Vyjšaŭ u śviet dvuchtamovik
ARCHIVY BNR
Dva fundamentalnyja tamy «Archivaŭ BNR» składajuć razam 1700 staronak. Heta poŭnaje apisańnie i častkovaja publikacyja dakumentaŭ Fondu №582 Dziaržaŭnaha Archivu Litvy («Rada Ministraŭ Biełaruskaj Narodnaj Respubliki»). U vydańni ŭziali ŭdzieł Biełaruski Instytut Navuki j Mastactva (Ńju-Jork), Tavarystva Biełaruskaha Piśmienstva (Vilnia) i «Naša Niva» (Miensk). Ale faktyčna ŭsiu vydavieckuju pracu vykanaŭ adzin čałaviek — Siarhiej Šupa. Jon zrabiŭ układańnie, padrychtoŭku tekstu, napisaŭ ustupny artykuł, kamentary, vykanaŭ pierakłady, pakazalniki, kamputarny nabor i makiet.
«Ujavicie sabie, — piša ŭ pradmovie S.Šupa, — što vam trapili ŭ ruki dzivam acalełyja staronki z bartavoha dziońnika karabla, jaki zhubiŭsia ŭ burlivym mory. U staronkach hetych niama pačatku j kanca, jany padziortyja j pierabłytanyja. A na ich — kronika katastrofy, niaŭmolnaść stychii, viernaść i zdrada, radaść nadziei, adčaj i samahubstva, vybuchi epidemii i ludažerstva, źniknieńnie j paŭstańnie ź niabytu, kachańnie i śmierć.
Karabiel zhubiŭsia ŭ tumanie. Časam jahony pryvid źjaŭlajecca ŭ soniečnym źziańni i znoŭ źnikaje ŭ chmarach.
Heta nie historyja pra «latučaha halandca». Heta metafaryčny vobraz abvieščanaj u 1918 hodzie Biełaruskaj Narodnaj Respubliki (BNR), a staronki karabielnaha dziońnika — heta frahmenty raskidanaha pa śviecie Dziaržaŭnaha Archivu BNR».
Dźvie knihi Archivaŭ BNR składajuć tom 1 i ahułam uklučajuć 40 % usiaho beeneraŭskaha archivu. Jašče stolki ž dakumentaŭ zachoŭvajucca ŭ Miensku, a los astatnich 20 % nieviadomy.
Kryt.
Historyja svabody słova
Biarozkina N. Historyja knihadrukavańnia Biełarusi (XVI — pačatak XX st.). — Miensk: Biełaruskaja navuka, 1998. — 199 s. ISBN 985-08-0247-2
Chutkaść, ź jakoj hetaja kniha źnikła z palic kniharniaŭ, pakazvaje, što jana patrebnaja. Vartaści jaje vidavočnyja. Ale...
Voś traplaje na vočy štamp: «Pieršyja knihi na kirylicy vydadzienyja ŭ 1490—91 h. u Krakavie Švajpoltam Fijolem, jaki pa pravu ličycca pačynalnikam słavianskaha knihadrukavańnia». Takoje adčuvańnie, što ja heta ŭžo čytaŭ šmat hadoŭ tamu i tady nibyta vyrašyŭ spraŭdzić heta, i byccam znajšoŭ, što ŭsio heta nia tak. Viartajusia da starych knih, kudy daŭno ŭžo nie zahladaŭ, i sapraŭdy: pieršaja kniha na słavianskaj movie — českaj — łacinskim alfabetam — nadrukavanaja ŭ Plzenie kala 1470 h. (słavutaja «Trajanskaja historyja»). Nastupnaja słavianskaja viacha — charvacki katalicki «Misał» 1483 h., vydadzieny na hłaholicy. Š.Fijol moh by hanarycca, što jon pačynalnik słavianskaha knihadrukavańnia na trecim słavianskim alfabecie — kirylicy, i hetym apiaredziŭ taho nieviadomaha knihavydaŭca, jaki nieŭzabavie nadrukuje słavianskuju knihu na apošnim słavianskim alfabecie — arabskim.
Teza pra toje, što biełaruskaja kultura «sfarmavałasia, z adnaho boku, pad upłyvam ruska-pravasłaŭnaj kultury (uschodniaja cyvilizacyja), a z druhoha, pad uździejańniem vunijacka-katalickaj kultury (zachodniaja cyvilizacyja)» ź blaskam abviarhajecca na nastupnych staronkach samoj aŭtarkaj: pieršyja drukarni na terytoryi sučasnaj Biełarusi byli nie pravasłaŭnyja i nie katalickija, a pratestanckija, i było ich u XVI st. nia mienš za 6. I kazać pra ich rolu ŭ palanizacyi naŭrad ci apraŭdana.
Peŭna, ź niejkaj staradaŭniaj pracy na staronki knihi pierajšło śćvierdžańnie, što «katalickaja carkva prykłała šmat namahańniaŭ, kab zabaranić drukavańnie litaratury na biełaruskaj movie». I što heta byli za namahańni?
«Z pačatkam vajny pamiž Maskvoj i Polščaj u 1654 h. kucieinskaja drukarnia była pieraviedziena ŭ Ivierski manastyr pad Noŭharad», — heta pra rabaŭničy vyvaz maskoŭskimi ŭładami pravasłaŭnaj drukarni ŭ hłybiniu Rasiei. Pryčym taki akt byŭ nievypadkovy, pra što śviedčyć paŭtor historyi ŭžo paśla dałučeńnia Biełarusi da Rasiejskaj imperyi pad kaniec XVIII st. Darečy, jak toje dałučeńnie adbiłasia na knihadrukavańni, nie daśledavana zusim. Viadoma, što adzinaja pravasłaŭnaja biełaruskaja drukarnia (u Mahilovie) znoŭ spyniła isnavańnie. Zamiest jaje Kaciaryna II adkryła najbujniejšuju žydoŭskuju drukarniu ŭ Škłovie. Usie katalickija drukarni, zdajecca, zastalisia na miescy. Paradoks?
Kniha nie znachodzić adkazu na pytańnie, kali było zabaronienaje biełaruskaje drukavanaje słova. Cyrkular ministra ŭnutranych spravaŭ P.Vałujeva ad 1863 h. zabaraniŭ drukavańnie knih na ŭkrainskaj movie, a cyrkular 1865 h. — litoŭskich knih łacinicaj. Biełaruskuju movu «ŭ rabočym paradku» pryraŭnoŭvali da ŭkrainskaj i litoŭskaj. Asobnaha antybiełaruskaha aktu nie było! Nie ličyli patrebnym dla krainy, dzie adkryta adno Dunin-Marcinkievič pisaŭ pa-biełarusku?
Karystańnie z roznych krynicaŭ pryviało da niekatorych supiarečnaściaŭ. «Knih na biełaruskaj movie nie było», — piša aŭtarka ŭ adnym miescy pra XVIII st. U druhim ža adznačaje supraślskaje vydańnie 1722 h. «Sobranije pripadkov kratkoje i duchovnym osobam potriebnoje» (vunijacki druk). Ci Supraśl — nie Biełaruś? Tolki praz 100 hadoŭ vyjšła nastupnaja kniha na biełaruskaj movie — «Karotki zbor chryścijanskaj navuki» (1835 h.), na hety raz katalickaja.
Narešcie, pra peryjady našaha knihadrukavańnia. Aŭtarka peryjadyzuje XIX st. pa punktach: 1830, 1861 i 1900 h. Pieršy zrazumieły i całkam apraŭdany — paŭstańnie! Kali trymacca hetaj lohiki, dyk nastupnaja data — paŭstańnie 1863—64 h., a treciaja — manifest 17 kastryčnika 1905 h., jaki dazvoliŭ svabodu słova. Heta nie pačatak «vyšejšaj fazy kapitalizmu — imperyjalizmu», jak adznačana ŭ knizie, ale, dumajecca, bolš važnaja padzieja. Bo historyja sučasnaha knihadrukavańnia — heta historyja svabody słova.
Valery Paźniakoŭ
60 uvodzinaŭ u biełaruski śviet
«Biełaruskaja dumka» (Filazofija, relihija, kultura (Antalohija). Układ. Jury Harbinski. Varšava. Słavistyčny aśrodak vydaŭničy, 1998. ISBN 83-86619-62-7
Znajomstva z hetaj knihaj adbyłosia niečakana. Redaktar hazety «Rabočy» Viktar Ivaškievič pakłaŭ na stoł 18-dalaravy 744-staronkavy falijant. «Usie šukajuć biełaruskuju ideju, a jana – voś», – skazaŭ jon.
Piaćdziasiat dzieviać aŭtaraŭ i adna kalektyŭnaja rezalucyja pradstaŭlenyja ŭ siami raździełach hetaha zbornika, roŭnaha jakomu pa abjomie jašče nichto nie vydavaŭ. Kniha ŭražvaje.
«Biełaruskaja dumka» (u padzahałoŭku – «Filazofija, relihija, kultura (Antalohija)») vydadzienaja ŭ Varšavie Instytutam cłavistyki PAN pry padtrymcy IDEE. Układańnie, pradmova i apracoŭka Jurja Harbinskaha.
Jak skazana ŭ pradmovie, zbornik «ujaŭlaje saboju pieršuju sprobu systematyzacyi i abahulnieńnia ŭsiaho intelektualnaha dośviedu pradstaŭnikoŭ krajovaj idei, śvieckaj i duchoŭnaj elitaŭ biełaruskaha narodu ŭ kantekście prablemy Biełarusi jak epicentru kulturna-cyvilizacyjnych upłyvaŭ Uschodu i Zachadu... teksty razhladiajucca nami jak klučavyja kody, z dapamohaj jakich čytač nablizicca da razumieńnia marfalohii biełaruskaha etnasu, sutnaści nacyjanalnaha charaktaru i mentalnaści biełarusaŭ, admietnaści i ŭniversalizmu biełaruskaj dušy, jaje aŭry ŭ permanentnym uzajemadziejańni z histaryčnymi, relihijnymi i kulturnymi tradycyjami Ŭschodu i Zachadu. Nia mienš važnaj funkcyjaj-zadadzienaściu publikavanych faktahrafičnych materyjałaŭ źjaŭlajecca pakaz, re-(de-) kanstrukcyja isnujučych u biełaruskim śvietahladzie kompleksaŭ i stereatypaŭ...»
U asnovu struktury «BD» pakładzieny chranalahična-tematyčny pryncyp. Kožny z raździełaŭ akreślivaje peŭny peryjad i napramak u raźvićci biełaruskaj dumki. «Praroki nacyjanalnaj idei» – teksty Ant.Łuckieviča, M.Hareckaha, Ja.Kupały, M.Bahdanoviča, V.Łastoŭskaha, M.Daŭnar-Zapolskaha, Ja.Losika, A.Ćvikieviča, I.Kančeŭskaha, U.Samojły, Ja.Kołasa. «Z pazycyjaŭ krajovaha patryjatyzmu» – pradstaŭlenyja R.Skirmunt, M.Romer, T.Urubleŭski, K.Skirmunt, Ł.Abramovič. «U lusterku nacyjanał-kamunizmu» – Z.Žyłunovič, P.Karavajčyk, frahment «Pratakołu pasiadžeńnia pradstaŭnikoŭ I kanferencyi biełaruskich sekcyj RKP(b)», Ja.Kančar, A.Burbis, U.Ihnatoŭski, B.Taraškievič. «Viechi biełaruskaha fundamentalizmu» – K.Svajak, V.Bahdanovič, U.Tałočka, Ja.Stankievič, Dryhvič, A.Stapovič, T.Hryb, A.Stankievič. «Na razłomach vajny» – U.Vieras, U.Kazłoŭski, V.Ivanoŭski, F.Akinčyc, Ant.Adamovič. «Biełaruskaja dumka na emihracyi» – Č.Sipovič, Ł.Haroška, S.Stankievič, M.Łapicki, Ł.Akinševič, V.Tumaš, S.Koŭš. «U pošukach alternatyvy i dyjalohu» – A.Kaŭka, A.Biembiel, N.Hilevič, V.Bykaŭ, Ał.Adamovič, S.Dubaviec, A.Majchrovič, A.Majsienia, U.Konan, Z.Paźniak, Ju.Chadyka, M.Krukoŭski, A.Rahula, Ł.Łyč, Ju.Turonak.
Raźmierkavańnie peŭnych asobaŭ niebiassprečnaje. Niechta ź ich moh by pretendavać, jak minimum, na miescy ŭ dvuch raździełach. Dla šerahu vartych tekstaŭ miesca ŭ zborniku takoj struktury nie znajšłosia.
Padajucca bijahrafičnyja źviestki – pryblizna paŭstaronki na kožnaha aŭtara.
Pieravažnaja bolšaść tekstaŭ zbornika znajomaja zacikaŭlenamu čytaču. Jany prosta sabranyja pad adnu vokładku dy systematyzavanyja, i ciapier płojmu knižak, brašurak dy časopisaŭ moža zamianić adna tamina «Biełaruskaj dumki». Teksty pradstaŭlenyja zhodna z pravapisam aryhinałaŭ. Na žal, «z techničnych pryčynaŭ» čytačy vydańnia nia zdolejuć pabačyć u im «ułasnabiełaruskaha hrafičnaha piśma» Vacłava Łastoŭskaha i Tamaša Hryba. U zborniku ich teksty padajucca zvykłaj kirylicaj. Treba adznačyć niedakładnaść pierakładu asobnych kavałkaŭ. Anhielski varyjant źmiestu, vidočna, pierakładaŭsia z polskaj. U vyniku, biełaruskija zahałoŭki ŭ anhłamoŭnym varyjancie majuć, časam, trochi inšy sens.
Ci vypadkova «Biełaruskaja dumka» vyjšła ŭ Polščy? Palaki ŭ značnaj stupieni pierachvareli na kompleksy varožaści da susiedziaŭ. Ciažka ŭjavić publikacyju padobnaha vydańnia pra biełaruskuju dumku ŭ Litvie, Rasiei, Ukrainie, tak što paraŭnoŭvać ź niejkimi analahami nie vypadaje i, vidać, doŭha nia vypadzie.
Knihaj budzie zadavolena patreba na antalahičnuju litaraturu pa biełaruskaj filazofii, relihii i kultury ŭ Polščy. Na žal, zdabyć jaje ŭ Biełarusi praktyčna niemahčyma. U perspektyvie zbornik moža stać adnoj z asnovaŭ dla mnahatomnaj encyklapedyi biełaruskaj dumki.
Andrej Mielnikaŭ
Novyja knihi, dasłanyja ŭ redakcyju
Biełaruskaja mova: Zbornik dyktantaŭ / Układ. E.Blinava, N.Haŭroš, M.Kavalova i inš. — Miensk: Vyšejšaja škoła, 1998. —
302 s. — Nakład 7000 as. ISBN 985-06-0373-9
Hramadčanka T. Biełaruskaja litaratura. Školnyja tvory. Karotki źmiest i analiz / Mast. A.Caroŭ. — Miensk: Aviersev, 1998. — 463 s. — Nakład 10000 as. ISBN 985-6389-10-0
Hračanikaŭ A. Pierazvony azior i baroŭ: Vieršy, kazki, lehiendy: Dla małodš. šk. vieku / Mast. R.Kondrad. — Miensk: Junactva, 1998 — 256 s.: ił.— (Školnaja biblijateka). — Nakład 28000 as. ISBN 985-05-0265-7
Žyvica: Vieršy, apaviadańni, kazki pra dziaciej i dla dziaciej / Układ. I.Hiempiel, Mast. V.Sakałoŭ. — Miensk: Junactva, 1999. — 351 s. — (Školnaja biblijateka). — Nakład 34700 as. ISBN 985-05-0268-1
Kazki dziaciej Biełarusi / Dla dašk. i małodš. šk. vieku. (Na bieł., ras., anh. movach). — Miensk: Junactva, Biełaruski fond «My — dzieciam», 1998. — 224 s.: ił. — Nakład 5000 as. ISBN 985-05-0104-9
Spadčyna. № 1/1999. — 224 s. ISSN 0236-1019
Staržynskaja N. Metodyka raźvićcia rodnaha maŭleńnia: Vučeb. dapamožnik. — Miensk: Universyteckaje, 1998. — 287 s. — Nakład 1150 as. ISBN 985-09-0311-2
Teatry Biełarusi / Ministerstva kultury Respubliki Biełaruś, «Teatralnaja tvorčaść»; Pad red. A.Sabaleŭskaha; Pier. na anhielskuju movu N.Lejzer. — Miensk: Biełaruskaja navuka, 1998. — 135 s.: ił. — Nakład 1300 as. ISBN 985-08-0253-7
Russko-biełorusskij słovaŕ / Z.Badzievič i inš. — Miensk: «Sovriemiennoje słovo», 1998. — 480 s. — Nakład 11000 as. ISBN 985-443-087-1
Kamientary