Vajaŭničy pacyfist, cichi absurdyst, antyizrailski habrej — novy vybar Nobeleŭskaha kamitetu. Biełaruskich kandydataŭ u śpisie nie było.
Švedzki nobeleŭski kamitet dakazaŭ, što addaje pieravahu pieradusim jarkim tvorcam, niezaležna ad taho, jakoj jany viery i idealohii. Sioleta premija dastałasia apantanamu krytyku Ameryki i hlabalizmu, abaroncu vorahaŭ Vašynhtonu. Usio heta napiaredadni paśpiachovaha referendumu ab kanstytucyi Iraku, na jakim irakcy masava padtrymali pieramieny, što adbylisia ŭ ichnaj krainie. Lišnie kazać, što taki vybar vyklikaŭ skryhat u pravych kołach. Hetak, Siarhiej Navumčyk, namieśnik dyrektara radyjo «Svaboda», abrynuŭsia na nobeleŭskich akademikaŭ, jakija abrali čałavieka, «imia jakoha ničoha nia kaža». Letaś u «NN» S.Navumčyk krytykavaŭ i vybar Jelinek — papraŭdzie, jašče mienš viadomaj centralnaeŭrapiejskaj publicy.
13 kastryčnika Harald Pinter pračnuŭsia samym viadomym pacyfistam sučasnaści. Hetamu brytanskamu dramaturhu 75 hadoŭ. Heta ŭžo adzinaccaty pa liku tvorca pjesaŭ, adznačany Nobeleŭskaj premijaj, — dziasiatym byŭ italjaniec Darjo Fo (1997), raniej uznaharoda znachodziła Bekieta j Pirandeła. Švedzkaja akademija ŭznaharodziła Pintera jak aŭtara, «jaki ŭ svaich tvorach raskryvaje biezdań, što toicca za štodzionnaj bałbatnioj, i vysadžvaje dźviery ŭ začynienyja padvalnyja pakoi».
Haracyjo Enhdal, sakratar Akademii, zaznačyŭ, što viestka pra ŭznaharodu zaśpieła dramaturha źnianacku: «Jon mała što moh vymavić i byŭ paprostu ščaślivy». Užo paśla abviaščeńnia verdyktu Piter vyjšaŭ pierad žurnalistami na paroh svajho domu ŭ Londanie. «Ja ŭ razhublenaści, — skazaŭ jon. — Ja mušu ačomacca, pierad tym jak pajedu ŭ Stakholm». U Švecyi 10 śniežnia jon atrymaje ŭznaharodu i ček na 1,28 młn dalaraŭ.
Piśmieńnik šmatkropja
Pinter ličycca pradstaŭnikom teatru absurdu (poruč z Bekietam i Ijanesku), stvaralnikam tak zvanaj kamedyi pahrozy («comedy of menace»), «što ahalaje iluzornaść kantaktu pamiž ludźmi i dramatyčnuju biezdapamožnaść čałavieka pierad abliččam jak śvietu, tak i ŭłasnaj padśviadomaści».
Dzieja Pinteravych pjesaŭ časta pačynajecca sa zvyčajnaj padziei, potym atmasfera huścieje, a rečaisnaść pieratvarajecca ŭ pryvidny kašmar. Adryvistyja, šmatznačnyja dyjalohi ŭzmacniajuć adčuvańnie navalnicy i napružanaha čakańnia. Pinter pa-majstersku dazuje napružańnie, ničym nie sastupajučy ŭ hetym kinematahrafičnym dasiahnieńniam Chičkoka. Pinter pa-majstersku vykarystoŭvaje dramaturhičnyja vartaści cišyni, dyjalohi ŭ jaho niaśpiešnyja, a specyfičnaje pačućcie humaru (jon piša: «Niama vialikaj roźnicy pamiž realnym i nierealnym») spryčyniłasia da taho, što ŭ anhłamoŭnaj kultury stałasia zvyčajem nazyvać peŭnyja sytuacyi «pinteraŭskimi», jak u nas u Centralnaj Eŭropie sytuacyi mohuć nazyvać «mrožkaŭskimi». Nievypadkova Pinteravy ŭlubionyja sceničnyja remarki — słova «paŭza» abo šmatkropje (zrešty, jon i sam zajmajecca teatralnaj režysuraj).
U 1958 h. Pinter napisaŭ: «Usio, što treba zrabić z mastactvam, jość u mastactvie». Pra svaich persanažaŭ, što zvyčajna taŭkucca ŭ ciesnacie adnaho pakoju, jon havoryć: «Mienavita ŭ ciesnacie jany dla mianie jak na dałoni».
Krytyk kliki Buša
Harald Pinter naradziŭsia 10 kastryčnika 1930 h. u siamji kraŭca-habreja ŭ biednym londanskim rajonie. U 1948 h. pastupiŭ u Karaleŭskuju akademiju dramatyčnaha mastactva, dałučyŭsia da teatralnaj trupy «Eńju Makmaster», ź jakoj vystupaŭ u 1954—1957 h. pad sceničnym pseŭdanimam Dejvid Bejran. Pieršyja vieršy apublikavaŭ u 1950 h., choć sapraŭdnym debiutam sam ličyć publikacyju ŭ 1957 h. adnaaktoŭki «Pakoj».
Siarod inšych rańnich Pinteravych tvoraŭ — «Dzień naradžeńnia», «Padstaŭka dla zakusak», «Viartańnie dadomu». Słavu pryniesła pjesa «Vartaŭnik», pastaŭlenaja ŭ 1960 h. Da paźniejšych pjes naležać «Pejzaž» (1967), «Cišynia» (1968), «Čarka ahłablovaja» (1984), «Hornaja mova» (1988).
«Jahonyja tvory majuć prychavany palityčny źmiest, — miarkuje Rafaeła Rarol, krytyk z hazety «Mond». Na jejnuju dumku, vybar laŭreataŭ Nobeleŭskaj premii robicca «ŭsio bolš radykalnym». U jakaści prykładu nazyvajecca Darjo Fo, a taksama aŭstryjka Elfryda Jelinek (2004).
Pinter nia tolki piśmieńnik, ale j hramadzki dziejač. U 1949 h. jon admoviŭsia ad vajskovaj słužby z pacyfisckich pierakanańniaŭ, u 1980-ja krytykavaŭ urady Marharet Tetčer i Ronalda Rejhana, a ŭ 1996 h. adchiliŭ hanarovy dvaranski tytuł, nadadzieny premjeram Džonam Mejdžeram.
Pintera nia lubiać ŚMI, jon trymajecca daloka ad isteblišmentu.
I ŭ apošnija hady Pinter čaściej byvaje na mitynhach, čym na scenie. Jon zajaviŭ na pasiadžeńni brytanskaha parlamentu: «Buš i jahonaja klika chočuć kantralavać uvieś śviet i jaho pryrodnyja bahaćci. I im načchać, kolki jany zabjuć ludziej, kab dasiahnuć hetaj mety». Ataku na Irak Pinter nazvaŭ «zakonna sankcyjanavanym teraryzmam» i «nahodaj dla soramu kožnamu brytancu». Toni Błer u vačach nobeleŭskaha laŭreata — paskuda, a Buš — adpiety złačyniec. «Teraryzavańnie inšych — šmathadovaja amerykanskaja tradycyja», — skazaŭ Pinter u kastryčniku 2002 h. u Pałacie hramadaŭ. U 2003 h. jon napisaŭ iraničny vierš «Boža, zachavaj Ameryku» dy pjesu «Novy suśvietny paradak» — 10-chvilinny satyryčny adkaz na vajnu ŭ Persydzkaj zatocy.
Paličyŭšy ŭmiašańnie NATO ŭ kanflikt u Kosavie procizakonnym, inicyjavany sud nad Słabadanam Miłošavičam Pinter nazvaŭ całkam praduziatym i nieabjektyŭnym. U 2001 h. jon uklučyŭsia ŭ dziejnaść Mižnarodnaha kamitetu pa abaronie Miłošaviča. U lutym Pinter pahražaŭ, što parvie z karjeraj dramaturha i zojmiecca vyklučna palitykaj: «Ja napisaŭ 29 pjes. Chiba hetaha nia dosyć?» Tym nia mienš, jon padrychtavaŭ dla radyjo pastanoŭku «Hałasy», jakoj BBC adznačyła jaho 75-hadovy jubilej.
Muž Viŭjen Merčent
Pinter usiebakova śćvierdziŭ siabie ŭ kino. Jon pisaŭ jak aryhinalnyja scenary — naprykład, da filmaŭ Džozefa Łoŭzi «Słuha» (1963) i «Zdareńnie» (1967), tak i adaptacyi čužych tvoraŭ — scenary da stužak «Pasłaniec» (1970) pavodle Leśli Chartli, «Žančyny francuskaha lejtenanta» (1981) pavodle Dž.Faŭłza i «Praces» (1992) pavodle F.Kafki. U 1977 h. vyjšaŭ jaho tak i nie ŭvasobleny na ekranie, ale znakamity scenar pavodle «Ŭ pošukach stračanaha času» Marsela Prusta, napisany dla Łoŭzi.
Pinter 22 razy vykonvaŭ epizadyčnyja roli ŭ filmach, siarod apošnich stužak — «Park Menśfiłd» (1999) i «Kraviec z Panamy» (2001).
U 1956—1980 h. Pinter byŭ žanaty z aktrysaj Viŭjen Merčent, jakaja hrała ŭ mnohich jahonych pjesach. Ad pieršaha šlubu maje syna Denieła — litaratara i muzyku.
Na pačatku 1960-ch jon flirtavaŭ z žurnalistkaj Džaan Bejkveł. Pra hety trochvuholnik jon raskazaŭ u scenary da filmu «Zdrada» (1983). U 1980 h. jon ažaniŭsia ź piśmieńnicaj Antonijaj Frejzer, aŭtarkaj bijahrafičnaj litaratury, u tym liku žyćciapisaŭ Kromveła i šmatlikich žonak Henrycha VIII.
Chobi ŭ piśmieńnika čysta anhielskaje — krykiet.
Trapna, ale pozna
Nobeleŭskaja premija dla Haralda Pintera nia pieršaja. U 1967 h. jon atrymaŭ bradvejskuju ŭznaharodu «Toni» (1967) za «Viartańnie dadomu», uznaharodu Łoŭrensa Olivera (1996), a taksama premii imia Pirandeła i Maljera.
Prysudžeńnie ŭznaharody Pinteru spadabałasia letašniaj laŭreatcy Elfrydzie Jelinek: «Znoŭ piśmieńnik ź levaha flanhu, i piśmieńnik vydatny». Brytancy taksama ŭ zachapleńni. «Mnie ŭ hałavu nie prychodzić nichto bolš varty hetaj uznaharody», — zajaviŭ dramaturh Ałan Aŭkborn.
Prychilna pastaviŭsia da verdyktu švedzkaj akademii polski krytyk Marcel Rajch-Ranicki: «Dobraje, słušnaje rašeńnie», — choć, na jaho dumku, uznaharoda pryjšła da 75-hadovaha piśmieńnika «trochi paznavata».
Biełaruski teatralny krytyk Viačasłaŭ Rakicki zachaplajecca vybaram Akademii. «Pjesy H.Pintera nadzvyčaj teatralnyja, jany dali šturšok dla raźvićcia eŭrapiejskaha teatru», — skazaŭ jon na chvalach radyjo «Svaboda». Ciešycca j samy pryznany ź biełaruskich dramaturhaŭ Alaksiej Dudaraŭ: «Dramaturhija — heta samy składany žanr, i dramaturhaŭ nia tak bahata. A dramaturhaŭ takoha kštałtu, jak sioletni Nobeleŭski laŭreat, jašče mienš».
«Uznaharoda dla Pintera, daŭno pryznanaha klasyka teatralnaha avanhardyzmu, źjaŭlajecca trochi zapoźnienaj», — zajaviŭ polski dramaturh i prazaik Tomaš Lubieński. Jon spadziavaŭsia na prysudžeńnie premii bolš aktualnym na siońniašni čas piśmieńnikam — Amosu Ozu, Varhasu Ljosu ci našamu ziemlaku, polskamu piśmieńniku rodam ź Pinsku, Ryšardu Kapuścińskamu. «Pintaravy pjesy ŭžo nie karystajucca takoj papularnaściu i nia staviacca tak časta, jak u 1960-ja ci 1970-ja hady», — kaža Lubieński, ale adrazu padkreślivaje: «Pinter zasłužyŭ Nobela, bo jon «klasyk sučasnaści, majstar filihrannaha dyjalohu i stvareńnia napružańnia».
Nichto ź biełarusaŭ u šort-listy švedzkich krytykaŭ nia trapiŭ. Čakałasia, što premija moža dastacca syryjska-livanskamu paetu Adonisu abo kanadzkaj piśmieńnicy Marharet Etvud. Našy susiedzi litoŭcy j łatyšy prapanujuć na «Nobela» svaich paetaŭ Sihitasa Hiadu j Vizmu Bełšavicu, samyja viadomyja polskija kandydatury — repartažyst Kapuścinski i fantast Stanisłaŭ Lem.
Biełaruski PEN-centar u vieraśni padtrymaŭ inicyjatyvu hramadzkaści pra vyłučeńnie na «Nobela» Narodnaha paeta Biełarusi, usienarodna šanavanaha Ryhora Baradulina. Biada biełarusaŭ u tym, što ŭ śviecie amal niama pierakładčykaŭ ź biełaruskaj, i nichto nia dbaje pra ichnuju padrychtoŭku — spravu, jakaja vymahaje miljonnych kapitałaŭkładańniaŭ. Dyj papularyzacyja litaratury stała ŭ nas spravaj entuzijazmu. U adroźnieńnie ad toj samaj Litvy, dzie pravodziacca maštabnyja festyvali paezii, a litaraturnyja vydańni nia dušyć nijakaja palityčnaja cenzura. Tamu našy premii jašče napieradzie — ich zdabuduć volnyja tvorcy, jakich budzie ŭzhadoŭvać volnaja i sapraŭdy biełaruskaja dziaržava.
∎
Infarmacyju ŭ Internecie pra sioletniaha laŭreata Nobeleŭskaj premii pa litaratury Haralda Pintera — dramaturha, paeta, aktora, režysera, hramadzkaha dziejača — možna znajści na mnohich sajtach.
Aficyjny sajt Haralda Pintera — www.haroldpinter.org.
Bijahrafija Haralda Pintera, raskazy jaho bijohrafa Majkła Bilinhtana — www.bbc.co.uk.
Razhornutaja bijahrafičnaja natatka na sajcie, pryśviečanym Nobeleŭskaj premii — http://nobelprize.org.
Filmahrafija Haralda Pintera — www.imdb.com.
Pinter u «Vikipedyi» — http://en.wikipedia.org.
Na hetaj staroncy možna taksama paznajomicca ź litaraturnaj krytykaj tvoraŭ Pintera: http://www.contemporarywriters.com.
Minhandlu vypadkova źliło dakumient, u jakim pakazała, jak i za što naličvaje premii11
Kamientary