Вялікая Паўночная вайна 1700—1721 гадоў стала адной з самых трагічных старонак у гісторыі Беларусі, ператварыўшы яе тэрыторыю ў арэну жорсткага супрацьстаяння паміж Швецыяй і Расіяй. Наступствы гэтага канфлікту для нашага краю былі катастрафічнымі, а метады вядзення вайны — бязлітаснымі. Выкарыстоўваючы тактыку выпаленай зямлі, расейцы спалілі найбольш значныя гарады на ўсходзе Беларусі.
У студзені 1708 года на беларускія землі ўвайшла 34‑тысячная шведская армія на чале з каралём Карлам ХІІ. Яго мэтай быў разгром Пятра І ў генеральнай бітве. Расійскі цар, рыхтуючыся да адпору, засяродзіў на лініі Дняпра і Дзвіны велізарныя сілы: каля 70 тысяч жаўнераў рэгулярнага войска і 10 тысяч казакоў і калмыкаў. Аднак Пётр І не хацеў рызыкаваць і сыходзіцца ў адкрытай бітве са шведамі на тэрыторыі Беларусі, піша на сваёй старонцы гісторык Мікола Волкаў.
Замест гэтага расійскім камандаваннем рэалізоўвалася тактыка выпаленай зямлі. Сутнасць яе была простая: усё на шляху шведскай арміі мусіла быць знішчана, каб пакінуць праціўніка без рэсурсаў, правіянту і даху над галавой.
Найбольш выразнай праявай гэтай стратэгіі стала наўмыснае спаленне расійскімі войскамі восенню 1708 года Віцебска, Горак, Дуброўна, Магілёва і Оршы.
Гэтая тактыка сапраўды прывяла да знясілення шведскай арміі, якую Пётр І ў 1709 годзе здолеў разграміць пад Палтавай, што пасля прывяло да поўнай перамогі Расіі ў вайне.
Але кошт гэтай перамогі для Беларусі была жахлівым. Па падліках даследчыкаў, за гады вайны насельніцтва беларускіх зямель паменшала з 2,2 мільёна да 1,5 мільёна чалавек. Загінуў кожны трэці! Гэта не былі масавыя пакаранні смерцю ці бітвы: у людзей проста забіралі ўсё неабходнае для жыцця, і яны паміралі ад голаду і эпідэмій. Як пісаў нясвіжскі адміністратар Юры Таўрыловіч у 1711 годзе, у сялян толькі «голад і слёзы засталіся».
Сведчанне відавочца пра спаленне Віцебска
Да нашага часу дайшло ўнікальнае і вельмі яскравае апісанне тых падзей. Традыцыйна галоўнай крыніцай пра знішчэнне Віцебска лічылася «Хроніка Віцебска» Сцяпана Аверкі, напісаная праз 60 гадоў пасля трагедыі. Аднак існуе больш ранняе і падрабязнае апісанне, якое належыць пяру Антонія Завадскага. У 1704—1709 гадах ён быў настаяцелем Віцебскага базыльянскага манастыра і, імаверна, сам бачыў, як нішчылі горад.
Яго тэкст быў апублікаваны фэйсбук-суполкай Cities and towns in the Grand Duchy of Lithuania. Прыводзім гэты тэкст, радкі якога дазваляюць адчуць увесь жах таго вераснёўскага дня:
«Цар [Пётр I] Віцебскае места спаліў, разрабаваўшы. У годзе 1708, дня 27 верасня а дванаццатай гадзіне, у самы поўдзень, некалькі сот маскоўскіх людзей, сабраных з розных людзей, гэта значыць маскалёў, казакаў, немцаў, калмыкаў, якія і Магілёў ужо былі спаліўшы, сталі пад Віцебскам на гарах з боку Лукішак; некалькі з іх, прыехаўшы на ратушу, запатрабавалі, каб адразу для [іхных] людзей хлеба, піва, мёду, гарэлкі і г.д. з горада далі, і каб галоўныя мяшчане прыбылі да абоза.
Люд адразу пачаў трывожыцца. Але яны супакоілі, кажучы: «Не опасайтеся ничево, мы к вам смирно».
І ад’ехалі, узяўшы бурмістра і пісара, пана Боніча, якіх аж да поўначы там пратрымаўшы, адпусцілі, але, відаць, абавязаўшы прысягай да сакрэту, што мелі паліць горад […], што Боніч, вярнуўшыся, ніяк не трывожыў, але толькі абвясціў, што 600 талераў патрабуюць. А на самой справе гэтыя 600 талераў былі паабяцаныя, каб Зарэчча горада не палілі, на якім Боніч жыў.
Чаго, аднак, Боніч-пісар не паведаміў людзям, а ганебна падмануў так моцна, што не столькі маскалям, колькі гэтай таямніцы руіну такую слушна прыпісаць належыць, бо гэта найпэўнейшая рэч, што калі б быў люд быў папярэджаны пра гэта, не толькі б паліць не дапусціў, але б саміх маскалёў уначы шугануў бы. Бо ўжо чэрнь пачала наракаць і ўвайшла ў раду, пра што далі знаць Яго Міласці Пану Самуэлю Кіселю, харунжаму і падваяводзе віцебскаму, як гаспадару.
Той, упэўнены ў невінаватасці горада, бо ён не даў ніякай падставы, і хлуслівасці заявы маскалёў, пад пагрозай смерці строга забараніў, каб ніякага тлуму не чынілі і нічога падобнага, і загадаў абвесціць у горадзе па юрысдыках. І так яно і было выканана.
Каго аднак Пан Бог хацеў захаваць у зменлівай фартуне, тыя ўначы пачалі выносіць і вывозіць свае найлепшыя рэчы, хаваць іх у зямлю.
Бо адзін добры чалавек-маскаль, добра вядомы некаторым, напісаў да свайго пабраціма: «Берегися, будуть место жечь». І гэтае слова дайшло да ведама толькі нямногіх.
Рана ў дзень 28 верасня, як толькі ўзышло сонца, рушыўшы з гор да горада, [войскі] працягнуліся па ўсім горадзе і ажно праз Узгор’е на другі бок, і там раскінуліся: частка — па гарах над горадам, частка ж, у горадзе ўжо раскватараваная, дзе каму рабаваць і паліць належала, падзялілі.
А камендант Салаўёў сам, уехаўшы на ратушу з больш як дзясяткам коней, загадаў, каб адразу сабраліся ўсе высокія чыны: інакш кажучы, гродскія, гарадскія, духоўныя, а таксама жыды і іншыя — каб слухаць гасударава слова.
Тым часам адзін маскаль, Боніч, адышоўшы ад ратушы, загадаў даць знаць свайму пляменніку Бонічу, што будуць паліць.
Што тут жа па людзях разнеслася, так, што […] жанчыны выць, плакаць, лямантаваць пачалі ў горадзе, а начальнікам ужо не было як ісці на ратушу — яны, застаючыся дома, стараліся ўратаваць тое, што маглі, уратаваць ад агню.
Не дачакаўшыся, з паўгадзіны і блізка гадзіны стоячы, напаследак яму заявіў Боніч, што ўжо той люд патрывожаны дадумкамі, што маеце чыніць, ужо не будзе тут начальнікаў.
Толькі тады той сказаў: «Слово государево по вас такое: што вы, витебляне, радеете шведу и провианты даете врагу государеву, велено вас жечь. […]».
Зараз жа горад напоўніўся плачам і крыкам, а хто што меў даражэйшага, хапаў і выносіць хацеў. Не прайшло паўтары гадзіны, як пачалі па ўсім горадзе рабаваць, а найперш людзей абдзіралі аж да бялізны, шукаючы дарагіх схованак альбо грошай — і так абыходзіліся з усякага стану людзьмі.
Найпершага ж раздзелі аж да бялізны і разулі яго міласць пана Самуэля Кісяля, харунжага і падваяводу, і тое сярод вуліцы, і тых шляхціцаў, што з ім былі, як то пана Вацлава Шапку, стражніка віцебскага, і іншых.
І адразу, пачаўшы рабаваць, падпальваць пачалі, і падпалілі кляштарык нашых паненак базыльянак пры царкве Святога Духа — не толькі манаскае жытло, але пякарню і іншае.
І кожны на сваёй кватэры, абрабаваўшы, падпальваў. А калі разгарэлася, выехалі, і адзін аднаго выганялі за горад, і ўжо каля горада, дзе каго маглі злавіць, абдзіралі, паноў-шляхту, жанчын і іншых.
Калі ўжо горад пажар ахапіў, і ўсе з горада былі выгнаныя, усю здабычу дзялілі, выбіраючы што лепшага, і што маглі забраць, забралі, а рэшту кінулі і самі паехалі.
Да цёмнай ночы ўвесь горад з кляштарамі, касцёламі і г.д. згарэў, засталося толькі поле, пасыпанае попелам і галавешкамі.
Саборная царква, што знаходзілася ў рэстаўрацыі ўжо сем гадоў перад пажарам і яшчэ не была завершана, — таксама згарэла.
Вялікі звон вагой 120 камянёў (камень — мера вагі ў ВКЛ роўная 40 фунтаў або 14,993 кг — НН) і чатыры меншыя званы згарэлі ў жужаль (шлак — НН). Кляштар, збудаваны ў 1706 годзе, увесь прыскам лёг. У той мітусні, калі ўжо горад дагараў, некалькіх казакоў і калмыкаў, што блукалі яшчэ, [нашы] людзі пазабівалі. У аднаго яны знайшлі толькі капейкамі суму [нарабаваных у месцічаў грошай], што складала 2000 злотых.
А калмыка аднаго спрытна мужык ашукаў такім спосабам. Калмык, ужо ўзважваючы поўныя ўюкі, яшчэ да клеці, інакш кажучы свіронка, прабіраючыся, паклікаў мужыка і даў яму трымаць каня, а сам у клеці шукаў. Той дзверы замкнуў і зашчапіў, і схапіўшы агонь, пад клець падклаў, а сам на каня сеўшы, ад’ехаў, а калмык у клеці згарэў».
«Наша Нiва» — бастыён беларушчыны
Каментары