Li Kuan Ju: jak za adno pakaleńnie ćviordaj rukoj vyvieści maładuju krainu ŭ suśvietnyja lidary
Nasielnictva Sinhapuru ŭdvaja mienšaje za nasielnictva Biełarusi. Sinhapur nie maje karysnych vykapniaŭ, krainie davodzicca impartavać navat piasok. U momant atrymańnia niezaležnaści ŭ 1959 hodzie Sinhapur byŭ biednaj krainaj. Pieraviarnuŭ chadu historyi premjer-ministr Li Kuan Ju, jaki ŭznačalvaŭ Sinhapur z 1959 da 1990 hoda. Li Kuan Ju žorstkaj rukoj aryjentavaŭ krainu na «kalektyŭny Zachad» i pavioŭ vostraŭ da cyvilizavanaha žyćcia. Była rehłamientavanaja nie tolki palityka: zabaroniena było navat plavać. Heta byŭ vialiki ekśpierymient, i jon akazaŭsia paśpiachovym.
Li Kuan Ju naradziŭsia 16 vieraśnia 1923 hoda ŭ Sinhapury, jaki tady byŭ brytanskaj kałonijaj. Jahonyja baćki naležali da roznych narodnaściaŭ — chaka dy pierankanan. Jany nie razumieli movy adno adnaho, ale cikavilisia brytanskaj kulturaj, tamu razmaŭlali miž saboj pa-anhlijsku. Mienavita hetaja mova i stała rodnaj dla Li.
Pry naradžeńni chłopčyk atrymaŭ imia Kuan Ju, što pryblizna pierakładajecca jak «jasnaje źziańnie». Adnak, pa tradycyi zamožnych i viesternizavanych kitajcaŭ, jon atrymaŭ i jeŭrapiejskaje imia — Hary. Jahony dzied pa baćkoŭskaj linii, jaki zachaplaŭsia brytancami i šmat kantaktavaŭ ź imi pa pracy, nastajaŭ na hetym imieni. Na praciahu ŭsiaho žyćcia rodnyja i blizkija siabry nazyvali jaho Hary.
Siamja Li była davoli zabiaśpiečanaj, chacia i nie supierbahataj. Baćka byŭ schilny da azartnych hulniaŭ i časta prajhravaŭ hrošy, patrabujučy ad žonki zakładać kaštoŭnaści. Stabilnaść vialikaj siamji, dzie raśli čatyry braty i siastra, zabiaśpiečvała mienavita maci.
Kali pryjšła para iści ŭ škołu, junaha Hary pa nastojlivym žadańni babuli addali vučycca na kitajskaj movie. Ale paśla taho, jak chłopčyk tam ničoha nie zrazumieŭ, jaho pieraviali ŭ anhłamoŭnuju škołu. Heta byŭ śviadomy vybar: anhłamoŭnaja adukacyja adkryvała darohu ŭ brytanskija ŭniviersitety i ŭ vyšejšyja ešałony kałanijalnaha hramadstva.
Paźniej, kali Li Kuan Ju pačnie svajo palityčnaje žyćcio, jon budzie śpiecyjalna vučyć litaraturnuju kitajskuju movu i roznyja dyjalekty dla taho, kab mieć znosiny sa svaim elektaratam.
Uroki japonskaj akupacyi
Da pačatku Druhoj suśvietnaj vajny Li Kuan Ju, jak i mnohija jaho adnahodki, byŭ pierakanany ŭ niepieramožnaści i vieličy Brytanskaj impieryi. Jon pisaŭ, što ŭžo ŭ škole jon dakładna viedaŭ: luby anhličanin — heta «bos, načalnik, pan».
Usio źmianiłasia ŭ lutym 1942 hoda, kali japonskija vojski praviali małankavuju apieracyju i zachapili Sinhapur. Kałanijalnaja ŭłada, jakoj Li tak zachaplaŭsia, z treskam pavaliłasia, a brytancy ŭciakli abo trapili ŭ pałon.
Try z pałovaj hady japonskaj akupacyi byli dla Li Kuan Ju škołaj vyžyvańnia. Jon pracavaŭ na japoncaŭ, prasłuchoŭvajučy pierachoplenyja radyjopaviedamleńni sajuźnikaŭ i rasšyfroŭvajučy ich, zajmaŭsia drobnym pradprymalnictvam i handlem na čornym rynku.
Paźniej jon nazvaŭ hetyja hady «samymi važnymi hadami majho žyćcia». Jon zrabiŭ dva klučavyja vyvady. Pa-pieršaje, ułada — heta nie śviataja dadzienaść, a miechanizm, jaki treba ŭmieć abaraniać. Pa-druhoje, nazirajučy za biaźlitasnaj sistemaj pakarańniaŭ japoncaŭ, jon adznačyŭ, što złačynnaść źnikła, bo ludzi bajalisia pakarańnia. Heta sfarmavała jahonaje pierakanańnie, što kali kažuć, nibyta «surovyja pakarańni nie źmianšajuć uzrovień złačynnaści» — heta mif, i što strohaja ŭłada moža źmianiać pavodziny ludziej.
Zakončyŭšy miascovy «Rafłz-kaledž», budučy «baćka sinhapurskaj nacyi» vyjechaŭ u Vialikabrytaniju, dzie vučyŭsia spačatku ŭ Łondanskaj škole ekanomiki, a zatym u Kiembrydžskim univiersitecie.
Chłopiec vučyŭsia bliskuča, ale, jak jon z horyčču ŭspaminaŭ, na niekalkich ekzamienach jaho abahnała adzinaja dziaŭčyna ŭ kłasie — Kva Hieok Ču.
Jany tajemna pažanilisia ŭ 1947 hodzie. Kva Hieok Ču ŭ dalejšym stała nie prosta žonkaj, a jahonym intelektualnym i palityčnym partnioram, davieranaj asobaj, jakaja praviarała kožnuju važnuju pramovu i jurydyčny dakumient. U siamji naradziłasia try syny.
U svaich miemuarach jon z vyklučnaj ciepłynioj pisaŭ pra jaje rolu. Kali ŭ 2003 hodzie Kva Hieok Ču pieraniesła insult, jaki adabraŭ u jaje mahčymaści razmaŭlać, Li Kuan Ju štodnia pravodziŭ kala jaje łožka niekalki hadzin, čytajučy joj usłych. Jon pryznavaŭsia, što heta było nieabchodna dla jaho samoha, bo jana była jahonym «jakaram». Paśla jaje śmierci ŭ 2010 hodzie palityk adčuvaŭ siabie «ŭžo nie čałaviekam, a paŭčałavieka».
Šlach da ŭłady
U 1950 hodzie Li Kuan Ju viarnuŭsia ŭ Sinhapur z dypłomam brytanskaha advakata. Mienavita ŭ hety čas jon admoviŭsia ad jeŭrapiejskaha imia «Hary» i staŭ vyklučna Li Kuan Ju. Sam jon potym adznačaŭ:
«Li Kuan Ju — hetaje imia stała maim publičnym vobrazam. Jano vykazvała toje, za što ja zmahaŭsia, i toje, kim ja siabie bačyŭ: nacyjanalist ź levymi pohladami».
Li Kuan Ju pačaŭ jurydyčnuju praktyku, ale chutka znajšoŭ svaju nišu, pracujučy biaspłatna dla prafsajuzaŭ, dapamahajučy im zmahacca za svaje pravy i vyrašać roznyja prablemy. I heta ironija losu, bo staŭšy premjer-ministram jon žaleznaj rukoj zaciśnie ŭsie prafsajuzy ŭ Sinhapury.
Taksama, uzyšoŭšy na palityčny alimp, jon adroksia ad svaich raniejšych levych ideałaŭ. Ale ŭ 1950‑ia hady, kali ŭ Kitai pieramahli kamunisty i mnohija kitajskija dyjaspary ŭ Sinhapury i Małai simpatyzavali Mao Czedunu, Li Kuan Ju vymušany byŭ heta ŭličvać.
U adnym intervju jon skazaŭ: «Luby žychar Sinhapura, jaki choča pavieści za saboj ludziej, jakija havorać na kitajskaj movie, nie moža sabie dazvolić być antykamunistam. Kali b mnie treba było vybirać pamiž kałanijalizmam i kamunizmam, ja b vybraŭ kamunizm, i tak zrabiła b pieravažnaja bolšaść».
U 1954 hodzie jon zasnavaŭ Partyju narodnaha dziejańnia (PND). Partyja spačatku była kaalicyjaj, jakaja ŭklučała jak umieranych intelihientaŭ-nacyjanalistaŭ (hrupa Li), tak i levaje prakamunistyčnaje kryło.
U 1959 hodzie, kali Sinhapur atrymaŭ samakiravańnie, PND pieramahła na vybarach, i 35‑hadovy Li Kuan Ju staŭ premjer-ministram. Jon nie śpiašaŭsia vyzvalać z turmy svaich tavaryšaŭ-kamunistaŭ, a kali i vyzvaliŭ urešcie, daŭ im tolki biessensoŭnyja, biez anijakaha ŭpłyvu pasady.
Traŭma 1965 hoda
Li Kuan Ju ličyŭ, što Sinhapur nie vyžyvie ŭ adzinočku. Jahonaja stratehija była «Niezaležnaść praź źlićcio» ź Fiederacyjaj Małaja. U 1963 hodzie anhličanie abviaścili ab niezaležnaści Sinhapura, i jon stanovicca častkaj Małajzii. Umovaj małajzijcaŭ dla źlićcia byŭ aryšt bolš za sta kamunistaŭ, i Li Kuan Ju na heta pahadziŭsia.
Adnak sajuz byŭ asudžany na razvał. Li Kuan Ju vystupaŭ za «Małajziju dla małajzijcaŭ» (roŭnaść usich etničnych hrup), što supiarečyła palitycy małajskaj kiraŭničaj elity, jakaja bajałasia kitajskaha daminavańnia.
Kanflikt abvastraŭsia. Kulminacyjaj staŭ 1965 hod. Małajzijskija lidary, bajučysia, što papularny Li Kuan Ju moža ŭznačalić usiu Fiederacyju, pryniali rašeńnie ab vyklučeńni Sinhapura.
9 žniŭnia 1965 hoda Sinhapur byŭ «vykinuty ŭ niezaležnaść». Na znakamitaj pres-kanfierencyi Li Kuan Ju nie strymaŭ śloz, uśviedamlajučy, što maleńkamu vostravu, u jakim nie było vady, syraviny, u jakoha nie było armii, budzie krajnie ciažka vyžyvać. Paśla hetaha jon na šeść tydniaŭ źnik, zahłybiŭšysia ŭ depresiju i adnačasova raspracoŭvajučy płan vyžyvańnia.
Admova ad demakratyi
Paśla 1965 hoda Li Kuan Ju pastaviŭ pierad saboj dźvie zadačy: biaśpieka i ekanamičny roskvit, dasiahnutyja praź biesprecedentny dziaržaŭny kantrol.
Adna ź pieršych reformaŭ — stvareńnie mocnaj armii. Kali brytanskija vojski pačali vychodzić z Azii, Sinhapur zastaŭsia biezabaronnym. Li Kuan Ju ŭvioŭ usieahulnuju vajskovuju pavinnaść i źviarnuŭsia pa dapamohu da Izraila (ź jakim Sinhapur tajemna supracoŭničaŭ, nazyvajučy izrailskich instruktaraŭ «mieksikancami», kab nie razdražniać musulmanskich susiedziaŭ).
Armija stała prestyžnym sacyjalnym liftam. Tyja, chto słužyć u armii, atrymlivajuć vielizarnyja lhoty, atrymlivajuć mahčymaści potym uładkavacca na dziaržaŭnuju słužbu, pajści vučycca.
Kab kampiensavać vyvad brytanskich vojskaŭ, Sinhapur patroiŭ svaje vydatki na abaronu, a dla padtrymki armii byli dadadzienyja vajskova-pavietranyja siły i fłot. Da kanca 1960‑ch hadoŭ Sinhapur mieŭ nievialikija, ale dobra padrychtavanyja ŭzbrojenyja siły, što dazvoliła jamu adčuvać siabie ŭpeŭniena ŭ rehijonie.
U vjetnamskaj vajnie Li całkam padtrymlivaŭ ZŠA.
U 1980‑ch ciesnyja abaronnyja adnosiny pamiž Sinhapuram i ZŠA dazvolili Sinhapuru nabyvać pieradavyja amierykanskija ŭzbrajeńni i sistemy. ZŠA pastavili Sinhapuru takija mahutnyja na toj čas samaloty, jak F-16, i samalot rańniaha radyjołakacyjnaha vyjaŭleńnia (AEW) E-2C.
Dziela praviadzieńnia reformaŭ Li Kuan Ju pastaviŭ pad žorstki kantrol usie śfiery žyćcia krainy. Budučy pierakananym antykamunistam, Li biaźlitasna vyniščaŭ «kamunistyčnuju zarazu». Kamunisty akazvalisia za kratami biez suda i śledstva, abmiažoŭvaŭsia dostup infarmacyi z-za miažy.
«Svaboda presy, svaboda ŚMI pavinna być padparadkavanaja hałoŭnym patrebam cełasnaści Sinhapura», — kazaŭ Li. Svaje dziejańni jon apraŭdvaŭ tym, što haziety finansavali zamiežnyja siły. Palityk ličyŭ, što ŭ krainie, jakaja raźvivajecca, niekatoryja svabody pavinny być pryniesienyja ŭ achviaru.
U suviazi z tym, što kamunistyčnyja idei byli pahibielnyja dla rynkavych adnosinaŭ, što zaradžalisia ŭ Sinhapury, kamunistyčnaja partyja akazałasia ŭ krainie pad zabaronaj, a ŭ parłamiencie zastaŭsia tolki adzin apazicyjny deputat.
Voś, što pisaŭ Li Kuan Ju ŭ adnoj sa svaich knih:
«Ja nie liču, što demakratyja — heta najlepšaja forma kiravańnia dla ŭsich krain i što jana raspaŭsiudzicca pa ŭsim śviecie. Kali b heta było tak, čamu zachodnija krainy sprabujuć jaje ŭsim naviazać siłaj? Kali libieralnaja demakratyja nastolki daskanałaja, jana i tak atrymaje vierch nad usim śvietam, jak rynkavaja ekanomika, jakaja vyrazna pieraŭzychodzić płanavuju ekanomiku i raspaŭsiudžvajecca pa ŭsim śviecie.
Z nahody demakratyi ŭ mianie było šmat dyskusij z amierykancami. (…) Jany kažuć, što ŭłada pavinna mianiacca, tolki tady heta demakratyja. Ja adkazvaju: chaj tak budzie ŭ vas u Amierycy. A nas pakińcie ŭ spakoi».
Li Kuan Ju nie staŭ kapijavać zachodniuju madel «dziaržavy ŭsieahulnaha dabrabytu», a stvaryŭ sistemu, dzie hramadzianie sami abaviazanyja z zarobku nazapašvać srodki na žyllo i miedycynskaje absłuhoŭvańnie. Jon žaleznaj rukoj padparadkavaŭ prafsajuzy, śćviardžajučy, što zabastoŭki padarvuć ekanomiku. Zamiest mahčymaści zabastoŭkami dabivacca svaich pravoŭ była stvoranaja Nacyjanalnaja rada pa zarobkach, dzie dziaržava vystupała arbitram.
Baraćba z karupcyjaj u Sinhapury
Na pačatku niezaležnaści Sinhapur raźjadała karupcyja, baraćba ź jakoj pačałasia «šlacham spraščeńnia pracedur pryniaćcia rašeńniaŭ i vydaleńnia ŭsialakaj dvuchsensoŭnaści ŭ zakonach u vyniku vydańnia zrazumiełych i prostych pravił, až da admieny dazvołaŭ i licenzavańnia».
Ułady rezka padniali zarobki sudździaŭ, na sudziejskija pasady byli pryciahnutyja najlepšyja pryvatnyja advakaty. Dziaržsłužačym, jakija zajmali adkaznyja pasady, byli ŭźniatyja zarobki da ŭzroŭniu, charakternaha dla top-mieniedžaraŭ pryvatnych karparacyj. Byŭ stvorany niezaležny orhan z metaj baraćby z karupcyjaj siarod najvyšejšych pradstaŭnikoŭ ułady.
«Ahienctva pa baraćbie z prahnaściu» — tak u narodzie prazvali biuro, što rasśledavała vypadki karupcyi. Nijakaj prezumpcyi nievinavataści nie isnavała: čynoŭnik žyŭ nie pa srodkach — značyć, chabarnik. Z pravierkami prychodzili i da samoha premjera.
Dziela viaršenstva zakona premjer-ministr pasadziŭ u turmu blizkaha siabra, kali taho złavili na chabary, a ministr sacyjalnaha raźvićcia, jaki ŭziaŭ na łapu 315 tysiač dołaraŭ, paśla razmovy ź Li Kuan Ju ździejśniŭ samahubstva.
U vyniku Sinhapur staŭ adnoj z najmienš karumpavanych dziaržaŭ śvietu, i zastajecca takoj pa siońnia.
Na pytańnie ab sakrecie pośpiechu ŭ baraćbie z chabarnictvam Li adkazaŭ tak: «Pačnicie z taho, što pasadzicie troch svaich siabroŭ. Vy dakładna viedajecie za što, i jany viedajuć za što».
Adkrytaść Sinhapura dla inviestycyj
Stratehija ekanamičnaha raźvićcia krainy budavałasia na pieratvareńni Sinhapura ŭ finansavy i handlovy centr Paŭdniova-Uschodniaj Azii, a taksama na pryciahnieńni zamiežnych inviestaraŭ.
«My vitali kožnaha inviestara… My prosta sa skury vyłuzvalisia, kab dapamahčy jamu pačać vytvorčaść», — uzhadvaŭ Li Kuan Ju.
Adnojčy jahony daradca pa pytańniach ekanomiki, hałandziec Albiert Vinsemius, patelefanavaŭ vice-prezidentu sinhapurskaha adździaleńnia Bank of America, jaki byŭ tady ŭ Łondanie. «My chočam za nastupnyja 10 hadoŭ stać finansavym centram Paŭdniova-Uschodniaj Azii», — skazaŭ Vinsemius. Na heta jon atrymaŭ adkaz: «Dobra, pryjazdžajcie ŭ Łondan. Vy zmožacie damahčysia hetaha za 5 hadoŭ».
U Łondanie hościa padviali da vialikaha hłobusa ŭ zale pasiadžeńniaŭ i raskazali nastupnaje. Suśvietny finansavy dzień pačynajecca ŭ Ciurychu, dzie banki adkryvajucca a dziaviataj ranicy. Krychu paźniej adkryvajucca banki ŭ Łondanie. Paśla abiedu banki ŭ Ciurychu zakryvajucca, zatym zakryvajucca banki ŭ Łondanie. U hety čas banki ŭ Ńju-Jorku jašče adkrytyja. Takim čynam, Łondan nakiroŭvaje finansavyja patoki ŭ Ńju-Jork. Kali zakryvajucca ńju-jorkskija banki, finansavyja patoki pierachodziać u San-Francyska. A voś u pramiežak času pamiž zakryćciom bankaŭ u San-Francyska i pačatkam novaha dnia ŭ Ciurychu ŭ finansavym śviecie ničoha nie adbyvajecca.
«Kali my raźmieścim Sinhapur pasiaredzinie, to paśla zakryćcia bankaŭ u San-Francyska Sinhapur zmoža pryniać ad ich estafietu, a kali zakryjucca banki ŭ Sinhapury, jany zmohuć pieravieści finansavyja patoki ŭ Ciurych. Takim čynam, upieršyniu ŭ historyi stanie mahčymym hłabalnaje kruhłasutačnaje bankaŭskaje absłuhoŭvańnie», — uzhadvaŭ Li Kuan Ju ŭ adnoj sa svaich knih słovy pradstaŭnika banka.
Dahetul važnuju rolu ŭ ekanomicy Sinhapura adyhryvajuć transnacyjanalnyja karparacyi, jakija kraina pryvablivaje nizkimi padatkami. Padatkovaja sistema pa svajoj pryvabnaści zajmaje piataje miesca ŭ śviecie. Usiaho 4 vidy impartnych tavaraŭ abkładajucca padatkam pry ŭvozie: śpirtnyja napoi, tytuniovyja vyraby, naftapradukty i aŭtamabili. U krainie raźvitaja vytvorčaść elektroniki, sudnabudavańnie, siektar finansavych pasłuh. Viaducca maštabnyja daśledavańni ŭ halinie bijatechnałohij.
Čyścinia i vada
Li Kuan Ju razumieŭ, što inviestaram patrebnyja nie tolki hrošy, ale i davier. Jon prykłaŭ kałasalnyja namahańni dla stvareńnia imidžu čystaha, zialonaha i stabilnaha horada. U 1963 hodzie jon raspačaŭ kampaniju pa pasadcy dreŭ, metaj jakoj było vysadžvać 10 000 sadžancaŭ za hod, a ŭ 1971 hodzie byŭ zasnavany «Dzień pasadki dreŭ».
Paźniej jon skazaŭ, što «azielanieńnie — heta samy ekanamična efiektyŭny prajekt, jaki ja zapuściŭ».
Palityk taksama zaniaŭsia vyrašeńniem prablemy z zabiaśpiečanaściu krainy vadoj. Sinhapur tradycyjna zaležaŭ ad vady z Małajzii. Adnak hetaja zaležnaść pryviała da mahčymaści pavyšeńnia cen na vadu ŭ Sinhapury i dazvoliła małajzijskim čynoŭnikam vykarystoŭvać zaležnaść ad vady ŭ jakaści palityčnaha ryčaha, pahražajučy spynić pastaŭki.
Kab vyrašyć hetuju prablemu, Li ŭ 1974 hodzie pačaŭ realizoŭvać prajekty recyrkulacyi vady. U vyniku takich namahańniaŭ Sinhapur dasiahnuŭ samazabieśpiačeńnia ŭ halinie vodazabieśpiačeńnia ź siaredziny 2010‑ch hadoŭ.
Paralelna z hetym Li Kuan Ju vydavaŭ zakony, kab radykalna palepšyć pabytovyja zvyčki sinhapurcaŭ. Stała zabaroniena, naprykład, plavać na ziamlu, kuryć u hramadskich miescach, kidać na ziamlu śmiećcie, parkavać mašyny ŭ centry horada, a taksama, palivajučy kvietki, pakidać vadu ŭ spodkach pad harškami, bo heta pryciahvaje kamaroŭ.
Na kožnuju mašynu stavili sirenu, jakaja ŭklučałasia, jak tolki kiroŭca pieravyšaŭ chutkaść u 80 km/h. Paśla šaści hadzin viečara było zabaroniena jeździć u aŭtamabili adnamu — treba było padvozić kaleh pa pracy ci nieznajomych spadarožnikaŭ, kab pamienšyć mahčymaść uźniknieńnia zatoraŭ.
Cialesnyja pakarańni
Adnym ź niepachisnych pierakanańniaŭ Li Kuan Ju była efiektyŭnaść cialesnych pakarańniaŭ. Jon ličyŭ ich efiektyŭnym srodkam strymlivańnia złačynnaści.
Sam Li Kuan Ju raskazvaŭ pra ŭłasny dośvied u školnyja hady, kali atrymaŭ «try niezabyŭnyja ŭdary pa tym samym miescy».
«Ja nikoli nie razumieŭ, čamu zachodnija piedahohi-mietadysty vystupajuć suprać cialesnych pakarańniaŭ. Ničoha strašnaha ni sa mnoj, ni z maimi adnakłaśnikami nie zdaryłasia», — ździŭlaŭsia premjer-ministr.
Cialesnyja pakarańni ŭrad Li atrymaŭ u spadčynu ad brytanskaj kałanijalnaj sistemy, ale značna pašyryŭ ich śfieru prymianieńnia. Kali pry brytancach łupcavańnie ŭžyvałasia redka — tolki ŭ niekalkich vypadkach na hod za złačynstvy, źviazanyja z hvałtam, to pad kiraŭnictvam Li Kuan Ju hetaja miera była raspaŭsiudžanaja na ŭsio bolšy śpiektr parušeńniaŭ.
Da 1993 hoda łupcavańnie stała abaviazkovym pakarańniem za 42 vidy złačynstvaŭ i dadatkova praduhledžvałasia jašče za 42. Siarod tych, kaho pačali rehularna łupić, byli narkamany i nielehalnyja imihranty. U vyniku kolkaść vypadkaŭ łupcavańnia rezka ŭzrasła: z 602 u 1987 hodzie da 3244 u 1993 hodzie i da 6404 u 2007 hodzie.
Mižnarodnuju ŭvahu da hetaj žorstkaj praktyki pryciahnuŭ skandał 1994 hoda, kali ŭ adpaviednaści z zakanadaŭstvam ab vandaliźmie (za naniasieńnie hrafici na ścianu doma) adłupili padletka z amierykanskim pašpartam Majkła P. Feja.
Li Kuan Ju zachavaŭ i brytanskuju praktyku školnych cialesnych pakarańniaŭ chłopčykaŭ. Jany byli zamacavanyja zakonam u 1957 hodzie. Jon taksama ŭvioŭ pakarańnie łupcoŭkaj u Sinhapurskich uzbrojenych siłach. Takim čynam, Sinhapur staŭ adnoj ź niamnohich krain u śviecie, dzie cialesnaje pakarańnie źjaŭlajecca aficyjnaj mieraj padtrymańnia vajskovaj dyscypliny.
Płanavańnie siamji
Adnoj z samych sprečnych i nieardynarnych rys kiravańnia Li Kuan Ju stała jahonaje hłybokaje i sistemnaje ŭmiašańnie ŭ pryvatnaje žyćcio hramadzian, što jon apraŭdvaŭ nieabchodnaściu zabieśpiačeńnia doŭhaterminovaj stabilnaści i ekanamičnaha rostu nacyi. Hetaja palityka prajaŭlałasia ŭ dvuch asnoŭnych kirunkach: kantroli za naradžalnaściu i sprobach kiravańnia vybaram partniora.
Pa-pieršaje, sutyknuŭšysia z pahrozaj pieranasialeńnia na maleńkim vostravie, urad raspačaŭ ahresiŭnuju kampaniju «Spynisia na dvuch» (Stop at Two). Hetaja inicyjatyva vychodziła daloka za ramki prostaj prapahandy.
Dziaržava ŭviała sistemu finansavaha stymulavańnia i destymulavańnia, kab prymusić siemji abmiežavacca dvuma dziećmi. Naprykład, baćki, jakija naradžali treciaje i čaćviortaje dzicia, sutykalisia z pavieličeńniem płaty za rody ŭ dziaržaŭnych špitalach, pazbaŭlalisia padatkovych ilhot, a žančyny nie atrymlivali apłatnych dekretnych adpačynkaŭ.
Naadvarot, siemji, u jakich adzin z baćkoŭ prachodziŭ dobraachvotnuju sterylizacyju paśla naradžeńnia druhoha dziciaci, atrymlivali značnyja finansavyja bonusy i, što asabliva važna, ichnija dzieci mieli pryjarytet pry pastupleńni ŭ najbolš prestyžnyja škoły. Hetyja žorstkija miery pryviali da rezkaha padzieńnia naradžalnaści, choć u 1990‑ia hady ŭradu pryjšłosia rabić advarotny chod, kab paźbiehnuć demahrafičnaha kryzisu.
U duchu idej Płatona ab tym, što «lepšyja pavinny złučacca ź lepšymi», Li Kuan Ju z tryvohaj naziraŭ, jak mnohija vysokaadukavanyja mužčyny brali šluby z žančynami ź nizkim uzroŭniem adukacyi, u toj čas jak žančyny z univiersiteckimi dypłomami časta zastavalisia niezamužnimi.
Kab vypravić hetuju situacyju, jakaja, na jaho dumku, viała da źnižeńnia jakaści hienafondu i vychavańnia nastupnaha pakaleńnia, u 1983 hodzie jon stvaryŭ Upraŭleńnie sacyjalnaha raźvićcia. Hetaja dziaržaŭnaja arhanizacyja funkcyjanavała jak słužba znajomstvaŭ, jakaja arhanizoŭvała mierapryjemstvy, kruizy i sustrečy vyklučna dla «biełych kaŭnierykaŭ» — ludziej z vyšejšaj adukacyjaj.
Li śćviardžaŭ, što adukacyjny ŭzrovień i intelekt baćkoŭ adyhryvajuć vyrašalnuju rolu ŭ farmiravańni zdolnaściaŭ ich dziaciej, i jon prasoŭvaŭ palityku, nakiravanuju na zaachvočvańnie vysokaadukavanych žančyn naradžać bolš dziaciej.
Apošnija hady i spadčyna
Usiaho Li Kuan Ju atrymaŭ siem pieramoh na vybarach i pajšoŭ u adstaŭku tolki ŭ 1990 hodzie, pastaviŭšy tym samym suśvietny rekord samaha praciahłaha znachodžańnia na pasadzie premjer-ministra.
Pad jaho kiraŭnictvam astraŭnaja dziaržava na praciahu ŭsiaho adnaho pakaleńnia pieratvaryłasia ŭ raźvituju krainu z vysokadachodnaj ekanomikaj.
Hety biesprecedentny skačok Li nazvaŭ pierachodam «z Treciaha śvietu ŭ Pieršy śviet». Za hetyja try dziesiacihodździ vałavy nacyjanalny pradukt (VNP) na dušu nasielnictva vyras z 1240 dołaraŭ u 1959 hodzie da 18 437 dołaraŭ u 1990 hodzie; uzrovień biespracoŭja źniziŭsia z 13,5% da 1,7%; a zamiežny handal pavialičyŭsia amal u tryccać razoŭ, dasiahnuŭšy 205 miljardaŭ dołaraŭ.
Paśla svajho sychodu ŭ adstaŭku Li Kuan Ju zachavaŭ pasadu ministra-mientara i ŭznačaliŭ kampaniju pa prapahandzie vyvučeńnia sinhapurcami kitajskaj movy naroŭni z anhlijskaj.
«Baćka sinhapurskaj nacyi» Li Kuan Ju pamior viečaram 23 sakavika 2015 hoda na 92‑m hodzie žyćcia. Z 2004 hoda pa 2024 hod pasadu premjer-ministra Sinhapura zajmaŭ jahony syn Li Siań Łun.
Dasiahnieńni Sinhapura stali krynicaj natchnieńnia dla kiraŭnictva Kitaja, asabliva pry Den Siaapinie, jaki imknuŭsia pierajmać sinhapurskija mietady ekanamičnaha rostu i pradprymalnictva, pry hetym zachoŭvajučy palityčny kantrol. Z 1996 pa 2019 hod 55 000 kitajskich čynoŭnikaŭ prajšli stažyroŭki ŭ Sinhapury dla vyvučeńnia jaho mietadaŭ.
U 2013 hodzie Sinhapur naviedaŭ i Alaksandr Łukašenka. Niekatoryja analityki spadziavalisia, što jon zmoža pieraniać vopyt hetaj krainy. Ciapier možna skazać, što Łukašenku i Li Kuan Ju zbližaje termin znachodžańnia va ŭładzie — 31 hod.
Što jašče ich rodnić, heta nieciarpimaść da inšadumstva. Li Kuan Ju staŭ adnym z suaŭtaraŭ kancepcyi «azijackich kaštoŭnaściaŭ», jakaja słužyła ideałahičnym apraŭdańniem dla abmiežavańnia indyvidualnych svabod dziela kalektyŭnaj stabilnaści. Adnak heta, mahčyma, adzinaje, što mocna rodnić biełaruski i sinhapurski aŭtarytaryzm.
Kraina zaŭsiody ćviorda aryjentavałasia na ZŠA i Vialikabrytaniju, a nie na SSSR/Rasiju i nie na Kitaj. Choć 70 pracentaŭ nasielnictva Sinhapura składajuć kitajcy.
Kiraŭniki krainy samyja vysokaapłatnyja ŭ śviecie, zarablajuć niekalki miljonaŭ dołaraŭ za hod — ale zatoje nie zapuskajuć ruk u dziaržaŭnuju kišeniu.
Dla biznesu — heta adna z samych spryjalnych terytoryj. Ni pra jakuju kanfiskacyju biznesu ci aryšty z metaj vykupu nie było havorki. Kali ty maješ ułasnaść, to nichto ŭ jaje ŭ ciabie «imieniem revalucyi» nie adbiare.
Sinhapur choć i byŭ pra Li Kuan Ju aŭtarytarnaj krainaj, ale tam stroha trymalisia vyznačanych pravavych normaŭ. Ni pra jakoje «nie da zakonaŭ», ni pra jakoje prymianieńnie zakona zadniaj dataj nie mahło być i havorki.
«Kiefir kaštuje kala 11 dalaraŭ, hrečka — 10». Plusy i minusy žyćcia ŭ Sinhapury
Jaho pamočnik byŭ ahientam «Štazi», a palityku tajna padtrymlivaŭ KHB. Čamu nas vučyć historyja Vili Branta
«Niama nijakich dziaržaŭnych hrošaj, jość tolki hrošy padatkapłatnikaŭ». Čym Tetčer adroźnivajecca ad Natalli Kačanavaj
Vacłaŭ Haveł taksama admoviŭsia vyjści z turmy pry ŭmovie vyjezdu za miažu. Ale jon byŭ zusim niepadobny da lidaraŭ biełaruskaj apazicyi
Ciapier čytajuć
U Minsku zaviaršyli budaŭnictva piacizorkavaha hatela na miescy kolišniaha «Biełekspa»7
U Minsku zaviaršyli budaŭnictva piacizorkavaha hatela na miescy kolišniaha «Biełekspa»
Sumleńnie, kachańnie, koły piekła i halivudski finał. U siamji budaŭnika i biblijatekarki z Pružanskaha rajona Ihara i Julii Łaptanovičaŭ aryštavali spačatku jaho, paśla — jaje, a paśla i babulu33
Kamientary
Volnyja ludzi sami chočuć vyznačać svoj los.