Čamu ŭ pačatku 20 stahodździa estoncy, litoŭcy i łatyšy stvaryli dziaržavu, a biełarusy — nie? Adkazvaje Cieraškovič
Etnołah, historyk i kulturny antrapołah Pavieł Cieraškovič raskazaŭ, čamu nielha stvarać «biełaruski śviet» i čamu ŭ moŭnym pytańni nie varta brać prykład z Aŭstryi i Šviejcaryi.
U novym vypusku jutub-prajekta «Žyćcio-malina» Pavieł Cieraškovič raskazaŭ, jak šukaŭ adkaz na pytańnie, čamu ŭ pačatku XX stahodździa litoŭcy, estoncy, łatyšy zmahli stvaryć i ŭtrymać svaju dziaržaŭnaść, a ŭ biełarusaŭ i ŭkraincaŭ nie atrymałasia.
Pa jaho słovach, roznuju intensiŭnaść nacyjanalnaha ruchu niekatoryja daśledčyki źviazvajuć z kolkaściu pradstaŭnikoŭ nacyi siarod žycharoŭ haradoŭ. Naprykład, u Estonii hety pakazčyk składaŭ 67%. Pry hetym horad byŭ faktyčna adzin — Talin. Kali ž kazać pra Minsk, to ŭ im biełarusy składali 16%. Adnak u Litvie było jašče mienš. Tamu hetym arhumientam ciažka patłumačyć paśpiachovaść nacyjanalna-dziaržaŭnaha ruchu.
Druhi faktar — heta druk na rodnaj movie i najaŭnaść aŭdytoryi, zdolnaj čytać i ŭsprymać idei, jakija vykazvajuć lidary nacyjanalnaha ruchu. I tut adroźnieńnie asabliva vidavočnaje. U kancy XIX stahodździa kala 80% estoncaŭ umieli čytać. Łatyšy amal nie adstavali. Piśmiennych litoŭcaŭ było kala 40%. A voś biełarusaŭ — usiaho 13%, ukraincaŭ — 11%.
Jašče cikaviej vyhladajuć ličby piśmiennaści siarod žančyn. U estoncaŭ i łatyšoŭ roźnicy pamiž pałami amal nie było. U litoŭcaŭ naohuł kolkaść piśmiennych žančyn była bolšaj, čym mužčyn. A voś siarod biełarusaŭ piśmiennymi byli 27% mužčyn i ŭsiaho 8% žančyn.
«Adziny sposab sfarmavać ustojliva nacyjanalnuju identyčnaść — heta chatniaje vychavańnie. Chto vychoŭvaje dziaciej? Maci. Jakija kazki, jakija knižki čytaje? Kali žančyna adukavanaja, to heta ŭžo budzie spryjać umacavańniu identyčnaści», — davodzić Cieraškovič.
Pa słovach navukoŭca, estonskija i łatvijskija vučonyja praviali daśledavańnie, u jakim adsočvali, kali nacyjanalny ruch staŭ tryvałym. Vyśvietliłasia, što heta byŭ toj čas, kali stali zaklučacca šluby pamiž nacyjanalna śviadomymi mužčynami i žančynami.
Jašče adzin faktar u pośpiechu nacyjanalna-dziaržaŭnaha budaŭnictva, pa słovach Cieraškoviča, heta relihija:
«Estoncy amal usie pratestanty. Daktryna pratestantyzmu — kožny čałaviek maje prava asabista kamunikavać z Boham. A sposab kamunikacyi — heta viedańnie Biblii. I Biblija pavinna być na toj movie, jakaja im zrazumieła.
U łatyšoŭ bolšaść pratestantaŭ. Ale značnaja častka na ŭschodzie — kataliki. Tam užo staŭleńnie trochi inšaje.
Da taho ž u pratestantaŭ i mužčyny, i žančyny majuć roŭnyja pravy, kab kamunikavać z Boham. U katalicyźmie heta moža być, heta pažadana, ale nie abaviazkova. A ŭ pravasłaŭi naohuł «navošta žančynie być piśmiennaj». I tamu ŭ Biełarusi piśmiennych žančyn było 8%, u Rasii — 3%, a ŭ Małdovie — 1%.
U Biełarusi vielmi dakładna vidać, što ŭzrovień piśmiennaści ŭ katalikoŭ i pravasłaŭnych byŭ roznym. U katalikoŭ jon byŭ značna vyšejšym. I mienavita tamu pieršaja hienieracyja lidaraŭ [nacyjanalnaha] ruchu zbolšaha katalickaha pachodžańnia».
Čamu Rasija nie zmoža pahłynuć Biełaruś
Pavieł Cieraškovič źviartaje ŭvahu na sacyjałahičnyja apytańni, jakija pakazvajuć, što maksimum 4% nasielnictva Biełarusi vystupajuć za toje, kab kraina stała častkaj Rasii.
U toj ža čas šmat prychilnikaŭ idei «tryadzinaha narodu», jakija ličać, što biełarusy amal ničym nie adroźnivajucca ad ruskich. I voś u hetym navukoviec bačyć hałoŭnuju niebiaśpieku prapahandy «ruskaha śvietu». Inšyja ž jaho pastułaty, na pohlad historyka, nieistotnyja.
Cieraškovič pahadžajecca z pohladam ab tym, što idei bolš ciesnaj intehracyi biełarusy cicha sabatujuć. Tak, naprykład, adbyłosia z prapanovaj Dźmitryja Miadźviedzieva adznačać padzieły Rečy Paspalitaj.
Cieraškovič nie ličyć patrebnym farmiravać svoj «biełaruski śviet» u adkaz na «ruski śviet».
«Nie treba nam «biełaruski śviet». «Ruski śviet» — heta ideałohija zabojcy. Heta impierskaja hipiernacyjanalistyčnaja ideałohija. Nam ničoha takoha nie treba. Nam [nieabchodna] svaja biełaruskaja mara. (…) U nas nacyjanalnaja ideja ŭžo jość. Śviaty jość, padručniki pa historyi, pomniki. Nam treba biełaruskaja mara — «žyć pa-ludsku, pa spraviadlivaści».
Čamu ničoha nie atrymajecca bieź biełaruskaj movy
Pa słovach Cieraškoviča, nielha źnižać važnaść biełaruskaj movy.
«My va Uschodniaj Jeŭropie, i tut usio vielmi dakładna: jość mova — jość dziaržava, jość nacyja. A kali hetaha niama, to adrazu ŭźnikajuć pytańni «a chto vy takija, kali vy razmaŭlajecie na ruskaj movie?» Jak možna być va Uschodniaj Jeŭropie i nie razmaŭlać na svajoj movie? Pahladzicie, va ŭsich tak. Biełaruś u hetych adnosinach —vyklučeńnie va Uschodniaj Jeŭropie».
Pa słovach navukoŭca, prykład Aŭstryi nielha ličyć, bo jana była impierskaj krainaj, a nie padnačalenaj častkaj impieryi, jakoj była Biełaruś.
Što tyčycca Šviejcaryi, to jana ad pačatku była fiederatyŭnaj krainaj. Toje ž samaje i Bielhija. I heta ŭsio vyklučeńni ŭ Jeŭropie.
«U Jeŭropie (nie tolki va Uschodniaj) jość takoje praviła: voś kraina — voś mova. Kali padličyć, usiaho kala 44 krain. U 32 tak. A toje što zastajecca, to heta mikrakrainy kštałtu Lichtenštejna, Andory i hetak dalej.
Vyklučeńniem moža być Małdova. Heta śpiecyfičny prykład, tamu što jak savieckaja ŭłada ni kultyvavała małdaŭskuju movu, kirylicu i hetak dalej, nie vybiła [razumieńnia], što heta rumynskaja mova. (…) Mova — heta hałoŭnaje, što robić nas adroznymi», — tłumačyć navukoviec.
Cieraškovič upeŭnieny, što nasielnictva moža chutka avałodać biełaruskaj movaj, uličvajučy toj fakt, što siońnia jaje, u adroźnieńnie ad situacyi apošnich dziesiacihodździaŭ isnavańnia BSSR, usie abaviazkova vyvučajuć u škole.
Pa padlikach Cieraškoviča, ciapier siarod nasielnictva dola tych, chto vučyŭsia ŭ škole ŭ čas niezaležnaści Biełarusi, składaje prykładna 45%.
«Ja dumaju, heta budzie lahčej zrabić, čym u Irłandyi, bo irłandskaja mova vielmi śpiecyfičnaja, adroznaja ad anhlijskaj. A tut movy blizkija. I ŭ hetym vypadku heta plus. Praściej budzie pierachodzić».
Cieraškovič zaŭvažaje, što z kožnym hodam u Biełarusi ŭsio šyrej adznačajecca Dzień rodnaj movy. A ŭ minułym hodzie źjaviłasia sacyjałahičnaje daśledavańnie, praviedzienaje Respublikanskim instytutam adukacyi. Jano śćviardžaje, što 90% školnikaŭ ličać biełaruskuju movu rodnaj.
«I hałoŭnaja vysnova tam była takaja: školniki ličać, što razmaŭlać pa-biełarusku — heta pakazčyk intelihientnaści», — dzivicca Cieraškovič i dadaje, što jon nie idealizuje situacyju, ale meta takoha daśledavańnia vidavočnaja.
Jak Jadźvihin Š. smažyŭ u redakcyi skvarki i čamu łožak Kupały nahadvaŭ dochłaha viarbluda. Ivulin i Astapienia źniali zachaplalny film pra «Našu Nivu»88
Kamientary