Ci možna było ŭratavać Biełaruś ad stalinskaha hienacydu? Tak, kali b jaje da 1930 hodu ŭdałosia adarvać ad SSSR. Aleś Arkuš miarkuje: biełaruskim nacyjanał-kamunistam prosta nie chapiła na heta času. Jon dakazvaje, što zmova dziela zdabyćcia dla Biełarusi poŭnaje niezaležnaści ŭsio ž isnavała. A centar jaje byŭ nie ŭ asiarodku intelihiencyi, a va ŭradzie BSSR. 75 hadoŭ tamu, 17 lutaha 1930 hodu, pačałasia sprava «Sajuzu vyzvaleńnia Biełarusi», jakuju možna ličyć punktam adliku stalinskaha hienacydu ŭ Biełarusi.
Z aryštu Piatra Illučonka 17 lutaha 1930 hodu pačaŭsia razhrom nacyjanalnaje elity stalinistami. Pa spravie «SVB» vola da supracivu była złomlenaja. Paśla 17 lutaha buduć tolki aryštoŭvać i aryštoŭvać. Miežy zakrylisia, abcuhi ścisnulisia, mašyna dezinfarmacyi budzie pracavać hetaksama efektyŭna, jak mašyna masavaha zabojstva. U Kurapaty pajeduć kamunistyčnyja dušahubki, u Varkutu — ciahniki. A achviary, niby kalaradzkija žuki ŭ viadry, padzielacca na tych, chto pakorliva čakaje vyraku na dnie, i tych, chto vyłazić pa hałovach bratoŭ, jak mnohija budučyja narodnyja paety i akademiki. Stalinisty śviadoma i metanakiravana vybivali samych enerhičnych, samych adukavanych, samych-samych... Biełaruś straciła 200 tysiačaŭ žyćciaŭ.
U poźniesaviecki peryjad daśle¬dčyki vystaŭlali «SVB» ź jaho 108-miu siabrami prydumkaj čekistaŭ.
Pieršaj achviaraj HPU staŭ lider biełaruskich nacyjanalistaŭ, akademik Usievaład Ihnatoŭski. Jaho vyklikali ŭ HPU na dopyt, paśla jakoha jon zastreliŭsia na svajoj kvatery. HPU raźličvała, što praf. Ihnatoŭski nazavie asobaŭ nacyjanalnaha ruchu, jakija stavili zadaču skidańnia ŭ Biełarusi savieckaha režymu, abviaščeńnia niezaležnaści i ŭstalavańnia demakratyčnaha ładu. Prafesar vybraŭ śmierć. Śmiarotnym udaram byli aryšty narkama ziemlarobstva Źmitra Pryščepava, jahonaha namieśnika Alesia Adamoviča i narkama aśviety Antona Balickaha.
Asoba Alesia Adamoviča vartaja asobnaj knihi. Jon paśpieŭ pabyć sakratarom Kalininskaha i Połackaha akruhovych kamitetaŭ KP(b)B, zahadčykam adździełu druku CK KP(b)B, namieśnikam narkama (namieśnikam ministra, kali brać pa ciapierašniaj škale) ziemlarobstva. Mienavita jamu, niefarmalnamu kurataru «Maładniaku», pryśviaciŭ svaju paemu «Kalininščyna» Duboŭka. Adamovič staŭ pratatypam Duboŭkavaha «kanduktara» z paemy «Šturmujcie budučyni avanposty!», Ślapnia ŭ ramanie M.Zareckaha «Kryvičy», Abrama Vatasona ŭ ramanie Kuźmy Čornaha «Siastra».
Heta byŭ umieły arhanizatar i paśladoŭny pravadnik nacyjanalnych intaresaŭ. Jon biełarusizavaŭ uschodnija ŭskrajki BSSR (centar Kalininskaj akruhi — Klimavi¬čy) niepraciahły čas, ale vynik pracy byŭ nadzvyčajna plonnym — z kraju nad Biesiadździu i Sožam vyjšła płojma maładych talentaŭ. Kulašoŭ, Astapienka i Taŭbin — pačynalniki taje słavy — svaje pieršyja publikacyi zrabili ŭ almanachu «Maładniak Kalininščyny» (1926).
Bolšaść skandalnych feljetonaŭ Volnaha, artykułaŭ Dudara, Aleksandroviča, Zareckaha (u tym liku pratest suprać «niebiełaruskaha» ŭniversytetu) byli napisanyja na zamovu Adamoviča. «Kuratar», raskałoŭsia Dudar, zamaŭlaŭ jamu artykuł «na ŭzor vałabujeŭskaha ŭ «Bilšoviku Ukraini», z ekanamičnym abasnavańniem na¬cy¬ia¬na¬listyčnych teoryj Šumskaha i Chvy¬lovaha. Zamaŭlajučy, Adamovič «mnahaznačna dadaŭ, što aŭtar artykułu «sasłany ŭ Sałaŭki».
Jon viedaŭ, čym jany ryzykavali. Aleś Dudar na dopytach u HPU vydaŭ, što Aleś Adamovič trymaŭsia padkreślena kanśpiracyjnaha tonu hutarak. Navatvor «sačkam», ad słoŭ «sačyć» i «kamisar», byŭ stvorany mienavita vice-ministram Adamovičam. «Sačkamanijaj» — strohaj razborlivaściu ŭ znajomstvach i vybary surazmoŭcaŭ — jon zaražaŭ i inšych.
«Słova «vožd́» (na rasiejskaj movie) było ŭ Adamoviča łajankaj», — kaža Dudar. Z pravadyroŭ Adamovič ździekliva iranizavaŭ.
Na patryjatyčnym uzdymie
Vydatnyja liderskija i arhanizacyjnyja zdolnaści mieŭ i Anton Balicki, adzin z samych aktyŭnych pravadnikoŭ palityki biełarusizacyi ŭ 1920-ch hadach.
U Narkamaśviety, razam z Žyłunovičam i Niekraševičam jon stvaryŭ kaaperatyŭnaje vydaviectva «Adradžeńnie», vydavaŭ padručniki. Rabiłasia heta pry dapamozie Ihnatoŭskaha, tahačasnaha narkama aśviety.
Viečarami «na ahieńčyk da Balickaha» zachodzili nia tolki Niekraševič, Žyłunovič, ale i Kudzielka (Michaś Čarot), Pryščepaŭ, inšyja klučavyja «miascovyja kadry» aparatu BSSR.
U 1926 hodzie na pasadzie narkama aśviety Balicki zamianiaje Ihnatoŭskaha. U hetym ža hodzie Inbiełkult naładžvaje akademičnuju kanferencyju pa reformie biełaruskaha pravapisu. Kanferencyja prajšła na emacyjnym patryjatyčnym uzdymie, a jaje arhanizatary atrymali pa šapcy: na scenie adsutničaŭ partret Lenina, zatoje zala była aformlena ŭ nacyjalistyčnyja kolery.
Na hety momant u BSSR z 4057 čatyrochhadovych škoł pa-biełarusku vykładali 3794 (93,5%). 1 studzienia 1927 hodu Ihnatoŭski vymušany apraŭdacca ŭ «Źviaź¬dzie» suprać publikacyj u zamiežnym druku, dzie paviedamlałasia, što «narodna-demakratyčny ruch nakiravany proci ŭłady ŭ Savieckaj Biełarusi» i rychtuje paŭstańnie».
Raźviazka
Adnak biełaruski ŭrad byŭ uradam tolki napałovu. Jon nie kiravaŭ siłavymi strukturami. Maskva kantralavała Miensk całkam praz svaich «kazačkoŭ». Jak tolki Stalinu stali biez patreby nacyjanał-kamunisty z respublik, na jakich jon raniej abapiraŭsia ŭ svaj baraćbie z trackistami i inšymi ŭchilistami, jon pačynaje razhrom nacyjanalnych elitaŭ.
Historyja nia lubić umoŭnaha ładu, i tym nia mienš: što mahło b uratavać Biełaruś ad stalinskaha hienacydu? Paŭstańnie, adździaleńnie, abviaščeńnie niezaležnaści? Mahčyma, paralelna z Ukrainaj, na chvali niezadavolenaści kalektyvizacyjaj, hoładam… Struktury, jakija tak staranna razbudoŭvali nackamy, byli nie hatovyja da taho. Kab jašče paru hadoŭ… Mo tady miž Bałtyjskim i Čornym marami znajšlisia b svaje Manerhiejmy, što ŭratavali b uschodnieeŭrapiejskija narody ad kryvavaha pamołu.
Pieršym, 17 lutaha 1930 hodu, byŭ aryštavany Illučonak. 26 červienia — Smolič. 14 lipienia — Ćvikievič. 17 lipienia — Losik. 18 lipienia — Aleś Adamovič i Maksim Harecki. 19 lipienia — Pryščepaŭ. 20 lipienia — Duboŭka. 21 lipienia — Niekraševič i Łastoŭski. 31 žniŭnia 1929 h. Balicki vyzvalajecca ad pasady narkama aśviety. Jaho aryštujuć praz hod — 3 vieraśnia 1930 hodu. Tady śledčyja niekatory čas sprabavali pastavić na čale «SVB» maciorych nacyjanalistaŭ Łastoŭskaha-Ćvikieviča-Smoliča. Ale ničoha nie ŭdałosia, ich upłyŭ u savieckaj Biełarusi byŭ nievialiki — i pačali šukać Balickaha.
4 lutaha 1931 h. zastreliŭsia Ihnatoŭski, 11 krasavika 1937 h. skončyŭ žyćcio samahubstvam u mahiloŭskaj psychušcy Žyłunovič. Chto zastavaŭsia z žyvych — byŭ źniščany ŭ 1937 h. Čarviakoŭ, adzin z apošnich «zubroŭ»-nackamaŭ, zastreliŭsia. A nieŭzabavie vyniščyli mnohich čekistaŭ-śledčych, što viali spravu «SVB». Kab u historyi nie zastałosia śladoŭ.
Chto kiravaŭ?
Kali čytaješ apublikavanyja materyjały dopytaŭ, stvarajecca ŭražańnie, što niejkaja zakanś¬piravanaja arhanizacyja, biez farmalnaha siabroŭstva dla nieŭtajamničanych sympatykaŭ, usio ž isnavała.
Chto ž tady byŭ za kiraŭnika jaje? Da intelihientaŭ-«adradžencaŭ» Aleś Adamovič admoŭna staviŭsia. Darečy, paema Andreja Aleksandroviča «Cieni na soncy», u jakoj paet bje pa «nacdemach», była napisana na zamovu i na faktury Adamoviča. Staryja «adradžency» razhladalisia Adamo¬vičam jak kaštoŭnyja nacyjanalnyja specyjalisty. Ale nienadziejnyja palityki.
Taja arhanizacyja vyhladaje pieradusim zmovaju nacyjanalnaje namenklatury, što prahnuła zdabyćcia nacyjanalnaje niezaležnaści i poŭnaje mižnarodnaje sub'¬iektnaści svajoj dziaržavaj, spačatku choć by pa manhol¬skim varyjancie. U takim razie, Čar¬viakoŭ? Ci narkam aśviety Ba¬licki?
A moža HPU nie pamylałasia, i heta byŭ usio ž Ihnatoŭski ź jahonym bahatym vopytam padpolla — spačatku ŭ šerahach eseraŭ, zatym u BPS-R, i narešcie ŭ Biełaruskaj kamunistyčnaj arhanizacyi, jakuju ŭłasna Ihnatoŭski stvaryŭ — BPS-R «Maładaja Biełaruś» — i da kanca ŭznačalvaŭ. Heta pry im BKA viała ŭzbrojenuju partyzanskuju baraćbu. Praŭda, suprać palakaŭ, ź inšaha boku miažy, što parvała kraj na Zachad i Ŭschod. Jak ža tady nieparazumieńni z Adamovičam? Mahčyma, heta byli prajavy ŭnutranaj baraćby.
Zmova namenklatury
Alternatyŭnaja historyja Biełarusi ŭ druhoj pałovie XX st. pisałasia pad upłyvam dziejačaŭ palityki i kultury, jakija apynulisia ŭ emihracyi. Jasnaja sprava, što tut nie mahło abyścisia biez asabistych rachunkaŭ i ačarnicielstva idealahičnych supiernikaŭ. Chto ž byŭ čužy dla emihrantaŭ-nacdemaŭ i emihrantaŭ-chadekaŭ? Viadoma ž, sacyjalisty i kamunisty. U pracach historykaŭ-emihrantaŭ jany byli adsunutyja na peryferyjny plan.
Pa-inšamu skažali rolu nackamaŭ u BSSR poźniesavieckaha peryjadu, toj samy Barys Sačanka. Daśledčyki vystaŭlali «SVB» pry¬dumkaj čekistaŭ, a «kiraŭnikoŭ» na čale z Usievaładam Ihnatoŭskim — niavinnymi achviarami. Bo inakš zusim niamožna było b navat zaikacca pra supraciŭ savieckaj uładzie abo paśladoŭnuju pracu, skiravanuju na padrychtoŭku krainy da poŭnaj niezaležnaści.
Z našaha času dziejnaść mnohich ministraŭ biełaruskaha savieckaha ŭradu ŭsprymajecca inakš. Nackamy, vidavočna, damahalisia najpierš padtrymki sielskaha nasielnictva — biełaruskamoŭnych aŭtachtonaŭ.
Nackamam nielha admović u patryjatyźmie i dalekasiažnaści zadumaŭ. Badaj, heta była adzinaja palityčnaja siła, jakaja damahłasia kankretnych vynikaŭ u spravie budaŭnictva biełaruskaj Biełarusi. Toje, što jany paśpieli zrabić za ličanyja hady 1920-ch, stałasia nacyjanalnym resursam, na jakim Biełaruś «daciahnuła» da kanca XX st.
«Cajuz vyzvaleńnia Biełarusi»
75 hadoŭ tamu — 17 lutaha 1930 h. — aryštavali Piatra Illučonka. HPU pačało spravu «Sajuzu vyzvaleńnia Biełarusi». Usiaho pa spravie «SVB» viasnoj—letam 1930 h. aryštavali 108 dziejačaŭ navuki i kultury. Uvieś ćviet biełaruskaj intelihiencyi. Kiraŭnictva «SVB» (Aleś Adamovič, Anton Balicki, Piotar Illučonak i Źmicier Pryščepaŭ) atrymała najbolš — 10 hadoŭ kanclahieraŭ. Z bolšaściu, 77 čałaviekami, abyšlisia dastatkova liberalna: ich vysłali na piać hadoŭ u dalokija rajony SSSR. Ale nieŭzabavie ŭsich hetych ludziej dabjuć: u 1937—1941 h. spravy byli pierahledžany, niekatorych rasstralali, častku pasłali na hibiel u kanclahiery. U 1949—1952 h. dabralisia da apošnich, chto zastavaŭsia žyvy. Ich prosta asudzili na toj padstavie, što jany byli… asudžanyja raniej.
Kamientary