U Minsku raźbirajuć Histaryčnuju majsterniu, jakaja zachoŭvała pamiać pra Chałakost
Ad ścipłaha damka kala Jaŭrejskaha miemaryjalnaha parku zastałosia paru ścien. U čas vajny tut u schovancy chavalisia apošnija vyžyłyja viaźni hieta. Razabralisia, što adbyvajecca z histaryčnym budynkam. Panikavać nie varta.
U sacsietkach źjaviłasia infarmacyja pra toje, što ŭ centry stalicy pa vulicy Suchoj, 25 znosiać dom, u jakim raniej raźmiaščałasia Histaryčnaja majsternia imia Leanida Levina. Ale raboty hetyja byli zapłanavanyja daŭno i staviać za metu pašyreńnie histaryčnaha kompleksu.
Jaŭrejskaja «malina»
Dom byŭ pabudavany ŭ pačatku XX stahodździa i naležaŭ siamji Biarkoŭskich. Lejb Biarkoŭski byŭ vartaŭnikom na raźmieščanych niepadalok jaŭrejskich mohiłkach i viadomym raźbiarom pa kamieni — taksama rabiŭ kamiani dla mohiłak. Paśla 1929 hoda dom byŭ nacyjanalizavany i, jak miarkujecca, vykarystoŭvaŭsia pramysłovaj arciellu.
Padčas vajny dom la mohiłak znachodziŭsia ŭ miežach Minskaha hieta. U im była zroblena schovanka, tak zvanaja «malina». Jaŭrei nočču vynosili ŭ viodrach pa łancužku ziamlu, raskidali jaje pa dvary, źvierchu kłali dzioran.
21 kastryčnika 1943 hoda nacysty likvidavali hieta, źniščyŭšy ŭsich jaho nasielnikaŭ. 23 kastryčnika akupanty abviaścili Minsk «judenfraj» (Judenfrei) — svabodnym ad jaŭrejaŭ. Adnak u «malinie» schavalisia 26 jaŭrejaŭ z hieta, i 13 ź ich dažyli da vyzvaleńnia. U schovancy, jakaja raźmiaščałasia ŭ budynku Histaryčnaj majsterni, zastavałasia pad ziamloj na praciahu 9 miesiacaŭ, až da vyzvaleńnia horada 3 lipienia 1944 hoda, i Lizavieta Laŭkova.
«My čuli vielmi ciažkija samaloty, jakija, zdavałasia, raskołvali nieba. […] Prajšła hadzina, dźvie, try. My dumali, što ŭsio — jaje schapili. I jakraz tady jana rasčyściła ŭvachod i pačała kryčać: «Vychodźcie, vajna skončyłasia». My nie zrazumieli i spytali jaje, što zdaryłasia, a jana znoŭ: «Vychodźcie, heta ŭžo savieckaja armija». Ale jak vybracca, kali nohi nie słuchajucca. I mnie nie było čaho apranuć; chałat, jaki na mnie byŭ na momant uvachodu ŭ chovanku, byŭ brudny i poŭny vošaj. Nie myłasia dzieviać miesiacaŭ, dy j nie tolki ja — nichto z nas nie prymaŭ vannu, my navat ruki nie myli ŭvieś toj čas», — uspaminała Laŭkova.
U paślavajenny čas tut raźmiaščalisia ZAHS, šviejnaja majsternia i budaŭničy skład.
Histaryčnaja majsternia Leanida Levina
U sakaviku 2003 hoda ŭ budynku na Suchoj, 25 raźmiaściłasia Histaryčnaja majsternia. Jana była zadumanaja Leanidam Levinym, zasłužanym architektaram Biełarusi, aŭtaram mnostva miemaryjałaŭ i staršynioj Sajuza biełaruskich jaŭrejskich hramadskich abjadnańniaŭ i abščyn, jak most parazumieńnia i prymireńnia narodaŭ. Jon sam zaśpieŭ vajnu małym chłopcam u Minsku i dobra viedaŭ składanyja losy ludziej, jakija prajšli praz Chałakost.
Histaryčnaja majsternia była stvorana pry Minskim mižnarodnym adukacyjnym centry imia Iachima Rau. Jaje zasnavalnikami taksama vystupili Sajuz Biełaruskich jaŭrejskich hramadskich abjadnańniaŭ i abščyn i Dortmundski mižnarodny adukacyjny centr, jaki niasie asnoŭnuju nahruzku pa finansavańni prajekta, atrymlivajučy srodki ad sotniaŭ achviaravalnikaŭ z Hiermanii.
U Histaryčnaj majsterni ładzilisia mižnarodnyja kanfierencyi i sieminary. Jana ŭklučała vystavu pa temie Chałakosta, što pralivaje śviatło na ciomnyja staronki minułaha, kali praz hety budynak prachodzili viaźni jaŭrejskaha hieta. Majsternia padtrymlivała partniorskija suviazi z uładami Bierlina, Bona, Kiolna, Bremiena, Frankfurta-na-Majnie, Vieny, a taksama ŭniviersitetami, muziejami, miemaryjałami Hiermanii i Aŭstryi.
Paśla śmierci Leanida Levina Histaryčnaja majsternia ŭ 2015 hodzie atrymała jahonaje imia.
Što budzie
Architekturnuju i hramadskuju spravu svajho baćki praciahnuła Halina Levina. U kancy vieraśnia 2021 hoda «Tvorčaja majsternia architektara Levina Ł.M.» pradstaviła na hramadskaje abmierkavańnie kancepcyju rekanstrukcyi Histaryčnaj majsterni pa vulicy Suchoj. Budynak daŭno byŭ avaryjny, i ŭ častcy jaho ŭvohule zabaraniałasia chadzić z-za niebiaśpieki abvalvańnia padłohi.
Kancepcyja rekanstrukcyi, raspracavanaja architektarami Levinaj, Kapyłovym i Łukičovaj, praduhledžvała znos paślavajennych prybudoŭ da budynka kanca XIX — pačatku XX stahodździa. Zamiest ich musiła ŭźniknuć prybudova sa škła i kamieniu, jakaja b značna pašyryła płošču Histaryčnaj majsterni. Ścieny novaj prybudovy zaprajektavali nachilenymi, kab emacyjna było adčuvańnie taho, što vajna pastaviła na kraj abryvu mnohija siemji i krainy.
Novy kompleks Histaryčnaj majsterni musiŭ stać dvuchuzroŭnievym, z vykarystańniem cokalnaha pavierchu. Centralnaj častkaj budučaj ekspazicyi musiła stać «malina» — schovanka ŭ padvale, dzie chavalisia viaźni hieta.
Pierad uvachodam u abnoŭleny budynak pavinna była źjavicca jabłynia, bo jabłyk maje vialikaje značeńnie ŭ jaŭrejskaj tradycyi. A na hałoŭnym fasadzie — kampazicyja «Dni hieta» skulptara Alaksandra Šapo. Dakranuŭšysia da niejkaha dnia, možna było b daviedacca, što ŭ toj dzień adbyłosia ŭ Minskim hieta, jakoje isnavała dva hady i try miesiacy.
Zakazčykam rekanstrukcyi vystupiŭ usio toj ža Minski mižnarodny adukacyjny centr imia Iaachima Rau — adna ź niešmatlikich zamiežnych arhanizacyj, jakija siońnia praciahvajuć svaju aktyŭnuju dziejnaść u Biełarusi.
Zrešty, realizacyja prajekta pa nieviadomych pryčynach zaciahnułasia. U suviazi z padrychtoŭkaj da rekanstrukcyi Histaryčnaja majsternia była zakrytaja dla naviedvańniaŭ jašče ŭ pačatku lutaha 2023 hoda, ale aktyŭnyja budaŭničyja raboty byli zaŭvažanyja tolki ciapier, u kancy 2024 hoda.
Rekanstrukcyja, adnak, vyjšła za miežy abaznačanaha ŭ raniejšaj kancepcyi znosu prybudoŭ. Na fotazdymkach na Suchoj vulicy bačna, što razabranaja i bolšaja častka draŭlanaj častki doma, jakaja ličycca aryhinalnaj.
U svoj čas budynku nie atrymałasia aficyjna prysvoić status historyka-kulturnaj kaštoŭnaści, tamu asablivych abmiežavańniaŭ u rekanstruktaraŭ niama.
Ale z ulikam taho, što prajektam zajmałasia Halina Levina, jakaja dbaje pra pamiać baćki i historyju jaŭrejskaj mienšaści ŭ Biełarusi, možna spadziavacca, što razabranaja draŭlanaja častka doma budzie paśla sabranaja nanova. Prynamsi častku zruba źbiralisia ekspanavać na hałoŭnym fasadzie. Taksama ŭ prajekcie źviartali ŭvahu na toje, kab pryjarytetam byŭ histaryčny budynak, tamu prybudova budzie nižejšaj za jaho.
«Naša Niva» — bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆJak vyhladaje suśvietna viadomaja jaŭrejskaja sieminaryja ŭ Vałožynie paśla restaŭracyi — šmat FOTA
Paśla danosu Bondaravaj raptoŭna admianili vystavu ŭ muziei Janki Kupały. Ciapier jana patrabuje na muziei šyldy pa-rusku
Śviatkavać treci padzieł Rečy Paspalitaj, dapłačvać Hihinu i adsunuć Marzaluka: jak Rasija choča pierapisać historyju Biełarusi
«Dažynki». Zahadka padzabytaj karciny Ruščyca
Ciapier čytajuć
Pamior palitviazień Valancin Štermier. «Ledź chadziŭ paśla insultu — a jaho kinuli ŭ ŠIZA»7
Kamientary