Iznoŭ niespakojna ŭ Haici. Kab zamiryć ułady z apazycyjaj, siudy vylacieŭ z Francyi vajskovy desant i dyplamaty. Za kadram paviedamlajecca, što takaja ŭžo tutejšaja tradycyja, bo kraina była koliś francuskaj kalonijaj. Koliś — heta ŭ XVIII stahodździ.
Haici — pieršaja niezaležnaja respublika ŭ svajoj častcy śvietu. Ale 200 hadoŭ taje niezaležnaści nie zrabili krainu na vyśpie siarod Karybskaha mora ani zamožnaj, ani demakratyčnaj. Pa zaviadzioncy kožnaha razu kamentatary j admysłoŭcy zhadvajuć ciažkuju kalanijalnuju minuŭščynu. Jaje, vychodzić, haicianie j za dva stahodździ nie pieraadoleli. Haici dla śvietu — vudu, zombi, Dziuvalje.
Ci nia kožnaje biełaruskaje vydańnie pa ekanamičnaj hieahrafii, horadabudaŭnictvie, krajaznaŭstvie ci muzejaznaŭstvie, historyi adukacyi ci achovie pryrody maje raździeł ci choć abzac, pryśviečany žacham apošniaje vajny. Abaviazkova jość. Naprykład: «Za hady vajny fašysty nanieśli vielizarny ŭron narodnaj haspadarcy i kultury respubliki, źniščyli j spustošyli vialikija kaštoŭnaści, stvoranyja šmathadovaj pracaj biełaruskaha narodu, jaki straciŭ zvyš pałovy nacyjanalnaha bahaćcia. Materyjalnyja straty ŭ raźliku na dušu nasielnictva ŭ Biełarusi byli samymi vysokimi siarod sajuznych respublik» («Historyja biełaruskaha mastactva», t.5).
Heta pisałasia j pišacca ź niejkim samavitym honaram, amal z mazachisckaj asałodaju voś užo 60 hadoŭ, bolš za paŭstahodździa. Za hetymi karavymi štampami — «zvyš pałovy», «na dušu nasielnictva» i h. d. — chavajecca mahčymaść niesupynna śpisvać niaŭdačy ŭ haspadarcy j kultury na apošniuju vajnu. Nie źbierahli pomniki dojlidztva — vajna była. Hraź i niaŭtulica ŭ kałhasach — vajna była. Pensijanery ŭ nialudzkich umovach — vajna była. A tady davaj machać kułakami, virłavać vačyma, padymać hołas: «My svaimi hrudziami», «Vializarnyja straty», «Jak nivodzin narod u śviecie»… Tym časam Biełaruś zastajecca dla śvietu — vajna, Čarnobyl, Łukašenka.
Miž astatnim, što da pomnikaŭ dojlidztva, to ci nia dźvie traciny samych kaštoŭnych zdabytkaŭ našych byli źniščany za kamunistyčnym ładam paśla 1940-ch hadoŭ. A pieršuju tracinu źniščyli pierad vajnoju, u 1930-ja. Dy chiba heta daviadzieš spakojna, kali čałavieku rodam z SSSR chočacca čuć niešta zusim inšaje. Z hetaje chłuśni, z tysiačaŭ inšych paŭpraŭdaŭ i niapraŭdaŭ paŭstaŭ vielizarny mit. Mit, jaki čepka trymaje nas za horła apošnija 60 hadoŭ.
Jak staradaŭni mit pra kalanijalnuju niadolu voś užo dva stahodździ trymaje Haici. I nie zvažajuć kamentatary na toje, što hetuju krainu akružajuć dziasiatki najzamožniejšych dziaržaŭ śvietu, krychu mienšych ci krychu bolšych, jakija zdabyli niezaležnaść tolki niekalki dziasiatkaŭ hod tamu. Adnak brend «paŭkalanijalnaj ekanomiki» j «postkalanijalnaj zaležnaści» zaścić usio. Bo heta vyhadna karumpavanym tamtejšym elitam, što žyvuć na čužynskija datacyi j hranty, dy zamiežnym investaram, jakija majuć amal darmovyja pracoŭnyja ruki. Ci nie tamu ŭ Haici tak nikoli j nie było demakratyi j dabrabytu? Nakanavanaść. Nakanavanaść zastavacca dzikim harotnym krajem, što sam svaim losam rasparadzicca nia moža.
Biełarusi ž, z brendam «samaj paciarpiełaj», vypała rola zastavacca «farpostam» Rasiei. Darečy, hetaksama ciaham dvuch stahodździaŭ. Kali tut nie było vajny, to da jaje tut niesupynna rychtavalisia. Budavali vializarnyja fartecyi, raźmiaščali harnizony, ryli akopy. Suprać palakaŭ, francuzaŭ, niemcaŭ, NATO… Krainie, jakuju atačyli ŭ adnačaśsie adrazu try krainy Eŭraźviazu, samy čas pryhadać apošniuju vajnu j ahledzieć svaje rubiažy čarhovy raz. Iznoŭ budzie hučać «my — jany», «baronim zachodnija rubiažy», «zrobim usio», «lažam kaśćmi»… Farpostaŭ los. Nakanavanaść?
Kali byli žyvyja maje starejšyja svajaki, babci j dziady, to ź ichnych raspoviedaŭ u mianie naradžaŭsia zusim inšy vobraz vajny. Jon byŭ biaskonca daloki ad strakatych vobrazaŭ z ekranaŭ i padručnikaŭ. Starejšyja raspaviadali pra STRACH. Čatyry hady akupacyi byli hadami niesupynnaje bojazi za siabie j blizkich. Nichto sa starych nie nazyvaŭ siabie «pieramožcam». Jany byli achviarami žudasnaj katastrofy, što adbyłasia ŭ vyniku nialudzkich hulniaŭ miž stalinskim SSSR i hitleraŭskaj Niamieččynaj. Tre było tyja hady vyžyvać, nie spadziejučysia ni na jakich vyzvalicielaŭ. I była zatojenaja kryŭda na tych, chto fanaberyŭsia svajoj niepieramožnaściu, a nia zdoleŭ abaranić. Ni ad fašystoŭskaje navały, ni ad bandytaŭ, što nazyvalisia partyzanami. Takoj vajna zastałasia ŭ pamiaci zachodniebiełaruskich sialanaŭ. Dla ŭschodnich biełarusaŭ heta było inakš — pra heta apaviadaje Mikoła Krukoŭski na staroncy 3.
Razam z adychodam śviedkaŭ vajny paŭpraŭda i niapraŭda ŭsio bolej zapaŭniajuć idealahičnuju prastoru. Z historyi biarecca adno ahoń, a nia popieł. Vielizarnaja kryvava-bałotnaja butaforyja ŭ plastykavych bliščynkach, što zaviecca «Vialikaja Ajčynnaja vajna», zachinuła saboju ŭvieś davajenny nacyjanalny dośvied, usiu tysiačahadovuju historyju.
Voś što nie prahučyć na čarhovych šumnych i sumnych hulańniach, dyk heta toje, što ŭ Biełarusi druhuju suśvietnuju vajnu raspačaŭ SSSR, razam z nacysckaj Niamieččynaj padzialiŭšy Polšču ŭ 1939 hodzie… Nie pakažuć zdymkaŭ balšavicka-fašysckich bratańniaŭ… Nie zhadajuć tysiač biaźvinna zabitych biaz sudu palityčnych viaźniaŭ na pačatku vajny… Nie prahučać słovy žałoby j pakajańnia za Hałakost. Pra žydoŭ ciapier naahuł zhadvać «nie pryniata»... Nie zhadajuć zahadu Stalina źniščać usio ŭ «tyle voraha», to bok źniščać Biełaruś… Nichto nie advažycca kazać pra rolu rezystantaŭ u polskich mundzirach. Siońnia niajomka zhadvać i pra pieršy boj dyvizii imia Kaściuški pad Leninam, što pad Horkami. U śviatle ciapierašnich dačynieńniaŭ z zachodnim susiedam heta niedarečy. Lišnie kazać, što nia znojdziecca ŭ vusnach uładnych pramoŭcaŭ ani słoŭca pra zachodnich sajuźnikaŭ… Časy nie takoŭskija.
Uładnaja Biełaruś 60 hadoŭ usio chodzić u tym šyneli, łaščyć zbroju, što ŭsio visić na ścianie. Da nastupnaha aktu pjesy?
Siarhiej Chareŭski
Kamientary