Barysova dola
Barys Hadunoŭ – maskoŭski car tatarskaha pachodžańnia, ukraj apahanieny Alaksandram Puškinym. Trahična paciarpieŭ ad intehracyjnych inicyjatyvaŭ Lava Sapiehi.
Naradziŭsia Barys pamiž 1549 i 1552 h. Hałoŭnaje – udała ažanicca. Historyja nie zachavała źviestak pra vyhlad i maralnyja charaktarystyki Barysavaj abrańnicy, Maryi, dy heta j nieistotna. Našmat bolšaje značeńnie maje toj fakt, što jejnym baćkam byŭ Maluta Skurataŭ, jaki, kali chto nia viedaje, zajmaŭ u časy Ivana Žachlivaha pasadu staršyni kamitetu dziaržbiaśpieki Maskoŭskaha kniastva i mieŭ ruki daŭžejšyja, čym u zasnavalnika stalicy vyšejpamianionaj dziaržaŭnaj adzinki. Dyj sam Hadunoŭ u maładości papracavaŭ u “orhanach” — byŭ apryčnikam, to bok čymści siarednim pamiž bajcom specpadraździaleńnia “Ałmaz” i rekieciram, i zajmaŭsia razhonam bajarskich demanstracyjaŭ i charčraźviorstkaj, što, jak my pabačym dalej, zusim nie paŭpłyvała na jahonyja pryŭkrasnyja dušeŭnyja jakaści – zareža, byvała, čałaviek dvaccać, a paśla sałoŭku słuchaje i płača, i płača... Adnym słovam, Barys, dziakujučy ščylnamu supracoŭnictvu ź cieściem, išoŭ uharu, ciahnuŭ za saboju svaich nieźličonych bratoŭ i pacichu zrabiŭsia samym krutym na rajonie – až da taho, što pačaŭ prymiervać na siabie šapku Manamacha. Tym bolš, što vydaŭsia zručny vypadak...
I mieŭ Ivan Žachlivy
try syny...
Try – jak u kazcy. Samym perspektyŭnym byŭ pieršy – Ivan Žachlivy-małodšy, jakomu, adnak pieraškodziła dažyć da prezydenckich vybaraŭ vypadkovaje padzieńnie na ciemia baćkavaj ababitaj žalezam kulby. Durniem, nasupierak kazačnaj fabule, byŭ siaredni – Fiodar. Małodšy – Dźmitry – uvohule ŭ raźlik nia braŭsia dziela małych hadoŭ dy epilepsii.
Takim čynam, caravać paśla baćki mieŭsia Fiodar – mała taho, što durny, dyk jašče j žanaty ź siastroj Barysa Hadunova – Irynaj. Dziaciej jany nia mieli, i Ivan Žachlivy, adčuvajučy, što zahniecca, nie pabačyŭšy ŭnukaŭ, vyrašyŭ ich raźvieści j ažanić Fiodara šče raz. Dyj samomu varta było b źmianić abstanoŭku, vypraviŭšy ŭ manastyr abrydłuju žonku j taksama ažanicca... nu, choć by i z anhielskaj pryncesaj – takich žanok u bahataj kalekcyi cara jašče nie było. Hadunoŭ razumieŭ, što ŭsie hetyja perturbacyi adsunuć jaho na zadvorki rasiejskaj palityki. Tre było dziejničać, i dziejničać nieadkładna. A tut — jakoje supadzieńnie! — pamiraje Ivan Žachlivy. Aficyjnaj pryčynaj śmierci sudmedekspertyza pryznała chraničny hiemaroj i ŭdušša, jakoje stałasia vynikam pieraciskańnia carskaj šyi matuzkom. Žoŭtaja presa pisała, što matuzok byŭ ad botaŭ Hadunova.
Adrazu paśla inaŭhuracyi, kali stałasia zrazumiełym, što Fiodar Ivanavič pad siabie chodzić i, naturalna, dziaržavaj kiravać nia zmoža, aliharchi vyrašyli caravać supolna. Adnak u chutkim časie Barys ich usich “zamačyŭ” (voś dzie prydaŭsia dośvied pracy ŭ orhanach!) i paśla, užo ni ŭ koha nie pytajučysia, torhaŭ maryjanetkavaha Fiodara Ivanaviča za tyja nitački, za jakija chacieŭ. Hadunoŭ byŭ dla Rasiei sapraŭdnaj znachodkaj – razumny, pryhožy, u mieru despatyčny mužčyna ŭ poŭnym roskvicie siłaŭ. Vycisnuŭšy ŭsio mahčymaje z apryčnikaŭ, jon rasfarmavaŭ ich (i tvary rasiejcaŭ adrazu zrabilisia viasiołyja-viasiołyja).
Mocny haspadarnik
Hadunoŭ mieŭ prazachodniuju aryjentacyju: jon nie šukaŭ siabroŭ na blizkim Uschodzie, a imknuŭsia pašyryć kantakty z Zachadam, i najpierš z Anhlijaj. Taki vybar byŭ abumoŭleny asablivaściami relihijnaj palityki hetaj krainy, jakaja admaŭlała kancepcyju tradycyjnaha katalictva, prytrymlivajučysia bolš demakratyčna aryjentavanaha pratestantyzmu (a mo Barysu prosta padabaŭsia Šekśpir?) A voś adsutnaść siabroŭskich stasunkaŭ z Rečču Paspalitaj śviedčyć, što biełaruska-polskaj vajenščyny ŭ asobie Ściapana Batury i jahonych idejnych pierajemnikaŭ jon nie lubiŭ, tamu jakaja-niebudź damova pra stvareńnie adzinaj ekanamičnaj prastory vyhladała b krajnie nielahična. Rabić staŭku na Niamieččynu taksama nie vypadała – z pryčyny adsutnaści jaje jak takoj.
Hadunoŭ vyjaviŭ siabie nia tolki jak dalnabačny palityk, ale j jak mocny haspadarnik: raśli harady, handal, ustaloŭvaŭsia pryhon, dachody raśli, na les hledziačy. Rasiejcy na takoha cara malicca musili.
U 1591 h. u Vuhličy pry niavyśvietlenych abstavinach pamior syn Ivana Žachlivaha Dźmitry: chłopčyk u prypadku epilepsii pavaliŭsia j naparoŭsia na nož – i tak 10 razoŭ. Žoŭtaja presa pisała, što mienavita Barys dazvoliŭ chłopčyku pahulacca ŭ nožyk.
U studzieni 1598 h. pamiraje durny, žanaty i, što samaje hałoŭnaje, biaździetny Fiodar Ivanavič. Ziemski sabor paličyŭ adzinym realnym kandydatam na pasadu pravadyra
nacyi Hadunova. Cikava, što Hadunoŭ budzie ŭsiu svaju niadoŭhuju karjeru pramaŭlać ad imia narodu – “narodam abrany i narodu słuža” stanie ŭstupam da ŭsich jahonych pramovaŭ.
Jon praciahvaŭ madernizacyju Maskovii: zaprašaŭ na słužbu inšaziemcaŭ, zadumvaŭ zasnavać universytet, razharnuŭ u Maskvie budaŭnictva, zajmaŭsia dabračynnaściu, pryčym čaściakom za ŭłasny, a nie za kazionny košt, zavioŭ patryjarcha... I fatalnaje niešancavańnie!
Niespryjalnyja ŭmovy nadvorja
Usio leta 1600 h. išli zalevy. Radavyja rasiejskija hraždanie nie paśpieli sabrać uradžaj. A 1 vieraśnia, jakraz na Dzień viedaŭ, ciskanuli marazy, pieratvaryŭšy zalityja daždžami paletki ŭ chakiejnaje pole. U nastupnym hodzie leta ź zimoj uvohule pamianialisia miescami, i zamiest taho, kab žyta žać, rasiejskija hraždany taptali łyžniu. Uradžaj 1602 h. taksama nia byŭ sabrany – vidać, užo pavodle analohii. Tak što ceny na chleb uźnialisia ŭ niekalki dziasiatkaŭ razoŭ, u vyniku čaho ŭ meniu maskavitaŭ uvajšli katy, sabaki, trava, kara z drevaŭ, a taksama siabry j susiedzi.
Za hetyja hady Barys spuściŭ uvieś svoj skarb: razdavaŭ hrošy i chleb, kupleny za ŭłasnyja srodki. Takaja carskaja dabrynia j niedalnabačnaść, jak zaŭsiody, sparadziła karupcyju. Niačesnyja viertykalščyki prysvojvali chleb, spekulavali, krali. A ŭ Maskvu łamanulisia achvotnyja pajeści chleba na durnia. Hadunoŭ adčyniŭ carskija śvirny. Nie chapiła. Na ŭskrainach i ŭ pravincyjach abudzilisia separatysckija nastroi, pačalisia pryludnyja abmierkavańni pieravahaŭ charčovaj prahramy Rečy Paspalitaj i taleravaj zony. Voś tady Barysu ŭsio ŭspomnili: i niezakonnaje caravańnie, i zabojstva Dźmitryja, i padazronuju prazachodniuju aryjentacyju. Iznoŭ ža – ni z puščy, ni z pola pačalisia raznastajnyja niabiesnyja specefekty. U pavietry zapachła impičmentam.
Jakraz tut i źjaviŭsia carevič Dźmitry, u cudoŭnaje vyratavańnie jakoha Hadunoŭ, što ŭłasnymi vačyma bačyŭ zaklučeńnie sudmedekspertyzy pa fakcie śmierci Žachlivaha D.I., užo nijak nia moh pavieryć. Pavodle daniasieńniaŭ słužby zamiežnaj vyviedki, kandydat ad apazycyi byŭ nasamreč źbiehłym manacham Ryhoram Atrepjevym, jakoha złavili, admyli, pryčasali, ažanili z Marynaj Mnišak, dali vojska i vypravili ŭ turne pa vybarčych akruhach. Hałoŭnym imidžmejkieram i staršyniom pieradvybarčaha štabu Iłžedźmitryja byŭ nia chto inšy, jak Leŭ Sapieha, biełaruski palityk numar adzin, pra jakoha dasiońnia pišuć knihi navat muzyčnyja krytyki. I raspačaŭ jon hetuju aferu nia prosta tak...
Intehratar Leŭ Sapieha
U 1599—1600 h. stanovišča Rečy Paspalitaj pahoršyłasia. Tatarskija palavyja kamandziry pry padtrymcy tureckich fundamentalistaŭ lutavali na paŭdniovych miežach. Švedzkija desantniki vysadzilisia ŭ Estonii, pazachoplivali krepaści i mieli namiery hetaksama paviesialicca ŭ Livonii, na spradviečnaj biełaruskaj ziamli. Rabiłasia strašna za Baćkaŭščynu: kali b tak pajšło i dalej, rodnaj movaj Adama Mickieviča była b švedzkaja. Tre było terminova zaklučać sajuz z kim-niebudź dzikim, kab usie bajalisia. Leŭ Sapieha, kancler VKŁ, prapanavaŭ pajechać u Maskoviju da Barysa Hadunova i padpisać sajuznuju damovu pamiž Rečču Paspalitaj i Maskovijaj, a potym pakazać usioj Eŭropie kuźkinu mać.
27 vieraśnia 1600 h., jak tolki pajšli pieršyja hryby, Leŭ Sapieha z Voršy vypraviŭsia ŭ Maskvu. Jechaŭ roŭna miesiac, pryvioz, pradstaviŭ mirny plan intehracyi. Adnak Barys, paśla ŭračystaj sustrečy ŭ Šaramiecievie, niby zabyŭsia pra jaho.
Usie sproby Sapiehi raspačać kanstruktyŭnaje abmierkavańnie prajektu natykalisia na niaŭciamnyja adhavorki… U vyniku ŭviesnu 1601 h. strašna razzłavany Sapieha viarnuŭsia dachaty i z taje pary zrabiŭsia prychilnikam nia mirnaje, a zbrojnaje ekspansii Rečy Paspalitaj na Ŭschod. Jon prysutničaŭ jak aficyjnaja asoba na zaručynach Atrepjeva i Maryny Mnišak. A žoŭtaja presa pisała, što ŭ jahonym dvary stajaŭ sapraŭdny inkubatar dla Iłžedźmitryjaŭ.
...13 krasavika 1605 h. Barys u poŭnym zdaroŭi smačna pajeŭ, žartavaŭ, a potym palez na zvanicu – zirnuć na Maskvu. Raptam adčuŭ siabie drenna. Z nosa i vušej pajšła kroŭ. Chutka Barys Hadunoŭ pamior. Carom staŭ jahony syn – Fiodar, taksama razumny chłopiec. Ale Iłžedźmitry byŭ niedaloka, u Maskvie ŭspychnuła paŭstańnie, Fiodara z matkaj rasiejcy zabili. I z radaściu sustreli Dźmitryja I. Nijak nie “maŭčali”.
Aleh Hardzijenka
Kamientary