Uzdym Akuličaŭ i rasprava nad imi. Jak pačynała i čym skončyła elita dakałhasnaj vioski

Mohiłki la ahraharadka Korań, što na Łahojščynie, najbolš viadomyja svajoj kałarytnaj muravanaj bramaj, a taksama tym, što na ich pachavany baćka Janki Kupały. Ale litaralna za niekalki krokaŭ ad mahiły Daminika Łuceviča staić nie mienš cikavy nadmahilny pomnik, pra historyju jakoha viedajuć tolki staražyły navakolnych viosak. Vysiečany z sucelnaha hranitu pomnik vyhladaje bahata navat pa sučasnych standartach. Niaciažka ŭjavić, jakoje ŭražańnie jon rabiŭ u čas, kali byŭ pastaŭleny — na pačatku XX stahodździa. 

Na hraniach pomnika vysiečanyja pa-polsku imiony troch čałaviek, pradstaŭnikoŭ adnaho sialanskaha rodu. Heta Ivan Akulič, što naradziŭsia ŭ 1835 hodzie i pamior 1 žniŭnia 1905-ha, jaho žonka Maryja z Bałcevičaŭ, jakaja pamierła ŭ 1879 hodzie, pražyŭšy 46 hadoŭ, i adzin ź ich synoŭ — Daniła, pamierły ŭ 38-hadovym uzroście ŭ 1897-m. Astatnija syny, jakich zastavałasia piaciora, pastavili hety pomnik kala 1907 hoda nie tolki ŭ pamiać pra baćkoŭ i brata, ale i jak manifiest ich i svajho žyćciovaha pośpiechu. Na žal, historyja heta mieła sumny finał.

Šaniec dla haspadarlivych

Usio pačałosia ŭ siaredzinie 1860-ch hadoŭ, kali ŭ Rasijskaj impieryi skasoŭvali pryhonnaje prava. U bolšaści hubierniaŭ reformu pravodzili tak, kab jak maha daŭžej zachavać tradycyjnuju sistemu ziemlekarystańnia. Kožny sialanski dvor atrymlivaŭ ziamlu adpaviedna z pamieram siamji. Pry hetym za sialanskaj hramadoj pakidałasia prava čas ad času pieraraźmiarkoŭvać siamiejnyja nadzieły, pryvodziačy ich u adpaviednaść sa stanam kožnaj haspadarki. 

Ale ŭ zachodnich hubierniach kožny dvor zvyčajna nadzialaŭsia ziamloj raz i nazaŭždy, faktyčna ŭ pryvatnuju ŭłasnaść. Praŭda, hetuju ziamlu naležała jašče vykupić u dziaržavy, štohod vypłačvajučy ŭniosak na pahašeńnie vykupnoj pazyki. I tolki paśla vypłaty ŭsioj nieabchodnaj sumy ziamielny nadzieł kančatkova pierachodziŭ u poŭnuju ŭłasnaść tych, chto jaho apracoŭvaŭ.

Na takich umovach była praviedziena ahrarnaja reforma i ŭ majontku Krasny Bor, ziemli jakoha prymykali z uschodu da siała Korań. Paddanyja hetaha majontka, usie kataliki (ci, jak kazali tady, «polskaj viery»), składali kala 40 pracentaŭ prychadžan Koranskaha kaścioła. Majontak achoplivaŭ 8 viosak, u jakich razam było 157 dvaroŭ i krychu bolš za 1 200 duš. 

Pavodle vykupnoha akta, padpisanaha 8 śniežnia 1865 hoda, za byłymi pryhonnymi Krasnaha Bora byli zamacavanyja nadzieły z raźliku prykładna pa 10 dziesiacin na dušu mužčynskaha połu. Pa roznych vioskach pamiery nadziełaŭ vahalisia, ale ŭ siarednim na adnu haspadarku prypadała kala 22 ha, u tym liku 13,7 ha najbolš kaštoŭnaj, voryŭnaj ziamli. A dalej užo ŭsio zaležała ad taho, jak kožnaja haspadarka skarystajecca z adkrytych reformaj mahčymaściaŭ. 

Pavialičyć

U pačatku reformy ŭrad mierkavaŭ, što sialanie buduć vypłačvać vykup za ziamlu svaim byłym panam u rasterminoŭku, ale ŭ 1866 hodzie ŭsiu sumu vypłaciŭ pamieščykam dziaržaŭny skarb. A dla sialan heta było aformlena jak pazyka: nibyta jany pazyčyli hrošy ŭ dziaržavy, a ciapier musiać viartać z pracentami. Pakul pazyka nie spłačana całkam, jany byli abmiežavanyja ŭ pravach i zvalisia «časovaabaviazanymi». 

Dla byłych paddanych majontka Krasny Bor štohadovyja vykupnyja płaciažy ŭ kancy 1860-ch — 1870-ja hady składali ŭ siarednim kala 10 rubloŭ z haspadarki. Aprača taho, sialanie byli abciažaranyja padušnym dziaržaŭnym padatkam (na typovuju haspadarku z 7—8 čałaviek jon składaŭ kala 12 rubloŭ). Na ziemskija padatki i zbory, što išli na miascovyja patreby, i na abaviazkovaje strachavańnie prychodziłasia razam jašče kala 10—15 rubloŭ. Takim čynam, štohod typovaja haspadarka musiła vypłačvać pryblizna 30—40 rubloŭ.

Dla kahości takija sumy byli pa roznych pryčynach niepadjomnymi, i ich prymusova raździalali na ŭsiu hramadu. Ale dla najbolš spraŭnych, zabiaśpiečanych pracazdolnaj moładździu haspadarak umovy akazalisia całkam prymalnymi. U vyniku da pačatku 1880-ch hadoŭ z vykupam na Koranščynie raźličylisia 7 haspadarak: Ivana Akuliča, Ivana i Paŭluka Lisaŭ, Ivana Šejpy ź vioski Kazyry, Pilipa Stasiuleviča i Ivana dy Tamaša Jasiukievičaŭ ź vioski Hramnica. 

Bolš poźnija źviestki pra daterminovaje pahašeńnie pazyki adsutničajuć. Vidać, tolki hetym siami haspadaram toje i ŭdałosia, i jany, takim čynam, stali najbolš paśpiachovymi siarod byłych krasnaborskich pryhonnych. A pakolki bahaćcie nie zvaliłasia na ich ź nieba, a było vynikam ciažkaj pracy i haspadarčaj pradprymalnaści, to zdabytyja pazicyi zachoŭvalisia, jak praviła, i ciaham nastupnych dziesiacihodździaŭ.

Na paru sa švahram

Adnym z kazyrskich haspadaroŭ, jakija ŭ 1880 hodzie pieršymi daterminova spłacili vykupnyja płaciažy, byŭ Ivan Daniłaŭ Akulič, hranitny pomnik jakomu paźniej pastavili ŭdziačnyja syny. Pakazalna, što amal adrazu paśla pahašeńnia pazyki jon źviarnuŭsia ŭ kazionnuju pałatu z prośbaj pieravieści jaho ź sialanskaha sasłoŭja ŭ minskija miaščanie. Hetaje chadajnictva było zadavolena ŭ 1882 hodzie. Tym samym siamja Akuličaŭ kančatkova parvała ź sielskaj hramadoj, pierajšoŭšy ŭ sasłoŭje z bolš vyhadnym pravavym statusam. 

Pavialičyć

Ivan Akulič uspadkavaŭ haspadarku ad pamierłaha baćki Daniły ŭ druhoj pałovie 1860-ch hadoŭ, kali samomu jamu było troški bolš za 30. Syny jaho ŭ toj čas byli jašče małyja. Starejšamu ź ich, Antonu, u 1865 hodzie było 10 hadoŭ, a samyja małodšyja, Siamion i Ivan, naradzilisia ŭžo ŭ 1870-ja hady. Ale Ivan z darosłych mužčyn u haspadarcy byŭ nie adzin: jašče za časami pryhonu ažaniŭsia ź Ivanavaj siastroj Marjanaj i pierajšoŭ u haspadarku ŭ prymy ciozka Ivana pa proźviščy Vasil Tamašoŭ Akulič. Mienavita ŭpartaja praca Ivana i jaho švahra-zdolnika zabiaśpiečyła paśpiachovaje pahašeńnie pazyki.

I paśla siamja Akuličaŭ praciahvała haspadaryć vielmi paśpiachova, tym bolš što padraśli syny i pracoŭnaj siły ŭ haspadarcy dadałosia. Dziakujučy tamu niezadoŭha da śmierci, kala 1904 hoda, Ivan zdoleŭ nabyć chutar Vostraŭ, raźmieščany na vialikaj vyśpie siarod bałocistaj niziny. Hetaja haspadarka stała adzinaj na Karenščynie, aprača majontka Krasny Bor, jakaja padčas ahrarnaha pierapisu 1916 hoda była apisana asobna pa formie, praduhledžanaj dla pryvatnych ziemleŭładańniaŭ, bolšych za 50 dziesiacin. 

Za chutaram Vostraŭ na toj čas ličyłasia 280,5 dziesiaciny (zvyš 300 ha), choć pad voryvam ź ich byli tolki 20. Aprača taho, siamji Akuličaŭ naležali byłaja nadzielnaja ziamla pry vioscy Kazyry i nabytaja ziamla ŭ susiedniaj Ziembinskaj vołaści. U haspadarcy mielisia młyn, konnaja małaciłka, viejałka, dva stalovyja płuhi. Z žyvioły — 3 darosłych koniej, 3 maładych i 1 žarabia, 2 vałoŭ, 2 byki i maładyja byčki, 4 karovy, 5 cialat i padciołkaŭ, 9 aviečak, 6 jahniat, 6 śviniej i 5 parasiat. 

Z šaści synoŭ Ivana na toj čas žyvymi zastavalisia čaćviora. Ź ich samy małodšy, Jazep, narodžany ŭ 1878 hodzie, słužyŭ u rasijskaj armii, dzie dasłužyŭsia da čynu štabs-kapitana. A na chutary viali haspadarku try braty: Franc, Jazep i Siamion, jakim u 1916 hodzie było, adpaviedna, 60, 52 i 46 hadoŭ. Ź ich tolki Siamion byŭ žanaty i mieŭ vialikuju siamju: dvaich synoŭ i piać dačok va ŭzroście ad 18 da 2 hadoŭ.

Lisy i Raviny

Adnačasova z Akuličami paŭstahodździa ad admieny pryhonnaha prava da Pieršaj suśvietnaj vajny bahacieli i niekalki inšych miascovych haspadaroŭ, jakija zdoleli stać uładalnikami značnych kavałkaŭ ziamli. Niekatoryja ź ich byli z toj siamiorki, jakaja ŭ pačatku 1880-ch pieršaja raźličyłasia z vykupnymi płaciažami, a inšyja zdoleli padniacca paźniej.

U haspadarcy 60-hadovaha ŭ 1865-m Ivana Michajłava Lisa z Kazyroŭ było značna bolš pracoŭnych ruk, čym u Akuličaŭ: u jaho tady było piaciora synoŭ va ŭzroście ad 27 da 8 hadoŭ. Navat kali starejšy ź ich, Pavieł, nieŭzabavie adździaliŭsia (na momant vypłaty pazyki jon mieŭ 43 hady), jon moh, napeŭna, pry nieabchodnaści raźličvać na dapamohu bratoŭ. A kolkaść pracaŭnikoŭ u hetym vypadku była asabliva važnaja, bo Ivan Lis byŭ adnym z šaści sialan, jakija, akramia nadzielnych ziemlaŭ, atrymali «za byłyja zasłuhi» dadatkovy bonus ad miascovaha pamieščyka Kazimira Čudoŭskaha. Ivanu z hetaha pierapała 15 dziesiacin voryva i 5 dziesiacin sienakosu.

Pavialičyć

Paźniej troje synoŭ Ivana Lisa na dadatkova dakuplenych ziemlach zasnavali chutar, jaki atrymaŭ nazvu Kuty Lisavičy. Napiaredadni revalucyi dvoje ź Lisaŭ, Pavieł i Anton, taksama pryhadvajucca ŭžo nie jak sialanie, a jak minskija miaščanie. U haspadarcy Antona Lisa źjaviłasia adna ź pieršych u akruzie konnych małaciłak. 

Pierad Pieršaj suśvietnaj Anton Lis, adziny siarod naščadkaŭ krasnaborskich pryhonnych, ryzyknuŭ vypravić małodšaha syna Jazepa, narodžanaha kala 1890 hoda, na zarobki ŭ Amieryku. Dziela hetaha ŭsioj siamjoj jamu sabrali 300 rubloŭ na darohu. Paśla Jazep raźličvaŭ viarnucca, kab ukłaści zaroblenyja hrošy ŭ haspadarku. Ale nieŭzabavie vybuchnuła revalucyja, i Jazep nazaŭsiody zastaŭsia ŭ štacie Ilinojs. Paśla Druhoj suśvietnaj vajny svajaki atrymali ad jaho list, ale nie ryzyknuli vieści listavańnie z zamiežžam, i na hetym suviaź abarvałasia.

Jašče adzin miascovy «bahatyr», Ivan Adamaŭ Ravina ź vioski Michałkavičy, z dapamohaj bankaŭskaj pazyki ŭ 1901 hodzie nabyŭ bolš za 54 dziesiaciny (kala 60 ha) ziamli va ŭročyščy Ravy, dzie zasnavaŭ chutar z takoj samaj nazvaj. Nieŭzabavie, praŭda, jon addaŭ pałovu kuplenaj ziamli ŭ pasah dačce, jakaja vyjšła zamuž za Michała Varońku.

Kaniec chutara Vostraŭ 

Niaciažka ŭjavić, jaki los napatkaŭ hetyja elitnyja haspadarki Karenščyny paśla revalucyi. Paśla kančatkovaha ŭstalavańnia tut savieckaj ułady letam 1920 hoda bolšaść nabytaj ciažkaj pracaj niekalkich pakaleńniaŭ ziamli była ŭ ich prosta adabrana. Pa stanie na 1922 hod za žycharami chutara Vostraŭ ličyłasia tolki 25 dziesiacin, ź ich 15 voryŭnych. Hetak ža abrezanyja byli i inšyja zamožnyja haspadary, abvieščanyja kułakami. Na chutary Ravy ŭ haspadarcy Ivana Raviny paśla abrezki zastałosia tolki 15 dziesiacin, a ŭ haspadarcy jahonaha ziacia Michała Varońki — 10. 

I heta byŭ tolki pačatak. Mienš čym praź dziesiać hadoŭ pačałasia masavaja kalektyvizacyja, jakaja supravadžałasia kampanijaj raskułačvańnia. Hetych ludziej jana abminuć nie mahła nijak. U lutym 1930-ha byli aryštavanyja haspadary chutara Vostraŭ: 67-hadovy Jazep i 60-hadovy Siamion Akuličy (ichni starejšy brat Franc paśpieŭ pamierci raniej). Abvinavačanyja ŭ «sadziejničańni bandzie» i antysavieckaj ahitacyi, jany ŭžo 3 sakavika byli pryhavoranyja da rasstrełu. 

Žonku i dziaciej Siamiona vysłali ŭ Archanhielskuju vobłaść, u sumna viadomy Kotłas. Vysyłki paźbiehli tolki dźvie starejšyja dački, Alina i Maryja, jaki byli ŭžo zamužam. Ich naščadki pamiatajuć, jak u kancy 1920-ch Siamion Akulič, jaki pradbačyŭ biadu, paśpieŭ vydać Maryju za žychara Kazyroŭ Jazepa Raškieviča i nabyŭ dla maładych ziamlu na chutary Stavok, kab jany mahli ŭtvaryć asobnuju haspadarku. I heta sapraŭdy ich vyratavała. Astatnija ž — žonka Siamiona Jadźviha, 22-hadovaja dačka Sofja, 20-hadovy syn Ivan (Jaś), 17-hadovaja Stanisłava, 14-hadovaja Uładzisłava i 11-hadovy Kazimir — byli vyviezienyja ŭ hłuchuju tajhu, praktyčna na hołaje miesca. Siamja vyžyła canoju žyćcia Jasia, jaki pamior ad niepasilnaj pracy. Ale jahonyja namahańni dazvolili niejak vyžyć astatnim.

Pavialičyć

Nieŭzabavie vyjšaŭ dazvoł viartać sa ssyłki niepaŭnaletnich dziaciej, u jakich zastavalisia rodzičy na radzimie. Tady starejšaja siastra Alina z mužam źjeździli ŭ Kotłas i pryvieźli z saboj Uładzisłavu i Kazimira, tym samym, napeŭna, vyratavaŭšy im žyćcio. Uładzisłavu prytuliła śpiarša siamja Aliny, a potym Maryi. Kazimira ž uładkavali ŭ internat. Tym časam ich maci pamierła, a Sofja i Stanisłava vyjšli zamuž na miescy ssyłki i paźniej zastalisia žyć u Vałahodskaj vobłaści. Tak najbolš paśpiachovaja siamja Karenščyny była raskidana pa śviecie.

Haspadarku kanfiskavali darešty

Viasnoj 1930 hoda chvala aryštaŭ zakranuła jašče niekalki najbolš zamožnych u minułym haspadarak. Abvinavačańni ŭsiudy byli adnolkavymi: udzieł u bandzie padčas hramadzianskaj vajny i antysavieckaja ahitacyja.

Haspadarka Ivana Raviny na chutary Ravy była źniščana niepamiernymi paborami. U sakaviku 1931-ha było pryniata rašeńnie ab jaje abkładańni padatkam u tak zvanym «indyvidualnym paradku». Heta abhruntoŭvałasia tym, što haspadarka niekali była kułackaj, a zaraz, maŭlaŭ, padtrymlivaje suviazi z kułakami Polščy. U jakaści pakarańnia rajonnaja padatkovaja kamisija acaniła jaje prybytkovaść fantastyčnaj sumaj u 2 790 rubloŭ, z vypłataj padatku ŭ pamiery 1 175 rubloŭ (hodam raniej Ravina musiŭ płacić usiaho 28 rubloŭ 15 kapiejek). Prytym hetuju sumu naležała ŭnieści na praciahu tydnia.

Uradženiec Michałkavičaŭ Jazep Hładki, aŭtar niekalkich tvoraŭ miemuarnaha i etnahrafičnaha charaktaru, napisanych na emihracyi pad psieŭdanimam Adam Varłyha, pryhadvaŭ dalejšy los hetaj siamji: «Paŭtara kiłamietra ad našaj vioski na adzinocie žyŭ Ravina: try syny, dačka i dvoje starych. Haspadarku kanfiskavali darešty, ale starych, jakija mieli kožny kala 70 hadoŭ, z darohi adpuścili. Jany aboje chadzili pa vakolicy, načavali pad płatami. Kałhaśniki bajalisia prymać kułaka nanač. Staraja zimoj 1936 hoda pamierła ŭ Michałkavičach pad płotam, a stary dažyŭ da 1941-ha».

Pavialičyć

Ziać i susied Raviny, 43-hadovy Michał Varońka, pratrymaŭsia krychu daŭžej dziakujučy tamu, što ŭ 1930 hodzie ŭstupiŭ u kałhas, ź jakoha byŭ nieŭzabavie vyklučany. U kastryčniku 1933 hoda jon byŭ aryštavany pa abvinavačańni ŭ niezakonnym pierachodzie hranicy i antysavieckaj ahitacyi. Śćviardžałasia, što jon zajmaŭsia kantrabandaj i mieŭ suviazi z bandytami. Sapraŭdnym ździekam vyhladaje rašeńnie prezidyuma Koranskaha sielsavieta ab abkładańni jaho haspadarki (tam zastalisia žonka i troje dziaciej) padatkam u indyvidualnym paradku, pryniataje praz tydzień paśla aryštu haspadara. Rašeńnie abhruntoŭvałasia tym, što pierad ustupleńniem u kałhas Varońka naŭmysna «razbazaryŭ» usiu majomaść, a da revalucyi nibyta mieŭ 60 ha ziamli (choć pałova na samaj spravie naležała jaho cieściu), trymaŭ 12 hałoŭ bujnoj žyvioły i 25 — drobnaj, 3 koniej i 2 pary vałoŭ, mieŭ pastajannaha parabka i najmaŭ jašče časovych. U lutym 1934 hoda Michał Varońka byŭ prysudžany da 5-hadovaha źniavoleńnia, a jaho haspadarka pierastała isnavać.

Karenščyna nie była niejkim vyniatkam: najbolš zdolnych haspadaroŭ, jakija pry inšych umovach zabiaśpiečyli b honar i roskvit rodnaj ziamli, dakładna hetak sama niščyli pa ŭsioj krainie. I nastupstvy hetaj niehatyŭnaj sielekcyi my adčuvajem pa siońnia.

• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0