвонай», «Стамбул», «Музэй нявіннасьці» — якое гэтым разам цалкам стылізаванае і ўбудаванае ў сюжэт і дзеяньне апавяданьня. Мэўлут ходзіць па горадзе, выгукаючы «бо-за! бо-за!» Людзі выглядаюць з вокнаў і бальконаў, запрашаюць бозьніка падняцца да іх, пытаюцца ці боза кіслая або салодкая, і, купляючы шклянку, куфаль або бутэльку шэра-жоўтага напою, вырабленага з кукурузнай мукі, закваскі і цукру (ці можа мёду), насамрэч купляюць нейкія свае дародавыя ўспаміны, старую імпэрскую славу, сямейную гісторыю… Купляюць традыцыю ў яе найбольш канкрэтнай і лёгка вытлумачальнай форме. Яны туркі і стамбульцы таму, што купляюць бозу і ведаюць, што азначае боза ў іх існаваньні ў часе і ў гісторыі.

Пры гэтым боза — гэта ня так ужо й нявінная і чыстая мэтафара. Яна мусіць адстаяцца і забрадзіць, каб набыць тую асьвяжальную рэзкасьць, дзеля якой людзі яе і п’юць. Менавіта ў той рэзкасьці і ёсьць алькаголь. У Асманскай Турцыі, у якой кіраваліся неартадаксальна зразуметымі, прыстасаванымі да жыцьця, але й надалей вельмі суворымі і жыцьцятворнымі ісламскімі прынцыпамі, боза была дазволеным, легальным і прыхаваным алькаголем. Ракію асманцы пілі патаемна, пад сталом і за дзьвярыма, прыблізна так, як сёньняшнія эмансіпаваныя людзі кураць гашыш і марыхуану, пілі яны яе шмат, столькі, што і ў нашыя мовы занесьлі слова, якім мы называем гэты напой. (Ракія — турцызм, калі вы не зразумелі.) Але на людзях і перад Богам пілася боза.

У постмадэрнай Турцыі, якая, будучы адсунутай, выгнанай з Эўропы пастановамі сэкулярызаваных брусэльскіх крыжакоў, нанова рэісламізуецца, і боза раптам робіцца патэнцыйнай праблемай. А менавіта, рэісламізацыя Турцыі будзе праводзіцца не ў адпаведнасьці з асманскімі традыцыямі, падобна таму як любая рэтрадыцыяналізацыя і рэкансэрватызацыя азначаюць не вяртаньне да таго, што было, а прыняцьце міту аб мінуўшчыне і яе штучнага вобразу. Рэісламізацыя Рэспублікі, хацелі б таго Эрдаганавы прыхільнікі або не, больш блізкая саудаўскаму, чым султанскаму погляду на сьвет. А ў Саудаўскай Арабіі за бозу можна было б страціць і галаву.

Памукавы героі не вядуць пра гэта навуковыя дыспуты. Але адчуваюць, што нешта адбываецца і з бозай, і з Турцыяй. Стамбул расьце ў неба, мадэрнізуецца і ператвараецца ў мадэрны мэгаполіс, але адначасна вяртаецца ў глыбокую і змрочную мінуўшчыну, патанае ва ўласнай падсьвядомасьці і страчвае свой касмапалітычны характар. Мадэрнізацыя парадаксальным чынам супрацьпастаўляецца касмапалітызму. Ён — частка нейкай пакінутай, забытай і заглушанай традыцыі.

«Дзіўнае адчуваньне ўва мне» — гэта бясспрэчная вяршыня апавядальнага мастацтва Архана Памука. Найлепшы і найвялікшы ягоны раман. Нячасты выпадак — насамрэч гэта яшчэ ніколі або амаль ніколі ня здарылася — каб пісьменьнік пасьля атрыманьня Нобэлеўскай прэміі пісаў свае найлепшыя раманы. Звычайна гэта ўзнагарода за канец, за магілу, славу і прыстойную пэнсію. Каго ўзнагародзяць, той перастае пісаць або піша мэмуары, нарэшце бярэцца за ўпарадкаваньне хаты, упарадкаваньне магілы. З Памукам здарылася нешта іншае: ён набраўся самаўпэўненасьці — якой яму, праўда, і раней не бракавала — і напісаў «Дзіўнае адчуваньне ўва мне», сваю найпрыгажэйшую кнігу пра Стамбул.

Ягоная апавядальная манера — спалучэньне традыцыйнай, лінейнай плыні зь пераменай апавядальніцкіх пэрспэктываў. Асноўная гісторыя — пра Мэўлута Караташа — вядзецца ў трэцяй асобе з пазыцыі так званага ўсёведнага апавядальніка, якому гісторыя ўжо расказаная і які ад пачатку ведае, які ў яе канец, што ён і не хавае ад чытача. Але гэтая гісторыя перапыняецца спавядальнымі фрагмэнтамі іншых пэрсанажаў, Мэўлутавых сяброў і знаёмых, ягонай жонкі, ягоных швагерак і сваякоў. Гэтыя фрагмэнты — сымуляцыя тэлевізійных або кінэматаграфічных інтэрвію, але ў галоўную плынь раману яны ўбудаваныя абсалютна натуральна і само сабой зразумела. Памук віртуозна мяняе і варыюе розныя галасы і пэрспэктывы, але так, што не абцяжарвае чытачова падарожжа па кнізе. Гэта не эфэкты дзеля эфэктаў, ён не выхваляецца перад намі тым, што і як ён умее апавядаць — як мы гэта бачылі ў «Я завуся чырвоная», кнізе, якая яго праславіла і чыя цырыманіяльнасьць і мастацкасьць часам можа замінаць нават некаторым добрым чытачам і пры гэтым ўражваць некаторых дрэнных. У гэтым рамане усё якраз падпарадкавана канчатковай мэце — каб у адной сьветлай кропцы, у фокусе раману сышліся адзін прадавец бозы, ягоны час і горад.

«Дзіўнае адчуваньне ўва мне» — гэта культурная, а ў нейкім сэнсе і жыцьцёвая падзея лета 2015 году. Вядома, для гэтага чытача. Калі б у ім, гэтым чытачы, знайшлося дастаткова дабрыні, ён бы зараз жа, у гэтай сьпёцы, паехаў у Бялград, напоўніў бы багажнік асобнікамі Памукавага раману і вярнуўся ў Заграб, каб раздаваць і дарыць кнігу тым, хто ўмее яе прачытаць. Але няма ў ім столькі дабрыні, няма й веры ў пісьменнасьць людзей, сярод якіх ён жыве. Не набярэцца такіх, на жаль, нават на поўны багажнік кніг. А тыя, хто пісьменны, і самі зьезьдзяць у Бялград па кнігу. У Бялград або ў «Супэркніжару», куды «Дзіўнае адчуваньне ўва мне» абавязкова завязуць.

Месца прачытанага раману — недзе паміж раманамі Андрыча і Кадарэ. Гэта сапраўдная кампанія для Памука, ягоная сапраўдная літаратурная бацькаўшчына. Побач з басьнійскім (сэрбскім і югаслаўскім) і альбанскім пісьменьнікамі знаходзіць сваю прастору, шырокае поле разуменьня і прыналежнасьці і гэты велічны турак. Супольнасьць не ствараецца славай або прэміямі. Не стварае яе і мова. Нават і не жыцьцё ў адным часе. Супольнасьць — у расказанай гісторыі, якая можа быць такой, што ў шклянку з бозай зьмесьціцца ўсё чалавецтва.

26.07.2015

Каментары3

Цяпер чытаюць

«Я хачу справядлівасці — і для жанчын, і для сябе». Шчырая гутарка з Андрэем Стрыжаком пра скандал з дыкпікамі, залежнасці і будучыню58

«Я хачу справядлівасці — і для жанчын, і для сябе». Шчырая гутарка з Андрэем Стрыжаком пра скандал з дыкпікамі, залежнасці і будучыню

Усе навіны →
Усе навіны

Вядучая «Марафону адзінства» ў падтрымку Лукашэнкі адпачывала ў Латвіі27

На поўначы Брэста працягвае смярдзець, улады заклікаюць «не панікаваць»2

Са Швецыі дэпартуюць яшчэ адну беларускую сям'ю11

Пад Быхавам адкрылі помнік археалагічнай знаходцы 1960 года. Ён падобны да надмагілля

Ва Украіне пад уплывам пратэстаў вяртаюць незалежнасць антыкарупцыйным органам8

У Мёрах падлетак прадаваў парнаграфію, выкарыстаўшы нумар суседа

Берасцеец ператварыў сямітонны валун у каменную ванну5

Мінчукі скардзяцца на атручванне пасля наведвання вядомага рэстарана. Працу ўстановы прыпынілі7

«Саўт-парк» жорстка высмяяў Трампа. Белы дом рэзка асудзіў12

больш чытаных навін
больш лайканых навін

«Я хачу справядлівасці — і для жанчын, і для сябе». Шчырая гутарка з Андрэем Стрыжаком пра скандал з дыкпікамі, залежнасці і будучыню58

«Я хачу справядлівасці — і для жанчын, і для сябе». Шчырая гутарка з Андрэем Стрыжаком пра скандал з дыкпікамі, залежнасці і будучыню

Галоўнае
Усе навіны →

Заўвага:

 

 

 

 

Закрыць Паведаміць