Роўна 70 гадоў таму, падчас Другой сусветнай вайны, пачалася Бітва за Рым.
У складзе войска генерала Андэрса, якое адыграла ключавую ролю у апошняй, чацвёртай бітве пад Монтэ-Касіна, паводле некаторых ацэнак, кожны трэці жаўнер быў беларусам.
«Лінія Густава». Чатыры крывавыя бітвы
17 снежня пачаўся першы штурм «Лініі Густава» – цэлага абарончага комплексу, што закрываў саюзным войскам шлях да Рыму.
Нямецкія ды італьянскія войскі добра ўмацаваліся, а горны рэльеф даваў дадатковыя перавагі ў абароне ад тых, хто наступаў.
Больш за тое – гарыстая мясцовасць з артылерыяй і элітнымі нямецкімі дывізіямі пераўтварылася ў сапраўдную крэпасць. У першай атацы тры дывізіі 10-га корпусу арміі ЗША згубілі каля 4 тыс. жаўнераў.
У першай і наступных двух бітвах бралі ўдзел амерыканцы, індыйцы, французы і англічане, канадцы ды французы. Вермахт таксама нясе вялікія страты ад абстрэлаў і бамбёжак, тым не менш пазіцыяў не здае. Падчас усёй кампаніі саюзнікі страцілі больш за 300 тыс. жаўнераў, немцы ды італьянцы – больш за 400 тыс.
У аперацыі «Дыядэма» – апошняй і паспяховай спробе захапіць «Лінію Густава» бралі ўдзел амерыканскія і брытанскія войскі, а таксама войска Андэрса – польскае вайсковае фармаванне, створанае на тэрыторыі СССР.
Са сталінскіх лагераў – на фронт
У 1941 годзе польскі ўрад у выгнанні ды СССР падпісалі пагадненне пра ўзнаўленне дыпламатычных зносінаў і ўзаемадапамогу ў барацьбе з нацысткаю Нямеччынаю. Паводле гэтай дамовы права на амністыю атрымалі рэпрэсаваныя польскія грамадзяне, у тым ліку – нарадзінцы Заходняй Беларусі, якая да 1939 года ўваходзіла ў склад Польшчы.
Генерал Андэрс атрымаў дазвол набраць у войска грамадзянаў Польшчы, якія ўтрымліваліся ў сталінскіх лагерах. Шмат хто з беларусаў заяўляў аб сваім польскім паходжанні, каб вырвацца з ГУЛАГу.
Паводле некаторых ацэнак, колькасць беларусаў у войску Андэрса магла дасягаць 30 %.
У склад 2-га польскага корпусу пад камандаваннем Андэрса ўваходзілі пяхотная, танкавая дывізія і дывізія горных стралкоў. Агульная колькасць – каля 60 тыс. асобаў. У ліпені 1943 года іх уключылі ў склад брытанскага войска і перакінулі ў Іран.
Палякі, беларусы і мядзведзь-жаўнер
У студзені 1944 года 2-гі польскі корпус перакінулі ў Італію. Вайсковае фармаванне ўзяло ўдзел у аперацыі «Дыядэма» – апошняй спробе ўзяць «Лінію Густава». Войска Андэрса штурмавала Монтэ-Касіна – разбамбаваны кляштар, які вермахт пераўтварыў у амаль непрыступную цытадэль.
Беларускі афіцэр 2-га польскага корпусу, пісьменнік Пётра Сыч, які сам браў удзел у гэтай бітве, гэтак апісвае Монтэ-Касіна: «Направа бачым Монтэ Кайро – найвышэйшы шчыт у гэтым раёне (1669 м.). Далей – Сан Анжэлё, далей тое, што мы пазней злілі крывёй – гара, якую амерыканцы назвалі «фантом». Палякі – «відмэм». Здань. Горы абніжаюцца й іхны масіў канчаецца разбітым манастыром на гары…
Бачныя вялікія чырвоныя плямы, быццам бы гара сцякала крывёю. Макі…
Колькі-ж тут макаў! Нават із шчыліны голай скалы вырываюцца вялікія, чырвоныя краскі. Хочуць жыць, цвісці, пладзіць насенне, цешыцца вясной, сонцам, начной расой і каскадамі салаўінай аркестры… Пад салаўіны вясняны марш мы, урэшце, пайшлі ў наступ».
Біліся да раніцы, але немцы адбівалі ўсе атакі.
Чарговая спроба ўзяць кляштар на гары – праз содні. Немцы да гэтага часу ўжо вывелі асноўныя сілы, пакінулі толькі некалькі аддзелаў у бункерах, каб тыя стрымлівалі наступ саюзнікаў, прыкрываючы тых, хто адступае.
Войска Андэрса страціла амаль 924 жаўнеры, амаль 3 тыс. былі параненыя. Аднак дарога на Рым была ўрэшце адкрытая для войскаў саюзнікаў.
Дзякуючы беларускім і польскім эмігрантам у Францыі сталі вядомыя прозвішчы загінулых.
Апублікаваны таксама спіс загінулых пад Монтэ-Касіна беларусаў – 180 асобаў. Гэта нарадзінцы Горадні, Ваўкавыску, Ліды, Валожыну, Слоніму ды іншых беларускіх гарадоў.
Быў у войску Андэрса яшчэ і незвычайны жаўнер. Вайскоўцы навучылі падносіць артылерыйскія снарады… мядзведзя. Гэта быў сірыйскі буры мядзведзь, якога падабралі ў Іране. Зверу далі імя Войтак, жаўнеры частавалі яго мармеладам і мёдам, але найбольш Войтак любіў… піва.Паводле ўспамінаў жаўнераў войска Андэрса,
падчас бітвы за Монтэ-Касіна Войтак разгружаў скрыні са снарадамі з цяжкавікоў, а таксама падносіў скрыні з харчамі да жаўнераў на гару.
Сотні людзей былі сведкамі таго, як мядзведзь-жаўнер дапамагаў палякам і беларусам ваяваць супраць вермахту.
Каментары