«Jaŭrejaŭ padčas Chałakostu ratavali pašparty, a nie adsutnaść antysiemityzmu»
Pierakłaści adkaznaść za Chałakost z nacystaŭ na žycharoŭ Uschodniaj Jeŭropy — manipulacyja i padmiena paniaćciaŭ, piša amierykanski historyk, śpiecyjalist pa historyi Uschodniaj Jeŭropy Cimaci Snajder u adnoj sa svaich apošnich prac «Čornaja ziamla. Chałakost jak historyja i pieraściaroha».
Śvietapohlad Hitlera i Lebensraum
Čamu Hitler nienavidzieŭ jaŭrejaŭ? Sa sproby zrazumieć heta Snajder pačynaje svaju knihu.
Hitler pa-ciemrašalsku atajasamlivaŭ pavodziny vidaŭ žyvioł i čałaviečych ras. Jon ličyŭ, što pryrodzie ŭłaścivaja viečnaja baraćba pamiž roznymi vidami žyvioł. I rasavyja vojny, adpaviedna, ličyŭ nieabchodnymi dla vyžyvańnia čałaviectva. Vučeńni ž, jakija supiarečyli hetamu, kazaŭ Hitler, prydumali jaŭrei. I tolki izalacyja albo likvidacyja jaŭrejaŭ, jakija kidali vyklik pryrodzie, mahła, na dumku Hitlera, uratavać čałaviectva i adradzić płanietu.
Adno z hałoŭnych aznačeńniaŭ u hitleraŭskaj ideałohii — Lebensraum (žyćciovaja prastora). Hety termin nacysty vykarystoŭvali, kab apraŭdać kałanijalnuju vajnu va Uschodniaj Jeŭropie. Maŭlaŭ, Hiermanija pieranasielenaja, joj nie chapaje sielskahaspadarčych ziamiel. Tearetyčna jana mahła siabie prakarmić, ale musiła b pry hetym achviaravać niekatorymi halinami pramysłovaści, ekspartam i valutaj. Vypravić situacyju, na dumku Hitlera, mahli tolki novyja vializnyja terytoryi — jeŭrazijskija prastory, zasielenyja słavianskimi narodami.
Hitler usprymaŭ Saviecki Sajuz jak dziaržavu, jakoj kirujuć jaŭrei, bo vieryŭ u mif pra «žydabalšavizm». Tady ŭ Jeŭropie była papularnaja ideja, što balšavickaja revalucyja — vyklučna jaŭrejski prajekt. Krynicy hetaha mifu Snajder bačyć u tym, što padčas hramadzianskaj vajny ŭ Rasii ŭ šerahach Biełaha ruchu było šmat čarnasociencaŭ i antysiemitaŭ. Jany davodzili, što kamunistyčnaja revalucyja — jaŭrejski prajekt, sprabujučy dyskredytavać balšavikoŭ u vačach nasielnictva byłoj Rasijskaj impieryi. Emihravaŭšy na Zachad paśla parazy, jany pašyrali mif pra «žydabalšavizm» i tam. A razam z rasijskimi biełymi ŭ Jeŭropu masava imihravali i bałtyjskija niemcy, jakija pryvieźli hetyja ŭjaŭleńni ŭ Hiermaniju.
Snajder padkreślivaje, što Hitler nie byŭ niamieckim nacyjanalistam. Jon tolki karystaŭsia hetaj ideałohijaj, kab padniać niemcaŭ na vajnu — źvierskuju vajnu suprać inšych «ras». U vyniku jaje pavinny byli źniknuć usie dziaržavy, a Hiermanija była tolki instrumientam dla hetaha. Snajder nazyvaje takuju ideałohiju «zaałahičnym anarchizmam».
Antysiemityzm i Chałakost
U mižvajennaj Jeŭropie antysiemityzm byŭ pašyranaj źjavaj. Moža hučać paradaksalna, ale, na dumku Snajdera, u Polščy, naprykład, jon byŭ navat macniejšy, čym u Hiermanii. I Bierlin, i Varšava chacieli, kab jaŭrejaŭ u Jeŭropie nie zastałosia. Ale Polšča, u adroźnieńnie ad Hiermanii, nikoli nie ličyła jaŭrejaŭ biadoj dla ŭsiaho čałaviectva.
Palaki mierkavali, što prysutnaść jaŭrejaŭ u ich krainie była niepažadanaj z ekanamičnaha i palityčnaha punktu hledžańnia. Tamu Polšča padtrymlivała sijaniscki ruch i dabivałasia ad Brytanii stvareńnia ŭ Paleścinie jaŭrejskaj dziaržavy, kab tudy mahli pierajazdžać jaje hramadzianie-jaŭrei. Ale Brytanija nie chacieła psavać adnosiny z arabskim nasielnictvam svaich kałonij. U jakaści alternatyvy razhladaŭsia… Madahaskar: isnavali płany stvareńnia jaŭrejskaj dziaržavy na hetym afrykanskim vostravie, ale i taki prajekt biez dapamohi vialikich kałanijalnych dziaržaŭ realizavać było niemahčyma.
Niemcy ž spačatku płanavali prosta vysielić jaŭrejaŭ siłaj, a potym — uvohule źniščyć. U samych zaciatych polskich antysiemitaŭ takoha nie było i ŭ dumkach. U akupavanaj niemcami Polščy było šmat vypadkaŭ, kali hramadskija dziejačy, viadomyja pierad vajnoj antysiemickimi vykazvańniami, ratavali jaŭrejaŭ ad śmierci, bo ličyli Chałakost dzikunstvam. U tyja składanyja časy možna było być antysiemitam i sijanistam adnačasova — i ŭ hetym nie było supiarečnaści.
Važnaja dumka, jakuju choča davieści Snajder u svajoj knizie, — uzrovień antysiemityzmu ŭ toj ci inšaj krainie amal nie karelavaŭsia z pracentam zabitych/acalełych jaŭrejaŭ padčas Chałakostu.
Jość vialikaja spakusa tłumačyć tatalnaje źniščeńnie jaŭrejskaha nasielnictva va Uschodniaj Jeŭropie antysiemityzmam miascovych žycharoŭ. Snajder biaźlitasna krytykuje taki padychod i ličyć jaho niespraviadlivym i navat rasisckim u dačynieńni da ŭschodniejeŭrapiejcaŭ.
U krainach Bałtyi Chałakost byŭ najbolš masavym i tatalnym — tam pahinuli amal usie jaŭrei. Ale Snajder adznačaje, što ŭzrovień antysiemityzmu tam byŭ navat mienšy, čym u Zachodniaj Jeŭropie. U 1939—1940-m, kali Hiermanija i SSSR źniščyli polskuju dziaržavu, bałtyjskija dziaržavy pryniali vialikuju kolkaść jaŭrejskich biežancaŭ, jakija ŭciakali ad niamieckaha i savieckaha režymaŭ. Jaŭrei ŭsprymali hetyja dziaržavy jak biaśpiečnaje dla siabie miesca. U toj čas jak zachodniejeŭrapiejskija dziaržavy i ZŠA navat zabaraniali i istotna abmiažoŭvali jaŭrejskuju mihracyju dla biežancaŭ z terytoryi akupavanych Polščy, Čechii i Aŭstryi.
Snajder miarkuje, što sproby pierałažyć adkaznaść za Chałakost z nacystaŭ na žycharoŭ Uschodniaj Jeŭropy (dla jakich byŭ nibyta charakterny pryrodny antysiemityzm) — zvyčajnaja manipulacyja i padmiena paniaćciaŭ, jakuju prydumali niamieckija nacysty dla svajho apraŭdańnia paśla vajny. Padtrymlivali hety mif i savieckija ŭłady.
Jon byŭ vyhadny kamunistam, kab dyskredytavać nacyjanalna-vyzvalenčyja ruchi krain Bałtyi, Zachodniaj Ukrainy i Polščy.
Ale fakt zastajecca faktam: u Estonii 99% jaŭrejaŭ źniščyli, a voś u Danii, jakaja nie prymała jaŭrejskich biežancaŭ z 1935 hoda i dzie antysiemityzm byŭ bolš raspaŭsiudžany, 99% jaŭrejaŭ vyžyli. U čym była pryčyna?
Chałakost i dziaržaŭnaść
Snajder miarkuje, što samyja strašnyja i katastrafičnyja nastupstvy Chałakostu byli tam, dzie byli źniščanyja nacyjanalnyja dziaržavy sa svaimi instytutami i biurakratyjaj. Pieršyja masavyja zabojstvy jaŭrejaŭ pačalisia ŭ Čechasłavakii i Aŭstryi — dziaržavach, likvidavanych Hiermanijaj. I heta pry tym, što antysiemityzm u hetych krainach nie byŭ asabliva mocnym.
Va Uschodniaj Jeŭropie šancy jaŭreja vyžyć padčas Chałakostu byli najmienšyja, bo na rehijon loh padvojny cień akupacyi: spačatku savieckaj, a potym niamieckaj.
U katastrafičnych nastupstvach Chałakostu va Uschodniaj Jeŭropie jość vina i Savieckaha Sajuza, ličyć Snajder. Spačatku Saviety razam z Hiermanijaj padzialili Polšču, a potym adnaasobna likvidavali bałtyjskija dziaržavy, ich palityčnuju elitu i biurakratyčny kłas. Kali ŭ 1941 hodzie na hetyja ziemli napali nacysty, im zastavałasia źniščyć nie da kanca sfarmiravanyja na hetych ziemlach savieckija dziaržaŭnyja instytuty. Heta stvaryła va Uschodniaj Jeŭropie ŭnikalnuju situacyju, jakoj bolš nidzie na kantyniencie nie było.
U Centralnaj i Zachodniaj Jeŭropie, u dziaržavach-satelitach Hiermanii i akupavanych dziaržavach, niahledziačy na šerah dyskryminacyjnych zakonaŭ, jaŭrei z pašpartam mahli atrymlivać vizy, zachoŭvać majomaść i pradavać jaje. Dziaržaŭnaja biurakratyja staviłasia da ich jak da hramadzian i ŭ mnohich vypadkach mahła tym ci inšym sposabam abaranić ad vysyłki ŭ kancłahiery. Padrobka dakumientaŭ była ŭ toj čas papularnym biznesam, jaki ratavaŭ žyćci ludziej. U Lvovie ŭ vajennyja časy navat chadziŭ žart: «Što trymaje cieła i dušu razam? Pašpart».
Pašparty roznych dziaržaŭ ratavali jaŭrejaŭ (akramia polskaha i savieckaha, bo niemcy ich nie pryznavali). Kali niemcy łavili jaŭreja z brytanskim ci amierykanskim pašpartam, jany nie mahli ź im ničoha zrabić. 2/3 jaŭrejaŭ Rumynii, pałova jaŭrejaŭ Vienhryi, 3/4 jaŭrejaŭ Bałharyi i Francyi, 4/5 jaŭrejaŭ Italii vyžyli. A bolšaść jaŭrejaŭ, jakija zahinuli ŭ hetych krainach, žyli ŭ «zonach bieździaržaŭnaści» — na terytoryjach, jakija pierachodzili ad adnoj dziaržavy da druhoj (naprykład, u Transilvanii, jakaja pierajšła ad Rumynii da Vienhryi, ci ŭ Biesarabii, jakuju spačatku zaniaŭ SSSR, a paśla akupavała Rumynija). Tam jaŭrei mieli prablemy z pašpartami i byli bolš biezabaronnymi.
U maryjanietkavych dziaržavach, stvoranych Hiermanijaj (Słavakii i Charvatyi), a taksama dziaržavach ź likvidavanymi dziaržaŭnymi instytutami (jak Hrecyja ci Niderłandy), šancy jaŭreja vyžyć padčas Chałakostu byli mienšyja, čym u pieraličanych vyšej krainach, ale ŭsio adno bolšyja, čym na terytoryjach dvojčy akupavanych krain Bałtyi, Zachodniaj Ukrainy i Zachodniaj Biełarusi.
Vina SSSR nie tolki ŭ źniščeńni dziaržaŭnaści ŭschodniejeŭrapiejskich krain, ale i ŭ tym, što svaimi departacyjami miascovych elit u HUŁAH jon stvaryŭ palityčnyja i materyjalnyja matyvy dla Chałakostu. Byłyja čynoŭniki i siłaviki źniščanych SSSR bałtyjskich krain chacieli adnaŭleńnia dziaržaŭnaści, i značnaja častka ź ich usprymała Hiermaniju jak naturalnaha chaŭruśnika, jaki dapamoh by adnavić Litvu, Łatviju i Estoniju. Niemcy abiacali padtrymku, ale patrabavali ad svaich chaŭruśnikaŭ źniščeńnia kamunistaŭ i jaŭrejaŭ. Nahadajem, niamieckaja prapahanda atajasamlivała adnych i druhich. Padobnaja situacyja była i ŭ Zachodniaj Ukrainie, dzie miascovyja nacyjanalisty čakali, što Hiermanija dapamoža im sa stvareńniem niezaležnaj Ukrainy. Ale nacysty prosta vykarystali estoncaŭ, litoŭcaŭ, łatyšoŭ, ukraincaŭ — nichto i nie dumaŭ adnaŭlać ich dziaržaŭnaść.
Nie varta zabyvać i pra toje, što šmat siłavikoŭ i čynoŭnikaŭ u krainach Bałtyi i ŭ Zachodniaj Ukrainie pierajšło spačatku na bok SSSR (paśla savieckaj akupacyi), a potym na bok Hiermanii (paśla 1941 hoda). Padvojny kałabaracyjanizm byŭ u tyja časy pašyrany. I dla takich ludziej zabojstva jaŭrejaŭ było prostym sposabam pakazać łajalnaść novaj uładzie i zamieści ślady ŭłasnaha supracoŭnictva z SSSR. Jany zabivali jaŭrejaŭ jak «kamunistaŭ» (što ŭ bolšaści vypadkaŭ nie było praŭdaj), kab nacysty nie zdahadalisia, što jany sami byli ŭ minułym kamunistami. U Centralnaj i Zachodniaj Jeŭropie, dzie nie było padvojnaj akupacyi, takich palityčnych matyvaŭ dla masavaha vyniščeńnia jaŭrejaŭ prosta nie było.
A što dalej?
Snajder miarkuje, što ŭ budučyni historyi, padobnyja da Chałakostu, mohuć paŭtarycca. Choć «zialonaja revalucyja» istotna pavialičyła ŭradžajnaść sielhaskultur, što dazvalaje prakarmić na płaniecie bolšuju kolkaść ludziej, hłabalny ekałahičny kryzis zmoža vyklikać novuju katastrofu, padobnuju da Chałakostu. Pryčym u roznych formach. Častyja zasuchi mohuć vyklikać deficyt ježy ŭ krainach Afryki i Azii, hłabalnaje paciapleńnie — zatapić miehapolisy i h. d.
Bačyć Snajder niebiaśpieku i ŭ Kitai. Choć hetaja dziaržava i zdolnaja prakarmić siabie, aŭtar baicca, što, razbahacieŭšy, žychary Kitaja mohuć zachacieć lepšaha racyjonu, i tut moža ŭźniknuć spakusa kałanizavać biednyja afrykanskija krainy. Padobnyja płany ŭ toj ci inšaj formie isnujuć i ŭ Paŭdniovaj Karei. Albo Kitaj zmoža zachacieć kałanizavać rasijski Daloki Uschod ź jaho pryrodnymi bahaćciami… Ad hłabalnaj źmieny klimatu bolš za ŭsio pacierpiać Paŭdniovaja Azija i Paŭnočnaja Afryka, to bok arabskija krainy. I tut znoŭ moža ŭźniknuć spakusa abvinavacić kaho-niebudź va ŭsich ekałahičnych prablemach…
Ale adnoj kałanijalnaj vajny za sielskahaspadarčyja ziemli mała dla hienacydu. Treba, kab isnavała ideałohija, jakaja mahła b abvinavacić cełyja etničnyja, nacyjanalnyja, relihijnyja i sacyjalnyja hrupy. I Snajder pakazvaje, što stvaryć takuju ideałohiju taksama nie prablema — na prykładzie sučasnaj Rasii. Jaje dziaržaŭnaja prapahanda stvaryła mif pra suśvietnaje hiej-łobi, jakoje nibyta pravakuje demahrafičnyja i ekałahičnyja prablemy va ŭsim śviecie i viadzie da vyradžeńnia čałaviectva — heta vielmi nahadvaje antyjaŭrejskuju rytoryku Treciaha rejcha.
Ale hałoŭny čyńnik dla luboha hienacydu — rujnavańnie ci asłableńnie dziaržavy, pieraścierahaje Snajder. Jon u svajoj knizie kpić i ź levych, i z pravych, jakija vystupajuć za asłableńnie roli dziaržaŭnych instytutaŭ. Adnyja heta robiać z nadziejaj, što słabaja dziaržava daść bolš svabodaŭ čałavieku, a druhija miarkujuć, što transnacyjanalnyja karparacyi zrobiać śviet hłabalnym, a dziaržavy — niepatrebnymi. Na dumku Snajdera, heta niebiaśpiečnaja iluzija, jakaja moža vyklikać trahiedyju ŭ budučyni. Bo Chałakost (jak i luby inšy hienacyd) byŭ mahčymy tam, dzie dziaržava była słaboj abo jaje zusim nie isnavała.
Kamientary