Архіў

Сяргей Дубавец. «Свабода» вяртаецца?

№ 34 (95) 1 сьнежня 1997 г.

«Свабода» вяртаецца?

 

У днi закрыцьця газэты «Свабода» ў Архiве Найноўшай Гiсторыi пры фондзе «Наша Нiва» рыхтуецца да друку Каталёг незалежных пэрыядычных выданьняў, якiя выходзiлi ў Беларусi з пасьляваенных часоў да 1990 году. Спачатку гэтыя выданьнi зьбiралiся ў Архiве, потым апiсвалiся i вось, нарэшце, усё зьведзена ў адну кнiгу.

Гартаючы яе, я згадваю, з чаго ў мяне i маiх сяброў пачалося захапленьне незалежнай выдавецкай дзейнасьцю. Гэта быў самы канец васьмiдзясятых. Мы задумалi друкаваць падпольную газэту пад назвай «Вястун».

Я тады працаваў у друкарнях «Во славу Родины» i МУС, i па лiтарцы цягаў адтуль шрыфты. Памятаю, гэта была акадэмiчная гарнiтура, 10 кегаль. Iгар Гермянчук на Менскiм палiграфкамбiнаце вырабiў клiшэ загалоўка, а Сяржук Сокалаў з дапамогаю швагра ў Наваполацку зрабiў мэталёвы валiк з гумоваю абалонкай. Арына Вячорка пашыла фартух наборшчыка з кiшэнямi для касаў... Гэтак супольнымi намаганьнямi была фактычна створаная матэрыяльная база падпольнай друкарнi. Аднак неўзабаве нас з Гермянчуком загрэблi ў войска. Вiнцук Вячорка i Сяргей Запрудзкi, якiя вучылiся на фiлфаку БДУ, адчулi на сабе перасьлед КГБ, пасьля чаго С.Запрудзкi закапаў друкарню ў вёсцы сваiх бацькоў. (Апошнiм часам, думаю, кожны з нас усё часьцей згадвае той наш юнацкi НЗ — недатыкальны запас.)

Што нас натхняла? Напэўна, рамантычны прыклад Кастуся Калiноўскага i ягонай «Мужыцкай праўды». (На той час больш чым стогадовая газэта Калiноўскага таксама была схаваная ад шырокага доступу.) Тое самае, што натхняла Янку Фiлiстовiча, якi ў 1952 годзе ў лясах пад Маладэчнам выдаў сваю газэту «Жыве Беларусь!» Як бачым, сама гiсторыя паваеннага незалежнага друку пачынаецца зь лясной друкарнi...

Калi ж разглядаць газэту Фiлiстовiча як легенду, то пачынаць трэба з «Падсьнежнiка», якi гiсторык Мiкола Ермаловiч пачаў выдаваць ў 1963-м. Друкаваў на машынцы i раздаваў блiзкiм знаёмым.

Гэта значыць, пачатак друку быў наўпрост зьвязаны з хрушчоўскай адлiгай.

Ад «Жыве Беларусь!» да «Падсьнежнiка» — 11 гадоў. Напэўна, увесь наступны друк (да другой паловы 80-х) па сутнасьцi сваёй iстотна не адрозьнiваўся ад «Падсьнежнiка». Новыя павевы залежалi хiба што ад зьмены пакаленьняў выдаўцоў.

На мяжы 70-80-х мы распачыналi выданьне часопiса «Люстра Дзён». Усяго выйшла чатыры нумары. Агульны наклад сягаў за сто асобнiкаў. Адзiн з нумароў быў прысьвечаны 1000-годзьдзю Беларусi i адкрываўся вершам Казiмера Ўсюдыгнанага:

 

Мая. Не мая? Мая!

Вам спрэчкай мяне ня здолець,

Бо праўды ад маскальля

Ня мушу пачуць нiколi.

Гiсторыю нашу ўшчэнт

Разьнесьлi. У сiлы права.

I нейкi сьляпы дацэнт

Закрэсьлiў маю дзяржаву...

 

Казiмер Усюдыгнаны — гэта псэўдонiм Сержука Сокалава. Памятаю, адзiн з матэрыялаў Вiнцука Вячоркi быў прысьвечаны югаслаўскаму (на той час прагрэсiўнаму) сацыялiзму. Таксама друкаваўся лiст лiтоўскай дзяўчыны, якая распавядала пра абставiны самаспаленьня ў Коўне ў пачатку 70-х Ромаса Каланты. Гэты лiст фактычна быў замоваю рэдакцыi, а перакладаў яго зь лiтоўскай Антанас Глейзьнiс, вайсковы фатограф.

Друкаваўся часопiс на машынцы ў рэдакцыi дывiзiйнай газэты «Боевой призыв», што мясьцiлася ў Менскiм апэратыўным палку (або Белпалку) на вул. Грушаўскай, дзе служылi Глейзьнiс i я. Амаль усе тэксты рыхтавалiся Вячоркам i перадавалiся з вулiцы праз краты рэдакцыi. Гэтаксама праз краты мы па некалькi гадзiнаў абмяркоўвалi чарговы нумар. Згадваю ўсё гэта, чытаючы артыкул пра «Люстра Дзён» у новым Каталёгу незалежнага друку. Артыкул сканчаецца словамi: у фондах Архiву адсутнiчае...

Усяго ў Каталёгу больш за сто назваў, некалькi соцень нумароў. Я знаходжу там наступнае наша прадпрыемства: 1986-ы, часопiс «Бурачок».

У 70-я гады яшчэ не было i не магло быць рэалiстычнай размовы пра незалежнасьць Беларусi, антыкамунiзм, правы чалавека i г.д., што стала магчымым у другой палове 80-х. Без нацяжкi першы пэрыяд можна назваць рамантычным, а другi — рэалiстычным. «Бурачок» стаўся якраз зьвязкай, пераходам ад дысыдэнцтва да таго шумлiвага маладзёвага руху, якi ахрысьцiлi нефармальным.

Тады, у канцы 80-х незалежны друк стаў iндустрыяй. Газэты рабiлiся на машынцы цi кампутары. Макеты завозiлiся ў Вiльню, найчасьцей у Iнстытут фiзыкi АН Лiтвы, дзе нехта спадар Вайтэкунас кiраваў ксэракапiяваньнем такiх газэт ледзьве не з усяго былога СССР. У чарзе на друк разам з намi стаялi азэрбайджанцы, татары, украiнцы. У Лiтве ўлады на такое ўжо закрывалi вочы. Затым тыражы прывозiлiся ў Дом лiтаратара ў Менску, у кабiнэт А.Емяльянава i М.Мiхноўскага, дзе заўсёды тоўпiлася шмат людзей з усiх рэгiёнаў Беларусi. Адсюль прэса развозiлася па краiне...

Iстотны эпiзод — грошы. Калi ў першым пэрыядзе адзiночкi друкавалi толькi за свае асабiстыя, то ў канцы 80-х, з прыходам вялiкiх накладаў (10-50 тысячаў) i продажам выданьняў (чаго не было ў першы пэрыяд), стварэньнем рэдакцыяў i найманьнем людзей, пачалi абяртацца такiя сумы грошай, якiя былi недаступныя для iнсьпiратара-адзiночкi. Гэта ўжо не маглi быць асабiстыя сродкi. Масавы гандаль пачаўся на пляцах, вакзалах, у электрычках... Якi-кольвек камунiзм быў начыста выцесьнены з дачыненьняў у альтэрнатыўнай прэсе. Можна дапусьцiць, што ў канцы 80-х менавiта альтэрнатыўны друк стаў першай сфэрай, у якой грамадзтва сутыкнулася з капiталiзацыяй, з рынкам.

У Каталёгу незалежнага друку называюцца ўсе, хто рабiў выданьнi i хто ў iх публiкаваўся. Гэтыя людзi «сьвяцiлiся» першымi, гэта быў iхны грамадзянскi чын, яны давалi прыклад iншым.

Так выйшла, што з выданьнем гэтага Каталёгу зьвязана шмат парадоксаў. Па-першае, ужо сёньня ён сам можа стаць нелегальным. Па-другое, задуманы без працягу, ён выдаецца з думкай пра наступны, другi том. Некалькi гадоў таму нам i ў галаву не прыходзiла, што давядзецца стаць сьведкамi адраджэньня падпольнага друку. Але сёньня архiўныя калекцыi так iмклiва папаўняюцца новымi незалежнымi выданьнямi, а закрыцё легальных газэтаў такое брутальнае i адназначнае, што зьбiральнiцкую працу давялося арыентаваць i на сёньняшнi дзень. Магчыма, у нашых калекцыях неўзабаве зьявiцца i новая — нелегальная — «Свабода»? Як нi дзiўна, а такое прадчуваньне мяне не засмучае. Бо галоўнае ў iм слова — зьявiцца. Не прападзе.

Сяргей Дубавец

Каментары

 
Націсканне кнопкі «Дадаць каментар» азначае згоду з рэкамендацыямі па абмеркаванні.

Цяпер чытаюць

На вайне ва Украіне загінуў былы дырэктар двух аршанскіх заводаў4

На вайне ва Украіне загінуў былы дырэктар двух аршанскіх заводаў

Усе навіны →
Усе навіны

Сяргей Ціханоўскі прыедзе на фэст «Тутака» на Падляшшы10

Bild публікуе «сакрэтны спіс» зброі, якую Украіна просіць у Германіі6

У 2026 годзе беларусы будуць адпачываць меней, чым у гэтым годзе

Ціханоўская — Трампу: Лукашэнку трэба пакараць, а не заахвочваць40

Пажар у Пухавіцкім раёне, дзе загінулі ўнучка і бабуля, быў выкліканы падпалам1

Беларус знайшоў рэдкую манету. За яе даюць ужо 18 тысяч рублёў, але таргі працягваюцца6

22-гадовы каліновец Ціхан «Франц» Клюкач атрымаў кантузію3

25 гадоў таму быў выкрадзены тэлеаператар Дзмітрый Завадскі1

У Віцебску асвоілі будаўніцтва тэхнічнага флота: зрабілі ўласны цеплаход4

больш чытаных навін
больш лайканых навін

На вайне ва Украіне загінуў былы дырэктар двух аршанскіх заводаў4

На вайне ва Украіне загінуў былы дырэктар двух аршанскіх заводаў

Галоўнае
Усе навіны →

Заўвага:

 

 

 

 

Закрыць Паведаміць