Źjaviłasia treciaja častka žachlivych uspaminaŭ viadomaha biełaruskaha litaraturnaha krytyka Ryhora Biarozkina pra svajo sutyknieńnie z savieckaj represiŭnaj mašynaj. Kali papiarednija sšytki achoplivali strašny 1941 hod i vyratavańnie ŭ čas «marša śmierci» źniavolenych, to hetyja zapisy pryśviečany paślavajennamu času ŭ Hiermanii, iluzii svabody i niepaźbiežnamu druhomu aryštu.
«Nie daj prapaści majmu žyćciu» — heta rasšyfroŭka hutarak 1979 hoda biełaruskaha krytyka Ryhora Biarozkina i maskoŭskaha litaraturaznaŭca Isaka Kramava. Zapisy pralažali ŭ stale bolš za 40 hadoŭ: abodva surazmoŭcy nieŭzabavie pamierli, tak i nie paśpieŭšy apublikavać knihu. Niadaŭna rukapisnyja sšytki rasčytała archivistka Marusia Šanauryna.
Kali ŭ papiarednich častkach Biarozkin apisvaŭ davajennyja represii, zdradu kaleh i svajo cudoŭnaje vyratavańnie padčas «marša śmierci» 1941 hoda, to treciaja častka pryśviečana paślavajennamu žyćciu ŭ Bierlinie i novamu, niepaźbiežnamu aryštu.
Hety tekst — unikalnaje śviedčańnie epochi. Biarozkin apisvaje siurrealistyčnaje žyćcio pieramožca, jaki chodzić pa vulicach Bierlina ŭ aficerskich pahonach, siadzić u teatry pobač z kiraŭnictvam HDR, ale pry hetym kožnuju chvilinu čakaje, što pa jaho dušu pryjduć «svaje».
Saviecki aficer u pieramožanym Bierlinie
Paśla zakančeńnia vajny Biarozkin, jaki atrymaŭ aficerskaje zvańnie, zastaŭsia ŭ Bierlinie. Jon pracavaŭ u haziecie savieckaj vajennaj administracyi «Sovietskoje słovo» na pasadzie «piśmieńnika ŭ haziecie». Heta davała jamu mahčymaść šmat jeździć pa savieckaj zonie akupacyi, naviedvać teatry i nazirać za žyćciom niemcaŭ.
Biarozkina ŭražvała niamieckaja mientalnaść, jakuju jon charaktaryzavaŭ jak «dzikaje pakłanieńnie pierad uniformaj» i pasłuchmianaść luboj uładzie. Jon adznačaje paradoks: ludzi, jakija zusim niadaŭna słužyli Hitleru, ciapier z toj ža piedantyčnaściu vykonvali zahady savieckich kamiendantaŭ.
Uspaminy poŭnyja kantrastaŭ: z adnaho boku — vysoki intelektualny duch Hiote, jakim hanaryłasia niamieckaja intelihiencyja, z druhoha — poŭnaja abyjakavaść ci navat admaŭleńnie złačynstvaŭ nacyzmu. Ludzi, jakija žyli pobač z Buchienvaldam, prykidvalisia, što ničoha nie viedali pra łahier śmierci.
Iluzija svabody i cień minułaha
Niahledziačy na adnosnuju svabodu — pachody ŭ restarany, znajomstva ź piśmieńnikam Viktaram Niakrasavym, niadaŭnim łaŭreatam Stalinskaj premii, — Biarozkina nie pakidała pačućcio tryvohi.
Jon pryznajecca: «Pamirać budu — budu ŭspaminać svajo volnaje žyćcio». Ale heta była svaboda pad prycełam. Strach pierad zapaŭnieńniem ankiet, dzie treba było tłumačyć svoj status u 1941 hodzie, byŭ pastajannym spadarožnikam.
U 1946 hodzie Biarozkin zrabiŭ adčajnuju sprobu lehalizavać svajo stanovišča. Jon pajechaŭ u Minsk, kab sustrecca ź siabram Arkadziem Kulašovym i «pavinicca». Kulašoŭ chadziŭ prasić za jaho da Pancielajmona Panamarenki, tahačasnaha kiraŭnika BSSR. Toj, daviedaŭšysia, što Biarozkin sumlenna vajavaŭ, daŭ dabro na adnaŭleńnie ŭ Sajuzie piśmieńnikaŭ.
Biarozkin paličyŭ heta poŭnym daravańniem, ale, jak pakazaŭ čas, heta była tolki adterminoŭka.
«Nu i na čym ža my spynilisia?»
Druhi aryšt adbyŭsia 19 lipienia 1949 hoda ŭ Bierlinie. Heta supała z razharam kampanii pa baraćbie z «kasmapalityzmam» i razhromam Jaŭrejskaha antyfašysckaha kamiteta.
Biarozkin pravodzić pramuju paralel pamiž dziejańniami nacystaŭ u 1941 hodzie, jakija adbirali dla rasstrełu z natoŭpu biežancaŭ «intelektuałaŭ», bo siarod ich najčaściej byli jaŭrei, i dziejańniami savieckaj ułady paśla Pieramohi, jakaja pačała palavańnie na «kasmapalitaŭ», pad jakimi mielisia na ŭvazie jaŭrei.
«Tolki što źniščyli fašyzm — i tut ža ŭ siabie… Spačatku treba było intelihiencyju».
Zatrymańnie vyhladała budzionna: Biarozkin išoŭ dadomu, a kala padjezda ŭžo čakaŭ «kuratar». Usio, što paśpieŭ zrabić piśmieńnik — raźličycca z chatniaj rabotnicaj. Jaho kinuli ŭ poŭny błoch padvał, jaki vykarystoŭvaŭsia i pry nacystach.
Śledčy, major Niačajeŭ, pačaŭ dopyt z frazy, jakaja pierakreśliła ŭsie hady vajny i podźvihaŭ: «Nu i na čym ža my spynilisia 22 červienia 1941 hoda?».
Abvinavačvańni hučali absurdna. Śledčyja viarnulisia da spravy 1941 hoda, dadaŭšy da «antysavieckich razmoŭ» novy punkt — «ucioki z-pad varty».
Toj fakt, što Biarozkin cudam vyžyŭ padčas rasstrełu kałony źniavolenych i dałučyŭsia da Čyrvonaj Armii, traktavaŭsia jak złačynstva.
«Čerčyl taksama vajavaŭ z Hitleram», — paryravaŭ śledčy na arhumienty pra front.
Śledstva viałosia cynična. Ad Biarozkina patrabavali pakazańniaŭ na ludziej, jakija daŭno zahinuli na froncie abo byli rasstralanyja samim NKUS jašče ŭ 1941 hodzie, jak Zelik Aksielrod.
Śledčy Niačajeŭ sumavaŭ na dopytach, ličyŭ hrošy, ale kali treba było pakazać słužbovy impet, pieratvaraŭsia ŭ režysiora.
«Prymušaŭ adnojčy mianie stać na kaleni, sieŭ lohka viercham i kaža:
— Kryčy.
Kab načalniki čuli, što dobra dapytvaje. Padonak».
Z adnaho łahiera ŭ druhi
U kamiery Biarozkin sustreŭ ludziej, dla jakich roźnica pamiž nacyzmam i stalinizmam była tolki ŭ formie. Jon siadzieŭ ź niamieckim kamunistam, jaki adbyŭ 11 hadoŭ u kancłahierach Hitlera, kab adrazu trapić u turmu «vyzvalicielaŭ». Siadzieŭ z sacyjał-demakratam, jakoha čekisty vykrali z Zachodniaha Bierlina, dziejničajučy jak bandyty: «Ukoł u zadnicu, zaharnuli ŭ dyvan, pieravieźli va Uschodni Bierlin».
Heta pryvodzić aŭtara da horkaj fiłasofskaj vysnovy, jakuju jon nazyvaje «kamiertonam usioj vajny»:
«Adzin bok našaj dziaržavy: my vyzvalali niemcaŭ ad fašyzmu, dziki paradoks — sami zastajemsia ŭ tym ža dziarmie».
«A kali vajna z Amierykaj, chto pieramoža?»
Śledstva ŭ 1949 hodzie prachodziła na fonie razhortvańnia Chałodnaj vajny. Biarozkin apisvaje «davierlivuju» hutarku z majoram Niačajevym, jakaja vykryvaje poŭnuju ideałahičnuju pustatu tych, chto pavinien byŭ abaraniać saviecki ład.
— Jak ty dumaješ, vajna budzie z Amierykaj? — pytaŭsia śledčy pamiž pratakołami.
— Pa-mojmu, nie.
— A kali budzie, chto pieramoža, jak dumaješ?
— Našy, — aściarožna adkazaŭ Biarozkin, razumiejučy, što nielha paddavacca na pravakacyju.
— Jak pa mnie — *uja.
Heta kančatkova pierakanała viaźnia: pierad im siadziać nie byłyja idejnyja čekisty, a «kryminalniki i psichapaty, chłusy, maralna razbeščanyja karjerysty, kryvadušniki, jakija ni va što nie vierać i viedajuć, što ty ni ŭ čym nie vinavaty».
Kali Biarozkina pieravozili ź Bierlina ŭ Brest, to ŭsim sałdatam, prystaŭlenym da jaho ŭnušyli, što viazuć najvažniejšaha amierykanskaha ahienta. Adnojčy Biarozkin skazaŭ lejtenantu:
— Lejtenant, projdzie niašmat času, i vy budziecie vielmi saromiecca svaich dziejańniaŭ.
— Čamu, amierykancy pryjduć?
— Čamu? Amierykancy nikoli nie pryjduć u našu krainu. Prosta pierastanuć katavać niavinnych ludziej.
«Śpina čornaja ad čarniłaŭ»
Apisvajučy mietady cisku, Biarozkin zhadvaje epizod svajho pieršaha aryštu.
«Moj pieršy aryšt u Minsku: viedali, što mužnaściu nie adroźnivajusia, katavańniaŭ bajusia — trymali na kanviejery, pa mordzie — hetaha chapała. Adnojčy ŭ kamieru kidajuć maładoha chłopca. Jon padymaje kašulu — śpina čornaja. Akazałasia potym — vymazanaja čarniłam śpina, kab pakazać, što sa mnoj budzie. Heta dziejničała strašna».
Čytajučy hetyja radki, razumieješ pachodžańnie prapahandysckaha naratyvu 2020 hoda. Tady mnohich šakavali cyničnyja zajavy ŭładaŭ pra toje, što sinija ad źbićcia śpiny i nohi ludziej nibyta namalavanyja farbaj. Ciapier pazł składajecca: naščadki čekistaŭ dobra viedali «prafiesijnyja sakrety» svaich papiarednikaŭ i prosta lusterkava pieranieśli hety dośvied na svaich achviar.
Koła zamknułasia ŭ minskaj turemnaj kamiery
Etapavańnie ŭ Minsk stała zamykańniem koła. Biarozkina pryviali ŭ tuju ž samuju kamieru, dzie jon siadzieŭ u 1941-m. Ale adna detal źmianiłasia.
«Usio jak tady, tolki adna sa ścien — nasuprać dźviarej — zrašečanaja kulami… spačatku čornyja adtuliny na ŭzroŭni hałavy čałavieka, serca, nižej… Tam — rasstrelvali. Tolki chto rasstrelvaŭ? Niemcy? Našy? Ciažka skazać».
Dla viaźnia pierad hetaj ścianoj užo nie było roźnicy, chto naciskaŭ na kurok — NKUS ci hiestapa. Vynik byŭ adnolkavy. Ale Biarozkina čakaŭ inšy los — jon atrymaŭ 10 hadoŭ łahieraŭ.
«Naša Niva» — bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆCiapier čytajuć
Zavadčanin Ihar, jaki viartaŭsia dadomu buchim, upieršyniu ŭ žyćci jedzie za miažu. A jašče jon chałasty7
Kamientary