Biełaruś — nie ŭskraina, a centr jeŭrapiejskaj historyi, śćviardžaje historyk Cimaci Snajder

Lekcyja Snajdera prajšła 27 červienia 2025 hoda ŭ Vienskim muziei.

Nacyja — staraja ci novaja?

Snajder zadaje hałoŭnaje pytańnie: nacyja — heta niešta staražytnaje ci sučasnaje? Jaho adkaz: i toje, i toje. Nacyi ŭźnikajuć z hłybokich histaryčnych pracesaŭ: mihracyj, kantaktaŭ, abmienu. Ale farmujucca jany ŭ kantekście madernaści: praz adukacyju, druk, dziaržaŭnuju palityku, internet.

Jon krytykuje nacyjanalistyčny padychod, jaki śćviardžaje, byccam sučasnaja nacyja ciahniecca bieśpierapynna z hłybini stahodździaŭ.

«Takoha minułaha, jak jaho ŭjaŭlajuć nacyjanalisty, — dzie nibyta isnuje adziny narod, viečna niavinny, jaki nikoli nie rabiŭ ničoha błahoha i jaki byccam isnavaŭ zaŭsiody, — nie isnuje. Ale jość inšaje hłybokaje minułaje — składanaje, nasyčanaje sustrečami i płastami, jakoje možna adkryvać ź cikavaściu i nadziejaj».

Aŭtakraty i zamarožanaje minułaje

Sučasnyja aŭtakraty vykarystoŭvajuć historyju jak instrumient, kab pretendavać na viečnuju ŭładu.

Jak heta pracuje?

«Adzin z prykładaŭ — heta toje, što my bačym u Rasii. I jon vielmi padobny da taho, što adbyvajecca ŭ Biełarusi. Heta prostaja schiema:

1. Vybirajecca niejki momant u minułym.
2. Hety momant abviaščajecca momantam daskanałaści i niavinnaści.
3. Dalej śćviardžajecca, što z taho momantu ničoha istotnaha nie adbyłosia.
4. I narešcie, uźnikaje dyktatar, jaki kaža: «Ja harantyja taho minułaha, tamu maja ŭłada viečnaja».

U roznych krainach heta adbyvajecca z roznymi akcentami. U Rasii hety idealizavany momant — heta 988 hod, kali Uładzimir (a nasamreč Valdemar) chryściŭ svaju dziaržavu. U Biełarusi Łukašenka addaje pieravahu inšaj dacie — 1945 hod».

Snajder papiaredžvaje: historyja tak nie pracuje. Jana składzienaja ź niečakanaściaŭ, supraćlehłaściaŭ i sustreč. Jana patrabuje nie paŭtoru, a razumieńnia. «Kali vy čytajecie knihu pa historyi, i jana paćviardžaje toje, što vy i tak dumali, heta drennaja kniha».

Pavialičyć

Historyja nie słužyć uładzie

Sapraŭdnaja historyja nie dapuskaje supiarečnaściaŭ kštałtu aficyjnych mifaŭ.

«Siońniašniaja aficyjnaja biełaruskaja ideałohija śćviardžaje, što momant, kali SSSR zaklučyŭ sajuz z nacysckaj Hiermanijaj (pakt Mołatava-Rybientropa), nibyta paćviardžaje antynacyscki charaktar Biełarusi. Heta absurd: niemahčyma adnačasova być z sajuźnikam Hitlera — i suprać Hitlera».

Historyja taksama nie pavinna stračvać etyku. Etyka daśledčyka — šukać praŭdu, navat kali jana składanaja. Etyka ludziej minułaha — častka histaryčnaj praŭdy.

«Historyja — heta nie pra pamiać, jakaja słužyć palitycy. Heta nie historyja jak instrumient «pamiaci dziela zručnaha kiravańnia». Heta historyja jak maralnaje i intelektualnaje daśledavańnie składanaści».

Bolšaść historyj nacyi — nie nacyjanalnyja

Snajder tłumačyć: toje, što pryviało da źjaŭleńnia nacyj, było nie nacyjanalnym pa sutnaści. Heta byli impieryi, ekanamičnyja struktury, vojny, reakcyi na hłabalnyja tendencyi.

Nacyja — pradukt taho, što adbyvałasia vakoł jaje. «Nasamreč historyja nacyi — heta pieravažna historyja nienacyjanalnych rečaŭ».

Biełaruś jak miesca sustrečy cyvilizacyj

Snajder adznačaje, što Biełaruś — heta rehijon, dzie pierasiakalisia dva staražytnyja śvietapohladnyja haryzonty:

1. antyčnaja Hrecyja (VII—III stahodździ da n.e.),
2. śviet vikinhaŭ (VII—X stahodździ n.e.).

Hetyja dźvie tradycyi sutykalisia praz handal i abmien u Paŭdniovaj i Paŭnočnaj Biełarusi. Mienavita tut pierasiakalisia handlovyja šlachi pamiž hrekami i skifami, a paźniej — šlachi vikinhaŭ na ŭschod.

U paŭdniovych rajonach Biełarusi archieołahi znachodziać skifskija klinki i hrečaskija maniety V—VII st. da n.e. Heta śviedčyć, što Biełaruś była častkaj šyrokaj ekanamičnaj prastory, jakaja złučała Paŭdniovuju Jeŭraziju praz Čornaje mora ź lasami i bałotami Poŭnačy.

Snajder kaža: «Biez hetaj vialikaj ekanamičnaj zony nie było b Hrecyi. Ale taksama nie było b i Skifii ŭ tym vyhladzie, jak my jaje ŭjaŭlajem».

Heta pieršy prykład taho, što biełaruskaja prastora nie była izalavanaj — jana była častkaj hłabalnaj historyi z samaj hłybini času.

Pavialičyć

Dźvina, vikinhi i naradžeńnie skandynaŭskaj mifałohii

Snajder praciahvaje: kali hrečaskaja cyvilizacyja niemahčymaja biez suviaziaŭ z Poŭnačču, dyk skandynaŭskaja mifałohija niemahčymaja biez Uschodu. Jon kaža, što hałoŭny handlovy i kulturny šlach vikinhaŭ — tak zvany «ŭschodni šlach» — prachodziŭ praz Paŭnočnuju Biełaruś, pa race Dźvina.

Vikinhi išli da arabskaha srebra, prachodziačy praz terytoryi, nasielenyja fina-vuhrami, bałtami i słavianami. Hetyja ziemli byli nie tolki tranzitnymi, ale i duchoŭna ŭpłyvovymi.

«Na hetym šlachu vikinhi ŭvieś čas kantaktavali z bałckimi, finskimi i słavianskimi plamionami. Jany byli nie «etničnymi šviedami» — jany byli źmiašanymi karavanami, supolnaściami, u jakich razam vandravali bałty, słavianie, finy, estoncy. Na hetych maršrutach paŭstavali novyja formy supracy, handlu, identyčnaściaŭ».

Pavodle Snajdera, mienavita šmatviakovy kantakt z hetymi kulturami zrabiŭ vobraz Tora i Odyna takim hłybokim i składanym.

Jon adznačaje, što ŭ «Starejšaj Edzie» — asnoŭnaj krynicy skandynaŭskaj mifałohii — pieršaja zhadanaja raka ŭ paemie pra Odyna — heta Dźvina. Heta śviedčyć, što biełaruskaja raka zajmała važnaje miesca ŭ hieahrafii skandynaŭskich ujaŭleńniaŭ pra śviet.

Takim čynam, Biełaruś stanovicca klučavym miescam, dzie adbyvałasia pieraŭtvareńnie prostych vobrazaŭ pahanskich bahoŭ u składanuju mifałahičnuju sistemu. A vobraz Odyna, jaki achviaruje svajo voka ŭ kałodziež, nabyvaje novy sens, kali viedać, što ŭ finskaj i bałckaj tradycyi kałodziež abo bałota — miesca siły i duchaŭ.

Hetaja častka Jeŭropy, pavodle Snajdera, nie tolki hieahrafičny most, ale i kulturny inkubatar. Jana zrabiła ŭniosak u stvareńnie taho, što siońnia nazyvajuć «skandynaŭskim» — ad paezii da supierhierojaŭ Marvel.

Pavialičyć

Spadčyna Rusi i Vialikaje Kniastva Litoŭskaje

Paśla raspadu Rusi ŭ XIII stahodździ (asabliva paśla manholskaha ŭvarvańnia 1241 hoda), jaje spadčynu najbolš paśladoŭna praciahvaje nie Maskva, a Vialikaje Kniastva Litoŭskaje. Mienavita jano abjadnoŭvaje bolšuju častku terytoryj Rusi i pretenduje na jaje kulturnuju i pravavuju spadčynu.

Snajder padkreślivaje: u VKŁ zachoŭvajecca mova i pravavyja tradycyi Rusi. Mova sudoŭ u Vilni — słavianskaja. Zakony pišucca na słavianskaj movie. Šmatlikija arystakratyčnyja rody Rusi zachoŭvajuć majomaść i ŭpłyŭ u miežach VKŁ.

Na supraćlehłaść hetamu, Maskoŭskaja dziaržava farmujecca ŭ značna bolšaj stupieni pad upłyvam Załatoj Ardy. Tam ułada pierachodzić da tych, chto lepš źbiraje daninu dla chana. Adsiul — inšaja madel dziaržavy i jaje nielitvinskaja tradycyja.

VKŁ taksama stanovicca prastoraj dla rańniaha raźvićcia habrejskich hramadaŭ, što adroźnivaje jaho ad Maskvy. Biełaruskaje i ŭkrainskaje haradskoje asiarodździe ŭ hety pieryjad farmirujecca jak šmatkanfiesijnaje i šmatnacyjanalnaje.

U 1569 hodzie, kali stvarajecca Reč Paspalitaja, adbyvajecca farmalnaje abjadnańnie VKŁ i Polščy.

Snajder ličyć, što mienavita hety momant stanovicca pačatkam umoŭnaj miažy pamiž tym, što paźniej budzie nazyvacca Biełaruśsiu i Ukrainaj. Bo polskaje prava naŭprost uvodzicca va Ukrainie, ale nie ŭ VKŁ.

«Voś tady, u 1569 hodzie, adbyvajecca niešta vielmi cikavaje: ukrainskija ziemli, ziemli ŭschodu, pierachodziać niepasredna pad polskuju jurysdykcyju, a biełaruskija ziemli, jak i terytoryi Litvy, zastajucca pad ułasnymi, asobnymi zakonami. Heta značyć, mienavita tady, u hetym hodzie, pravodzicca miaža, jakoj raniej nie było, miaža pamiž tym, što stanie Biełaruśsiu, i tym, što stanie Ukrainaj. Zakony VKŁ praciahvajuć dziejničać asobna, i biełaruskaja šlachta zachoŭvaje svaju pravavuju i kulturnuju svojeasablivaść».

Nacyjanalnyja ruchi i XIX stahodździe

U XIX stahodździ ŭ byłych ziemlach Rečy Paspalitaj (u tym liku Biełarusi) farmujucca nacyjanalnyja ruchi. Biełaruski ruch uźnikaje paralelna z polskim, litoŭskim i ŭkrainskim i sutykajecca z tymi ž vyklikami: nieabchodnaściu admovicca ad jak rasijskaj impierskaj madeli, tak i ad spadčyny šlachieckaj respubliki, aryjentavanaj na elity.

Snajder zaŭvažaje, što biełarusy znachodzilisia ŭ mienš spryjalnych umovach, čym susiedzi. Ich terytoryja całkam apynułasia ŭ miežach Rasijskaj impieryi, u adroźnieńnie ad Polščy ci Litvy, dzie častka nasielnictva žyła pad uładaj bolš libieralnych aŭstryjcaŭ ci prusaŭ. Heta dało tym narodam pieravahu ŭ raźvićci adukacyi, druku, palityki.

Pry hetym biełaruskaja nacyjanalnaja ideja nie była vyklučalnaj. U joj uličvałasia prysutnaść palakaŭ, habrejaŭ, litoŭcaŭ. U adroźnieńnie ad bolš žorstkaha admaŭleńnia Rečy Paspalitaj u Litvie, biełaruskija dziejačy časta ŭsprymali jaje spadčynu jak častku svajoj historyi.

I choć zvyčajna ličycca, što padzieł — heta niešta admoŭnaje, Snajder padkreślivaje paradaksalnuju vysnovu: dla nacyjanalnaha adradžeńnia padzieł moh być pieravahaj. Bo kali narod padzieleny pamiž niekalkimi dziaržavami, zaŭždy jość mahčymaść raźvivać svaju kulturu na terytoryi toj častki, dzie ŭłady mienš represiŭnyja. U biełarusaŭ ža takoj «pieravahi padziełu» nie było.

U vyniku na praciahu jak Rečy Paspalitaj, tak i ŭžo ŭ rasijski pieryjad, polskaja kultura zastavałasia daminujučaj siarod biełaruskaj elity. Heta abumoviła adstavańnie nacyjanalnaha ruchu.

U XX stahodździ situacyja ŭskładniłasia. Paśla Pieršaj suśvietnaj vajny Biełaruś padzialili miž saboju Polšča i Saviecki Sajuz. Pry hetym Polšča pravodziła žorstkuju palityku asimilacyi i pryhniotu biełaruskaj kultury — jašče bolš žorstkuju, čym u dačynieńni da ŭkrainskaj.

Jašče adnoj stratehičnaj prablemaj dla biełaruskaha nacyjanalnaha ruchu była strata Vilni. U adroźnieńnie ad inšych nacyjanalnych prajektaŭ, jakija mahli abapiracca na bujnyja kulturnyja centry (Praha dla čechaŭ, Budapiešt dla vienhraŭ, Varšava dla palakaŭ), biełarusy nie mieli padobnaha centra. Vilnia ličyłasia takim centram, ale jana adyšła Litvie, što značna abmiežavała mahčymaści raźvićcia biełaruskaha ruchu ŭ mižvajenny i saviecki pieryjady.

Pavialičyć

XX stahodździe: vajna, hvałt i strata pamiaci

Snajder padkreślivaje, što Biełaruś u XX stahodździ stała adnym z najbolš paciarpiełych rehijonaŭ Jeŭropy. Jana apynułasia pad uładaj Savietaŭ, a zatym pad akupacyjaj nacystaŭ. Mienavita tut adbyvalisia niekatoryja z najbolš masavych źniščeńniaŭ habrejaŭ — jak u haradach, tak i ŭ lasach, jak padčas źniščeńnia Minskaha hieta.

Biełaruś straciła značnuju častku intelihiencyi — spačatku ŭ 1930-ja hady, kali Stalin źniščyŭ kulturnuju elitu; potym u 1940-ja, kali nacysty likvidavali adukavanuju haradskuju prasłojku; i paśla vajny, kali saviecki režym nie dazvoliŭ adradžeńnia nacyjanalnaj kultury.

Snajder adznačaje: «U Biełarusi było niekalki mahčymaściaŭ vybudoŭvać svaju nacyjanalnuju historyju — i ŭsie jany byli pierarvanyja hvałtam».

«Saviecki Sajuz stanovicca sajuźnikam nacysckaj Hiermanii ŭ 1939 hodzie, što pryvodzić da taho, što niamieckaja armija akazvajecca litaralna na miažy taho, što było Biełaruśsiu, Savieckaj Biełaruśsiu. I kali pačynajecca niamieckaje ŭvarvańnie, jano moža adrazu ž prakacicca praź Biełaruś, jakaja stanovicca asnoŭnym maršrutam nastupu.

Ja nie mahu raspavieści ŭsiu historyju akupacyi. Vy ŭsie, ja ŭpeŭnieny, i tak majecie ŭjaŭleńnie, nakolki žudasnaj jana była. Ale kali kazać pra rehijony Savieckaha Sajuza — i navat pra Jeŭropu ŭvohule — Biełaruskaja SSR mieła najvyšejšyja pakazčyki strataŭ siarod usich, nie tolki ŭ SSSR, ale i va ŭsioj Jeŭropie. I biełarusy jak narod, pavodle danych savieckaha pierapisu, paciarpieli bolš za ŭsich, akramia habrejaŭ.

I Biełaruś — heta centr złačynstvaŭ, pra jakija my viedajem, i złačynstvaŭ, pra jakija my, mahčyma, jašče nie viedajem. Heta — centr Chałakostu. Heta — centr Chałakostu, ździejśnienaha kulami.

Heta taksama — centr hałodnaj śmierci savieckich vajennapałonnych, što značna mienš viadoma. I dla tych, chto nie ź Biełarusi, skažu: hetak zvanyja antypartyzanskija apieracyi, jakija pravodzili niemcy, taksama byli skancentravanyja ŭ Biełarusi i pryviali da źniščeńnia bieźličy biełaruskich viosak. Heta byli asobnyja vajennyja złačynstvy sami pa sabie. (…)

I, viadoma, ironija va ŭsim hetym u tym — i ciapier ja pierachodžu da taho, jak my dumajem pra historyju i jak siońniašni režym prapanuje nam pra jaje dumać, — što siońniašni režym prapanuje ŭsprymać pakt Mołatava-Rybientropa i pačatak Druhoj suśvietnaj vajny jak niešta dobraje. Siońnia isnuje aficyjny Dzień narodnaha adzinstva, prymierkavany da 17 vieraśnia. Ale 17 vieraśnia — heta, viadoma, dzień, kali Saviecki Sajuz napaŭ na ŭschodniuju Polšču jak sajuźnik nacysckaj Hiermanii. Jak sajuźnik nacysckaj Hiermanii».

Paśla 1945 hoda saviecki naratyŭ zamacavaŭ vobraz biełarusaŭ jak nacyi partyzanaŭ. Heta sapraŭdy važny i hieraičny elemient, ale jon nie adlustroŭvaje składanaści historyi. Naprykład, u Biełarusi nie było adkrytaha dyjałohu pra Chałakost, pra supracu z akupacyjnymi režymami, pra stalinskija represii.

Usio heta zrabiła histaryčnuju pamiać vielmi ŭraźlivaj. I ciapier, pavodle Snajdera, aŭtarytarny režym sprabuje zamianić składanuju historyju na adzinuju, sterylnuju ideju: «my byli achviarami, my zmahalisia, i tamu nijakich pytańniaŭ być nie pavinna».

Pavialičyć

Čamu historyja Biełarusi važnaja siońnia

U zaviaršeńni svajoj lekcyi Snajder śćviardžaje: razumieć historyju Biełarusi — značyć razumieć samu ideju Jeŭropy. Biełaruś — heta vyprabavańnie dla jeŭrapiejskaj pamiaci, palityki i kaštoŭnaściaŭ.

Jon adznačaje, što biełarusy pakazali prykład hramadzianskaj mužnaści padčas pratestaŭ 2020 hoda. Ludzi vyjšli nie dziela hieapalityki, a dziela hodnaści, praŭdy i svabody. I mienavita historyja moža padtrymać hety ruch, kali jaje nie zamoŭčvajuć i nie skažajuć.

«Svaboda pačynajecca z historyi. Biez ułasnaj historyi niama identyčnaści, a bieź identyčnaści niama supracivu».

Snajder zaklikaje hladzieć na Biełaruś nie jak na «zadni dvor Rasii», a jak na centralnaje miesca jeŭrapiejskaha dośviedu.

Historyja Biełarusi — heta historyja impieryj i supracivu, składanaści i šmatkulturnaści, a taksama historyja mahčymaściaŭ, jakija jašče nie realizavanyja.

Jon zaviaršaje: «Kali my razumiejem Biełaruś — my lepš razumiejem i siabie. Bo historyja — heta zaŭsiody pra nas».

• 59
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 1