Na sychodzie CHII st. Połackaja ziamla była sistemaj ź niekalkich udzielnych kniastvaŭ, samastojnych u svajoj unutranaj palitycy. Najmacniejšy patencyjał mieli Viciebsk, Druck, Miensk. Ale naminalny prestyž i viaršenstva połackaha stała ŭsio jašče zachoŭvalisia, i najmacniejšyja kniazi ź Mienska ci Viciebska imknulisia zaniać hałoŭny pasad svajho kraju. Heta madel u peŭnaj stupieni paŭtarała situacyju Kijeŭskaj Rusi, dzie Kijeŭ pa-raniejšamu pryciahvaŭ ambicyi ŭładaroŭ samastojnych kniastvaŭ. Ale byli i adroźnieńni — Kijeŭskaja ziamla ŭ vuzkim sensie ŭžo nie była najmahutniejšaj siarod dziaržaŭnych utvareńniaŭ Rusi, u toj čas jak Połack zachoŭvaŭ lidarstva ŭ svaim rehijonie — Biełaruskim Padniaproŭi.
Połackaja ziamla padyšła da treciaha stahodździa svajho isnavańnia jak raźvity rehijon z ułasnymi tradycyjami muravanaha dojlidstva, handlovymi šlachami i dosyć ustojlivaj palityčnaj sistemaj. Dva stahodździ raźvićcia piśmienstva i chryścijanstva pryviali da ŭźniknieńnia ŭłasnaj kulturnaj tradycyi i relihijna-aśvietnych lidaraŭ.
Kažučy pra palityčnuju sistemu, varta adznačyć jaje transfarmacyju. Z tych krynic, jakija nam dastupnyja, možna kazać pra tendencyju nabližeńnia sistemy arhanizacyi ŭłady i raźmierkavańnia paŭnamoctvaŭ da paŭnočna-ruskaj madeli z abmiežavanaj uładaj kniazia, značnaj rollu jepiskapa i zafiksavanym udziełam połackaha vieča ŭ vyrašeńni kardynalnych pytańniaŭ ułady — źmieny kniazioŭ.
Połackaja ziamla była paviazanaja kanfiesijna z astatniaju Ruśsiu — a mienavita z Kijeŭskaj mitrapolijaj. Stupień handlova-ekanamičnaha ŭzajemadziejańnia zastajecca nie da kanca vyśvietlenaj, choć archieołahi dajuć nam śviedčańni takich suviaziaŭ. Ale razam z tym Połackaja ziamla mieła i svaje asablivyja intaresy ŭ źniešnich śfierach. I tut varta skazać pra dźvinska-bałtyjski kirunak pašyreńnia palityčnaha i ekanamičnaha ŭpłyvu Połacka. Ale na hetym šlachu Połack čakali i novyja vykliki — uźniknieńnie krainy pad nazvaj Livonija, viadomaj taksama jak Inflanty.
Niamieckaja kałanizacyja
U kancy CHII — pačatku CHIII stst. pačałasia niamieckaja, ci, bolš dakładna, saksonskaja, kałanizacyja ziamiel paŭdniovaŭschodniaj Bałtyi. Ale jašče ŭ siaredzinie CHII st. kupcy ź Lubieka i Bremiena ŭ svaich handlovych ekśpiedycyjach dasiahali vuścia Dźviny; pa śladach kupcoŭ skiravalisia misijaniery. Na pačatku 1180-ch Majnhard (Meinhard), manach-aŭhuściniec z Bremiena, vysadziŭsia na bałtyjskim uźbiarežžy i šasnaccać hadoŭ prapaviedavaŭ chryścijanstva siarod livaŭ — finavuhorskaha naroda, imia jakoha i dało nazvu krainie: Livonija.
Majnhard navat atrymaŭ dazvoł na svaju misijanierskuju dziejnaść ad połackaha kniazia Uładzimira, da jakoha źviarnuŭsia pa prośbach niamieckich kupcoŭ — treba pamiatać, što tady livy byli dańnikami Połacka.
Kantrol Połacka nad narodami bałtyjskaha ŭźbiarežža možna nazvać vielmi miakkim albo abmiežavanym. Faktyčna Połack zadavolvaŭsia tolki zboram daniny i nie pravodziŭ palityku chryścijanizacyi. Siońnia historyki relihii tłumačać takuju dziŭnuju dla jeŭrapiejskaha chryścijanstva situacyju važnym adroźnieńniem pamiž vizantyjskaj i łacinskaj cerkvami. Vizantyjskaja carkva nie praktykavała šyrokaha misijanierstva, naadvarot, čakałasia, što inšyja narody sami źviernucca da Vizantyi i buduć prasić pra chrost i ŭvachod u vizantyjskaje cyvilizacyjnaje koła, jak, zrešty, i adbyłosia z Ruśsiu. Łacinskaja ž carkva nastojvała na pašyreńni katechizacyi, na duchoŭnym i pravavym advajavańni novych terytoryj. Hetyja dva roznyja padychody i syšlisia na paŭdniovaŭschodnich bierahach Bałtyki.
U 1184 h. Majnhard uźvioŭ pieršy na ziemlach livaŭ kaścioł u Jukskiuli (Üksküll) — tam, dzie niezadoŭha da hetaha była zasnavanaja niamieckaja faktoryja. Raźmieščany na pravym bierazie Dźviny (Daŭhavy) Jukskul (łatyšskaje Ikškile) byŭ pieršym stałym pasialeńniem niemcaŭ u krai — ź liŭskaj i estonskaj movaŭ nazva tak i pierakładajecca: üx, x — adzin, pieršy i küll, küle — vioska. Pryznańniem pośpiechaŭ Majnharda stała jaho vyśviačeńnie ŭ 1186 h. na jukskiulskaha biskupa. Pamior biskup Majnhard u 1196 h.
Pierajemnik Majnharda Biertold Hanovierski, pryznačany biskupam Livonii, vyrašyŭ, što suprać niepakornych pahancaŭ pavinien być vykarystany mieč. Jon damohsia pryraŭnańnia papam vajennych akcyj u Livonii da kryžovych pachodaŭ. U 1198 h., padčas pieršaha takoha pachodu suprać livaŭ, zahinuŭ sam biskup Biertold.
Albiert i miečanoscy
Jaho spadkajemca Albiert Bukshioŭden (Albert von Buxhövden), jaki vysadziŭsia na ŭźbiarežžy z vajskovaj ekśpiedycyjaj z dvaccaci troch karabloŭ, akazaŭsia bolš praniklivym lidaram. Kab sucišyć «vierałomnych livaŭ» biskup Albiert u 1201 h. zasnavaŭ u vuści Dźviny zamak Ryhu — na miescy liŭskaha pasielišča, jakoje było punktam sustrečy hotłandskich i połackich kupcoŭ. Impieratar Aton IV u jakaści lena ŭručyŭ biskupu Ryhu z navakolnaj vobłaściu. Tak uźnikła Ryžskaje arcybiskupstva. Kab papularyzavać viarboŭku ŭ svajo vojska, biskup Albiert pryśviaciŭ Livoniju Dzievie Maryi dy stvaryŭ u 1202 h. rycarska-carkoŭnuju arhanizacyju — Fratres Militiae Christi (Orden «Bratoŭ Chrystovaha rycarstva»).
Metaj Ordena była abarona zasnavanaha ŭ Livonii Kaściołu i chryścijanizacyja pahancaŭ: livaŭ, łatyšskich plamionaŭ, estaŭ. Braty ordena davali zaroki — nie brać šlubu; padparadkoŭvacca Śviatomu pasadu i svajmu biskupu; zmahacca ŭsio žyćcio z pahancami.
Praz try hady paśla stvareńnia, u 1205 h., orden atrymaŭ zaćvierdžany papam rymskim Inakiencijem III Statut, za ŭzor jakoha byŭ uziaty Statut ordena chramoŭnikaŭ (tamplijeraŭ). Členy ordena padzialalisia na bratoŭ-rycaraŭ, bratoŭśviataroŭ i bratoŭ słužbovych. Braty-rycary nasili biełyja płaščy z vyjavaju čyrvonaha miača i kryža nad im. Adsiul pachodzić i pašyranaja ŭ CHIII st. nazva rycaraŭ hetaha ordena — Schwertbrudere («braty pa miačy», «miečanoscy»). Kiraŭnika — mahistra (majstra, mistra) abirali ź liku rycaraŭ usie braty ordena.
Apornymi punktami i strukturnymi častkami ordena byli pravincyjnyja zamki, braty adnaho zamka składali kanvient, schod bratoŭ zamka — kapituł. Kiraŭnikami pravincyjnych zamkaŭ byli komtury (načalniki zamkaŭ) i fohty (ordenskija słužboŭcy, u rukach jakich znachodziłasia ŭ tym liku i sudovaja ŭłada). Biełaruskaje słova «vojt» maje ŭ svaich vytokach mienavita niamieckaje słova: siarednie-vierchnieniamieckaje Voget, Voit — «dazorca, vaładar».
Hetaje kałasalnaje pradpryjemstva — kałanizacyja paŭdniovaŭschodniaha ŭźbiarežža Bałtyki — i siońnia moža ŭrazić maštabami. Usio splałosia tut: ambicyi i ščyryja žadańni, avanturyzm i bliskučaja arhanizacyja. Dla mnohich małodšych synoŭ niamieckaha rycarstva na radzimie nie było pierśpiektyvaŭ, i karennyja narody musili baranić ad ich svaju ziamlu. Za cyvilizacyju prychodzicca płacić.
Viadoma, niamieckaje praniknieńnie jak minimum možna nazvać ekspansijaj. Ale my ryzykujem šmat čaho nie zrazumieć u tych padziejach, kali nie budziem uličvać relihijny faktar. Žak Le Hof pisaŭ pra zaradžeńnie padvojnaha zavajoŭnaha ruchu, vynikam jakoha stała pašyreńnie chryścijanstva ŭ Jeŭropie i dalokija kryžovyja pachody ŭ musulmanskija krainy:
«…front jevanhielizacyi raźmiaściŭsia na ŭschodzie i poŭnačy Jeŭropy, prajaviŭšy tendencyju da źlićcia ź niamieckaj ekspansijaj».
Połack hublaje kantrol
Jak užo adznačałasia, niamieckaja kałonija na Dźvinie ad samaha pačatku ŭstupiła ŭ kantakt z Połackaj ziamloj. Tym bolš što padźvinskija kniastvy Hiercykie i Kukienojs, nasielenyja łathałami i siełami (a sami harady — kryvičami), znachodzilisia ŭ palityčnaj suviazi z Połackam. Albo navat, jak miarkuje značnaja kolkaść historykaŭ, hetyja dziaržaŭnyja ŭtvareńni byli vasałami połackaha kniazia. Adsyłajučy da hetych roznych acenak, pieciarburhski historyk i archieołah Vasil Bułkin piša: «Z adnaho boku, pa-raniejšamu pryznajecca vyklučnaść Hiercykie i Kukienojsa jak połackich uładańniaŭ CHIII st. siarod inšych sinchronnych pasieliščaŭ Łatvii, ź inšaha — padśviadoma adčuvajecca nievyraznaść arhaničnaj suviazi (što spravakavana častkova adsutnaściu letapisanaha materyjału) pamiž imi i inšymi haradami Połackaj ziamli».
Asabliva šmat uvahi połackamu kirunku nadavaŭ biskup Albiert. Chutka adnosiny stali varožymi. 1203 hodam datujecca pieršy pachod połackaha kniazia na livonskich niemcaŭ. Tady pałačanie ŭziali ŭ abłohu zamak Jukskiul, ale z zamka Kirchholm niemcy nanieśli kontrudar. U 1206 h. połackaha kniazia Uładzimira ŭ pachod na niemcaŭ zaprasili livy. Pasiarednickaja misija Uładzimira była sarvanaja. Pra kniazia Uładzimira (Woldemaro de Ploceke) my peŭna viedajem tolki z «Chroniki Livonii» Hienrycha Łatvijskaha, nivodnaja ruskaja krynica nie paviedamlaje pra takoha kniazia. Ale źviestki Hienrycha davoli kankretnyja i nie vypadaje sumniavacca ŭ isnavańni hetaha pradstaŭnika połackaha kniaskaha doma.
Paśla taho, jak niemcy adbili zamak Kirchholm (sučasny Sałaśpiłs pad Ryhaj), uziaty ŭ abłohu livami, sam kniaź Uładzimir rušyŭ pad jahonyja ścieny, ale hety zamak, jak i Jukskiul, i Holm, taksama nie byŭ uziaty. Abłoha Holma zapomniłasia sučaśnikam tym, što połackaje vojska ŭžyło tam kamniamiotnyja mašyny. A nieŭzabavie vižy danieśli pałačanam, što byčyli šmat karabloŭ u Bałtycy, jakija byli pryniatyja za niamieckija. Kniaź Uładzimir adstupiŭ. Ciapier miarkujecca, što toje byŭ dacki fłot, jaki płyŭ na zavajovu Estonii.
Na praciahu 1208—1210 hh. pad niamiecki kantrol pierajšli Kukienojs i Hiercykie, u vyniku damovaŭ 1210 i 1212 hh. naminalnaja ŭłada Połacka nad livami i łathałami była spynienaja, upłyŭ Połacka ŭ rehijonie niejtralizavany.
Handelsfreiheit
Pa Dźvinskaj arteryi ŭstalavalisia stabilnyja handlovyja znosiny. Treba adznačyć, što dla bałtyjskaha tavarazvarotu XII—XIII st. hałoŭnym byŭ pryncyp cvabody handlu — handelsfreiheit, jaki zabiaśpiečvaŭ usim kupcam — miascovym i zamiežnym — svabodu pierasoŭvańnia i biazmytny handal. Tendencyja da ŭstalavańnia ŭ Livonii pryvilejaŭ niamieckaha kupiectva za košt rusinaŭ i miascovych kupcoŭ — za košt zamiežnych prajaviłasia nie raniej za kaniec XIII st.
Livonska-połackaje supraćstajańnie adbyvałasia na fonie tatalnaj adsutnaści salidarnaści pamiž karennymi narodami Livonii. Łathały varahavali ź livami, a taksama z estami. U svaju čarhu łathały i ziemhały byli najbolš łajalnymi da niemcaŭ. Treba jašče ŭzhadać, što ŭ 1216 h. u sajuzie z estami rychtavaŭsia novy vialiki połacki pachod suprać Livonskaha ordena. Połacki kniaź zaprasiŭ u pachod i litoŭcaŭ. Ale niečakanaja śmierć kniazia Uładzimira spyniła vypravu vojska. Heta była apošniaja sproba Połacka paŭpłyvać na los Livonii.
Niemcy stali haspadarami ŭ Krainie Dzievy Maryi, i, za małym vyklučeńniem, mienavita jany vyznačali historyju kałanizacyi, haspadarki i carkvy ŭ Livonii na praciahu stahodździaŭ. Łatyšy, estoncy i livy (undeutsche — «nie niemcy» pavodle tahačasnaj terminałohii) stali palityčna niepaŭnapraŭnym nasielnictvam.
Uźniknieńnie Livonskaj kanfiederacyi
Ad 1210—1211 hadoŭ, paśla adnaŭleńnia handlu pa Dźvinie, pačynajecca imklivy rost Ryhi. Źmianiajecca i jaje vonkavy vyhlad — da 1234 h. zakančvajecca budaŭnictva haradskich muroŭ. Dziela ilustracyi dynamiki raźvićcia Ryhi možna padać statystyku rostu žycharstva horada: u 30ch hadach XIII st. kolkaść žycharoŭ acenvajecca ŭ 2.400 čałaviek, u siar. XIV st. (da epidemii 50-ch hadoŭ) — 6—7 tys. čał., u XV st. — 8 tys. čał., u siar. XVI st. — 12 tys. čał.
Da 1210 h. niamieckija rycary zdoleli ŭstalavać svoj kantrol pa abodvuch bierahach Dźviny, i biskup Albiert skiravaŭ ich nastup na poŭnač — na terytoryju Estonii. U 1217 h. miečanoscy razhramili siły estaŭ dy zabili ich pravadyra Lembitu. Ale Paŭnočnaja Estonija i vyspy zastavalisia svabodnymi jašče kala dziesiaci hod. Zaviaršajučy zavajovy, biskup Albiert zaklučyŭ aljans z dackim karalom Valdemaram II, jaki ŭ 1219 h. vysadziŭsia z vojskam na paŭnočnym uźbiarežžy Estonii. Valdemar II byŭ synam dackaha karala Valdemara I i dački mienskaha kniazia Vaładara Hlebaviča Safii. Datčanie zachapili krepaść estaŭ Lindanis, na miescy jakoj byŭ zakładzieny Reviel (Talin). Ale paśla vialikaha paŭstańnia estaŭ 1343—1345 hh. Danija pieradała siuzierenitet nad Paŭnočnaj Estonijaj Livonskamu ordenu.
Niahledziačy na padabienstva z tamplijerami Statutam, miečanoscy ad samaha pačatku zaležali ad ułady biskupaŭ. Tolki ŭ 1207 h. orden zdoleŭ atrymać ad Ryžskaha biskupa Albierta tracinu ŭsich zavajavanych ziemlaŭ u jakaści lena. Uźnikły tady kanflikt rycaraŭ ź biskupam musiŭ ułahodžvać sam papa. Pastupova, kali z pašyreńniem kałanizacyi ŭ Livonii stvaralisia novyja biskupstvy, orden zaklučaŭ ź imi takija ž pahadnieńni, jak z Ryhaj. U vyniku ŭ CHIII st. Livonija pačała afarmlacca jak kanfiederacyja carkoŭnafieadalnych dziaržavaŭ, jakaja składałasia z nastupnych častak: ułasna Livonskaha ordena (59 % usioj terytoryi Livonii), Ryžskaha arcybiskupstva (16 % terytoryi), biskupstvaŭ Derpckaha, Kurlandskaha, Ezelskaha, Revielskaha i 19 livonskich haradoŭ, najpierš — hanziejskaha horada Ryhi (25 % pazastałaj terytoryi).
Ordenskija ziemli byli raskinutyja pa ŭsim krai, ale najbolšaja ich kancentracyja nazirałasia na poŭnačy ciapierašniaj Łatvii i poŭdni Estonii, a taksama ŭzdoŭž pravaha bieraha Dźviny. U svaich uładańniach mahistr, arcybiskup i biskupy byli suvierenami, u krynicach jany nazyvajucca jak Landesherr. Aproč taho, asablivaha statusu damahałasia Ryha, što pastajanna było padstavaj dla kanfliktu horada sa svaim sieńjoram — ryžskim arcybiskupam. Dadatkovuju aŭtanomiju handlovym haradam Livonii (Ryha, Reviel, Derpt) nadavała ich členstva ŭ Hanziejskim sajuzie, u jaki Ryha ŭstupiła ŭ 1282 h. Livonija padparadkoŭvałasia papu, ale naminalna kraj znachodziŭsia taksama pad patranatam impieratara Śviatoj Rymskaj impieryi niamieckaj nacyi. Ryžskija arcybiskupy byli kniaziami impieryi, choć častkaju impieryi ŭ XIII—XV st. Livonija nie była… Usio ž najbolšy ŭpłyŭ na livonskija spravy mieŭ Śviaty pasad.
Treba ŭličvać usie nazvanyja palityka-iurydyčnyja subjekty, kali viadziecca razmova pra Livoniju — hety carkoŭnavajskovaharadski kanhłamierat. Padobnaja składanaijerarchizavanaja struktura była zvykłaju dla siaredniaviečnaj Jeŭropy, hramadskija suviazi jakoj hruntavalisia na stroha pravavoj asnovie. Siaredniaviečnaje prava (i, možna skazać, jahonaja častka — fieadalnaje prava), a taksama chryścijanski śvietapohlad źnitoŭvali ŭ adzinuju funkcyjanalnuju sistemu aŭtanomnyja subjekty tahačasnaj Jeŭropy. Sučasnamu čytaču, biez uliku hetaha pravavoha pačatku, mohuć być da kanca nie zrazumiełymi pryncypy dziejańnia takich składanych dziaržaŭnapalityčnych utvareńniaŭ. Da ŭsiaho, tut jašče treba dadać suviazi Livonskaha ordena ź Niamieckim ordenam uvohule i Prusijaj u pryvatnaści, jakija taksama nie byli adnaliniejnymi.
Niamiecki orden
Zasnavany ŭ 1198—1199 hh. u Paleścinie padčas Treciaha kryžovaha pachodu «Orden špitala Najśviaciejšaj Dzievy Maryi ŭ Ijerusalimie» na praciahu CHIII st. staŭ najbujniejšym ziemleŭładalnikam siarod usich rycarska-manaskich arhanizacyjaŭ. Terytaryjalnyja ŭładańni ordena — balei (Balleien) — byli raźmieščanyja pa ŭsioj Jeŭropie, ale najpierš na niamieckich ziemlach i vakoł niamieckamoŭnaha terytaryjalnaha areału: u Aŭstryi, Ciurynh-Saksonii, Elzas-Burhundyi, Łatarynhii, Koblency, Marburhu, Bocenie, Viestfalii, Niderłandach, Bahiemii. Choć Statut nie abmiažoŭvaŭ členstva ŭ ordenie pavodle nacyjanalnych i sacyjalnych prykmietaŭ, z samaha pačatku ŭ hetaj arhanizacyi daminavali niamieckija rycary. Chutkaje «aniamiečvańnie» ordena pryviało da taho, što ŭ łacinskaj movie jaho koratka pačali nazyvać prosta Ordo Theutonicorum (adsiul i pašyranaja ŭ nas nazva — Teŭtonski orden), a ŭ niamieckaj movie — Deutsche Orden. Teŭtonskija rycary nasili na svaich biełych adzieńniach čornyja vyjavy kryžoŭ, tamu palaki i prazvali ich kryžakami, hetaje słova značna paźniej było zapazyčanaje starabiełaruskaj litaraturaj.
Katastrofa pad Šaŭlami
Orden ža Bratoŭ Chrystovaha rycarstva adčuvaŭ patrebu ŭ prytoku novych siłaŭ dziela niamieckaj kałanizacyi Livonii. Jašče ŭ 1231 h. mahistr Fołkvin pačaŭ pieramovy pra dałučeńnie da Niamieckaha ordena. Paraza livoncaŭ pry Saŭle (pad Šaŭlami) 22 žniŭnia 1236 h., kali zahinuła pałova rycaraŭ i sam mahistr, paskoryła praces abjadnańnia. U hetaj bitvie livonskaje rycarstva dziejničała razam sa svaimi sajuźnikami — achryščynymi estami, livami, łathałami, a taksama adździełam z dvuchsot pskavičoŭ i asobnymi naŭharodskimi vajarami. Sama hetaja vyprava była pieršym Žamojckim kryžovym pachodam, i abjadnanym vakoł livoncaŭ siłam supraćstajali žamojty i ziemhały. Ciažkaja rycarskaja kavaleryja zachrasła na bałacistaj miascovaści i lohka ŭzbrojenym i mabilnym bałckim vajaram zastavałasia tolki dabić razbałansavanaje vojska.
Paśla takoj parazy orden miečanoscaŭ užo nie zdoleŭ uznavicca. 12 maja 1237 h. papa Hieorhij ICH i vialiki mahistr Niamieckaha ordena Hierman fon Zalc dałučyli Livonski orden da Niamieckaha. Livonija stała adnoju z pravincyjaŭ Niamieckaha ordena; livonskija rycary pryniali Statut i simvoliku Niamieckaha ordena, apranuli płaščy jaho rycaraŭ. U Livoniju prybyło pieršaje padmacavańnie — novy pravincyjny mahistr Hierman fon Balkie na čale 60-ci pruskich rycaraŭ. Ciapier Livonski orden staŭ aficyjna nazyvacca Niamieckim ordenam Najśviaciejšaj Dzievy Maryi ŭ Livonii.
Z punktu hledžańnia jurydyčnaha statusu nadalej vykarystoŭvać słovazłučeńnie «Livonski orden» niekarektna. Ale zvažajučy na realnaje stanovišča Livonii, sučaśniki pisali pra «Liflancki» ci «Iflancki zakon» (u Mietrycy VKŁ). Kiraŭnik usiaho Niamieckaha ordena, rezidencyja jakoha z 1309 h. mieściłasia ŭžo ŭ Prusii — u Malbarku (Maryjenburhu), — nasiŭ tytuł Vialikaha mahistra (Vialiki majstar; Hochmeister; magister generalis), kiraŭnik ža Livonskaj častki ordena mieŭ tytuł mahistra (majstra; mistr u Mietrycy VKŁ).
Pieramožanyja pieramahli
Niamiecki orden uvohule, u tym liku i jaho livonskaja častka, staŭ surjoznaj ekanamičnaj siłaj u Bałtyjskim rehijonie, a ekanamičnyja instytuty ordena ŭ CHIII—XVI st. byli najbolš efiektyŭnymi siarod tych, što dziejničali ŭ inšych dziaržavach hetaha rehijonu. Papskija buły CHIII st. zabiaśpiečyli ordenu svabodny handlovy abmien z Zachodniaj i Uschodniaj Jeŭropaj, u vyniku čaho ŭźnik dziaržaŭny handal i była vypracavanaja składanaja i razhalinavanaja sistema jaho arhanizacyi. A dla biełaruskich ziamiel Ryha stała tym portam, praź jaki ekspartavalisia chleb i tavary lasnych promysłaŭ — hałoŭnyja pradmiety zbytu biełaruskaj i litoŭskaj šlachty.
Historyja Livonii pakinuła nam niekalki ŭrokaŭ. Možna bačyć, jakuju vysokuju canu musiać zapłacić narody za ŭvachodžańnie ŭ cyvilizacyju, jakuju potym nazavuć Zachodniaj. Ź inšaha boku, my pierakonvajemsia ŭ nadzvyčajnaj plonnaści simbijozu roznych narodaŭ i efiektyŭnaści ich sumiesnaj pracy, navat kali hetaje supracoŭnictva pabudavanaje pavodle žorstkich ijerarchičnych pryncypaŭ, jakija padzialali niemcaŭ, estaŭ, livaŭ i łatyšoŭ Livonii. Ale voś urok — histaryčnymi pieramožcami akazalisia ŭsio roŭna karennyja narody.
Praciah budzie.
Kamientary