Pracenty, jakimi aperujuć biełaruskija ministry, — vynik sprytnaści ruk biełaruskich statystykaŭ. Realnyja tempy rostu biełaruskaj ekanomiki navat adstajuć ad analahičnych pakazčykaŭ u našych susiedziaŭ.
Uśled za ideolahami ad ułady asobnyja eksperty — jak na Zachadzie, tak i ŭ Rasiei — pačali kazać pra biełaruski fenomen. Maŭlaŭ, krainy Ŭschodniaj Eŭropy abrali rynak i demakratyju, ale atrymali niestabilnaść i šerah sacyjalna-ekanamičnych prablem. A biełaruski ŭrad zrabiŭ staŭku na adnaŭleńnie asnoŭ sacyjalistyčnaj, planavaj ekanomiki z zachavańniem manapolii na palityčnuju ŭładu. U paćvierdžańnie hetamu kažuć pra nizkaje biespracoŭje ŭ Biełarusi, imklivy rost VUP, rehularnuju vypłatu zarobkaŭ i pensijaŭ, bieśpierabojnuju pracu bujnych pramysłovych pradpryjemstvaŭ. Ale ci jość kraina ŭ našym rehijonie, dzie ekanomika ciapier nie raście, a zarobki nie vypłačvajucca?
Na tle suśvietnaj mapy
Najlepšym čynam miesca biełaruskaj ekanomiki ŭ śviecie ilustrujuć pakazčyki vałavaha nacyjanalnaha dachodu (VND) na dušu nasielnictva. Padlik viadziecca Suśvietnym bankam.
Zhodna z apošnimi źviestkami, VND Biełarusi ŭ 2004 h. skłaŭ $20,9 młrd, albo $2120 na dušu nasielnictva. U hetych pakazčykach naša kraina apiaredziła Azerbajdžan z Armenijaj, ale zatoje nas abahnali navat partnery pa Adzinaj ekanamičnaj prastory, za vyniatkam Ukrainy. Kazachstan maje VND $2260 na dušu nasielnictva, Rasieja — $3410. VND Polščy ŭ 2,9 razu bolšy za biełaruski, Litvy — u 2,7 razu. VND na dušu nasielnictva Niamieččyny ŭ 14,2 razu vyšej za našy, a siaredniaja amerykanskaja «duša» ŭ 19,5 razu bahaciejšaja za biełaruskuju.
Nie źjaŭlajucca ŭnikalnymi j tempy rostu VUP, jakija ŭ 2003—2004 h. na dušu nasielnictva skłali 11,5%. Ukraina za hety čas pavialičyła VUP na 12,9%, Turkmenistan — na 15,4%. Kali ž uziać časavy pramiežak 2000—2004, to tempy rostu VUP Biełarusi (6,7%) hublajucca na tle dziasiatkaŭ inšych krainaŭ. Ukraina maje pakazčyk u 2000—2004 h. — 8,6%, Kitaj — 8,7%, Małdova — 6,9%, Litva i Łatvija — pa 7,5%.
Kryzis sielskaj haspadarki
Ajčynnyja ideolahi staviać u prykład biełaruskuju sielskuju haspadarku — maŭlaŭ, tut vialikija dasiahnieńni. Ale statystyka pierakonvaje ŭ advarotnym: pry vieličeznych datacyjach (za apošnija 10 hadoŭ u siarednim u hod la $700—900 młn) čysty prybytak sektaru ŭ 2004 h. skłaŭ tolki $190 młn.
Siońniašniaje viadzieńnie sielskaj haspadarki ŭ krainie — nakačka biaspłatnymi albo vielmi tannymi resursami kałhasaŭ i saŭhasaŭ, prymusovyja pastaŭki syraviny, paliva i faktaraŭ vytvorčaści dla sielskahaspadarčych vytvorcaŭ pa zanižanych cenach, a taksama zahadny charaktar zbytu na ŭnutranym rynku. Tamu ŭsia efektyŭnaść dasiahajecca vialikimi abjomami dziaržpadtrymki ahrasektaru. Investycyjnaja palityka ŭ sfery sielskaj haspadarki taksama pravalena, pra što śviedčyć nastupnaja vysnova Suśvietnaha banku: «Dziaržpadtrymka skancentravana na nieefektyŭnych haspadarkach i zastajecca niedastatkova prazrystaja, što surjozna adbivajecca na funkcyjanavańni bankaŭskaj systemy. Heta padryvaje deklaravanyja namahańni dziaržavy pa sadziejničańni rostu vytvorčaści ŭ halinie». Vynikam takoj sielskahaspadarčaj palityki źjaŭlajecca vielmi darahi dla padatkapłatnikaŭ i skrajnie nieefektyŭny APK.
Ni sabie, ni ludziam
Praz admysłovuju ŭnutranuju i vonkavuju palityku Biełaruś pazbaviła siabie mižnarodnaj dapamohi. Abjom mižnarodnaj dapamohi ŭ nas składaje $3 na čałavieka ŭ hod. U toj čas jak u 2003 h. armianie atrymali ŭ 27 razoŭ bolej dapamohi na dušu nasielnictva, a litoŭcy — u 36 razoŭ.
Słaba raźvity ŭ Biełarusi i ŭnutrany finansavy rynak, intensiŭnaść jakoha charaktaryzujecca dolaj unutranaha kredytu bankaŭskaha sektaru da VUP (u 2004-m — 21,2%). Amal usie susiedzi — Litva, Łatvija, Polšča i Ŭkraina — majuć bolš dynamičnyja finansavyja rynki, što aznačaje tańniejšyja kredyty, bolš nadziejnaje zachoŭvańnie ŭkładaŭ, a taksama mahčymaść zarablać nia tolki na depazytach u nacyjanalnaj valucie.
Stahnacyja ŭ indeksie čałaviečaha raźvićcia
Aficyjnyja ŚMI lubiać taksama chvalicca sacyjalnymi dasiahnieńniami Biełarusi — nibyta śledztvam našaj svojeasablivaj ekanamičnaj palityki. Voś za cyvilizavanym śvietam nie pajšli i dasiahnuli ŭ vyniku bolš stabilnaha, spraviadlivaha i sacyjalna-aryjentavanaha hramadztva. Ale dynamika Indeksu raźvićcia čałaviečaha patencyjału (IRČP) abviarhaje hipotezu. Z padrychtavanaha ŭ vieraśni ŭ ramkach Prahramy raźvićcia AAN «Dakładu ab raźvićci čałavieka ŭ 2005 h.» bačna, što stanovišča Biełarusi ŭ IRČP pahoršyłasia. Pazaletaś my byli na 53-m miescy, letaś ssunulisia na 62-je, sioleta adbyŭsia jašče adzin skačok uniz — na 67-je miesca. Kali ŭ 1990 h. indeks składaŭ 0,787, to pa vynikach 2003 h. — 0,786. U hety čas inšyja krainy, naprykład susiedzi, što abrali eŭrapiejski šlach raźvićcia i ŭstupili ŭ Eŭraźviaz, upeŭniena iduć napierad. U 1990—2003 h. Polšča zdoleła pavysić IRPČ z 0,803 da 0,858, Estonija z 0,814 da 0,853, Litva z 0,823 da 0,852.
Tak zvany «fenomen»
Uletku Mižnarodny valutny fond apublikavaŭ dakład «Mocny ekanamičny rost Biełarusi: zahadka ci nie?», robiačy nastupnuju vysnovu: «Niama nijakaj zahadki: spałučeńnie ŭnutranaj ekanamičnaj palityki i spryjalnych vonkavych faktaraŭ dazvoliła ŭ apošnija hady paskoryć rost... Adnak praz adsutnaść bujnamaštabnych strukturnych reformaŭ hety rost niaŭstojlivy».
Hałoŭnyja pryčyny ekanamičnaha pośpiechu Biełarusi palahajuć u miakkaj kredytna-hrašovaj i padatkova-biudžetnaj palitycy. U toj ža čas ułady nijakim čynam nie analizujuć doŭhaterminovyja nastupstvy nakački dziaržsektaru tannymi kredytami i datacyjami. Pradpryjemstvam zahadvajuć pavialičvać zarobak, nie zvažajučy na dynamiku vytvorčaści pracy.
Biełaruski ekspart kankuruje pavodle cenavaha faktaru, a nie pavodle jakaści, a dziaržaŭnyja zakupki viaduć da rezkaha zavyšeńnia vydatkaŭ spažyŭcoŭ i biudžetu. Usie hetyja faktary mahli b užo pryvieści da stahnacyi, kali b nie hałoŭny faktar ustojlivaści: «Dobra adukavanaja i dyscyplinavanaja pracoŭnaja siła źjaŭlajecca klučavym faktaram ekanamičnaha rostu».
U takich umovach ułady mahli b dapamahčy ludziam: stvary spryjalny klimat dla zamiežnych investycyjaŭ, spryjaj transfertu viedaŭ, investuj u sučasnuju adukacyju i infrastrukturu, pazdymaj abmiežavańni na abmien tavarami i pasłuhami ŭnutry krainy i z vonkavym śvietam — i tvorčy patencyjał ludziej budzie raźniavoleny. Mienavita hetaha nie chapaje dla zabieśpiačeńnia ŭstojlivaści ekanamičnaha rostu.
Prablema kaardynacyi ekanamičnych dziejańniaŭ u sacyjaliźmie — voś što robić rost biełaruskaj ekanomiki fundamentalna niaŭstojlivym. Samyja dobryja, lepšyja namiery samych adukavanych čynoŭnikaŭ nie zamieniać funkcyi rynku i jahonych bazavych kampanentaŭ: svabodnaj cany, mechanizmu «prybytak — straty» i tvorčaj roli pradprymalnika.
Načalnik-razburalnik
Čas, kali cana biełaruskich tavaraŭ była na 40% nižejšaja za canu na niebiełaruskija, prajšoŭ. Pra heta śviedčyć padzieńnie abjomaŭ handlu z Rasiejaj u pieršaj pałovie hodu. Aproč taho, kankurentnyja pieravahi biełaruskaj ekanomiki asłablenyja vysokimi tempami rostu zarobku. U narmalnaj ekanomicy rost zarobku pavinien iści za rostam vytvorčaści, a jon, u svaju čarhu, hruntujecca na roście investycyjaŭ i rentabelnaści. Pakolki rentabelnaść u biełaruskaj ekanomiki zastajecca nizkaj, to investary hublajuć da jaje cikavaść.
Dziaržaŭnyja investycyi pracujuć kiepska, pryvatniki nas bajacca z-za niespryjalnaha investycyjnaha klimatu. «Pry ciapierašniaj systemie matyvacyi kiraŭnictva pradpryjemstvaŭ praźmierny ŭpor robicca na vykanańnie karotkaterminovych metavych pakaźnikaŭ pa tempach rostu i dasiahnieńni pryjarytetnych sacyjalnych metaŭ, pastaŭlenych uradam», — zaznačajuć eksperty. Tak što ŭrad razburaje tyja pieravahi ekanomiki antypradprymalnickim, nadzvyčaj reakcyjnym dziełavym klimatam. Kiraŭniki biełaruskich pradpryjemstvaŭ skardziacca na pazaplanavyja pravierki, rehulavańnie cenaŭ (na 66% pradpryjemstvaŭ), składanuju praceduru atrymańnia dazvołaŭ, vysokija padatki, ciažar jakich kudy vyšejšy, čym u susiednich krainach. Pryblizna 30% usich padatkaŭ, jakija płaciać pramysłovyja pradpryjemstvy, biarucca z abarotu, što padryvaje kankurentnyja pieravahi realnaha sektaru. Pry hetym bolš za ŭsio cierpić pramysłovaść. U 2000 h. dziaržava adbirała 80% dabaŭlenaj vartaści pramysłovaści ŭ cełym i 70% u klučavym jaje sektary — mašynabudavańni. U 2003 h. hetyja dadzienyja panizilisia — i składajuć krychu mienš 60% i 65% adpaviedna.
Herakły biełaruskaha ekspartu
20 najbujniejšych ekparteraŭ Biełarusi zabiaśpiečvajuć 55% ahulnaha abjomu ekspartu i bolš 80% ekspartu pa-za miežy krain SND, bolšaść biełaruskich pradpryjemstvaŭ pracuje ŭ režymie małoj zakrytaj ekanomiki. Vynikaje, što padtrymlivać na płavie 20 pradpryjemstvaŭ, što dastalisia ŭ spadčynu ad SSSR, praściej, čym stvarać novyja. Tamu biełaruski rost VUP i ekspartu zabiaśpiečany rukami, a nie mazhami.
Biełaruś nie zvažaje na parady mižnarodnych arhanizacyjaŭ. U śviecie niama histaryčnaha precedentu paśpiachovaj baraćby z halečaj, pabudovy sacyjalna spraviadlivaj dziaržavy i zabieśpiačeńnia ŭstojlivaha rostu krainy na asnovie dziaržaŭnaj ułasnaści, dyskryminacyi pryvatnaha kapitału, manapolnych praktyk i cenavaha rehulavańnia. Biełaruś, ihnarujučy bahaty mižnarodny dośvied i intelektualnuju dapamohu, užo 12 hadoŭ eksperymentuje ŭ ramkach mienavita hetaj madeli, a jaje kiraŭnictva staranna padbiraje statystyčnyja indykatary. Kaža pra mir, stabilnaść i praćvitańnie — ničoha nie dapamahaje.
Bo anijakaha ekanamičnaha, sacyjalnaha i luboha inšaha fenomenu ŭ Biełarusi niama. Zatoje funkcyjanuje niespraviadlivaja, šmat u čym amaralnaja systema. Jana hieneruje vializnyja kišeni halečy i adzinkavyja vyspački praćvitańnia. Ich uładary nadmienna jeździać na «mersedesach» i «bumerach», žorstka achoŭvajučy svaju manapoliju ŭ kalidorach ułady i sudovaj systemy. Takaja madel moža być palityčna i ekanamična ŭstojlivaja na praciahu niekatoraha pramiežku času, pry spryjalnaj ekanamičnaj kańjunktury i palityčnaj padtrymcy kiraŭnictva Rasiei albo rasiejskich manapolij i aliharchaŭ. Adnak realnaja ekanamičnaja intehracyja na rehijanalnym uzroŭni supiarečyć lohicy jaje raźvićcia.
Skaročana.
∎
JARASŁAŬ RAMANČUK (nar. 1966, Sapockin pad Horadniaj), liberalny ekanamist, namieśnik staršyni Abjadnanaj hramadzianskaj partyi, kiraŭnik navukovaha daśledčaha centru Mizesa AC «Stratehija».
Cichanoŭski patłumačyŭ, čamu jon tak pavodziŭ siabie ŭ Ńju-Jorku124
Kamientary