Minskaje zamčyšča — miesca, ź jakoha vyras sučasny miehapolis i jakoje chavaje šmat tajamnic. Ad niedabudavanaha chrama, što nie maje anałahaŭ ni na Rusi, ni za jaje miežami, da dziŭna zachavanaha pachavańnia «minskaj kniažny» z kasoj i ŭpryhožańniami, čyje pachodžańnie i status zastajucca nierazhadanymi.
Pra historyju adkryćciaŭ, ich los i nadzvyčajnaje značeńnie dla navuki raskazaŭ archieołah Vadzim Košman padčas lekcyi «Minskaje zamčyšča i chram pačatku XII stahodździa» ŭ Minskaj ratušy, prymierkavanaj da vychadu jaho novaj knihi, napisanaj razam z Alesiem Kunašam.
Pošuki zamčyšča
Jašče z 1920—1930‑ch hadoŭ išła dyskusija, dzie jon paŭstaŭ: na race Mienka ci ŭ miescy ŭpadzieńnia Niamihi ŭ Śvisłač. Apošnija archieałahičnyja daśledavańni pakazvajuć, što letapisny Minsk, zhadany ŭ suviazi ź bitvaj na Niamizie ŭ 1067 hodzie, chutčej adnosicca da haradzišča na Miency, bo tam materyjały značna bolš rannija.
Adnak z kanca XI stahodździa, kala 1085 hoda, na terytoryi sučasnaha Minska ŭzvodzicca mahutnaja krepaść. Jana pierajšła da Hleba Mienskaha, i stała asnovaj raźvićcia horada. Zamčyšča raźvivałasia da XVII—XVIII stahodździaŭ, ale ŭ viry histaryčnych padziej źnikła, i siońnia ŭ centry horada niemahčyma adšukać jaho śladoŭ na pavierchni.
U mižvajenny čas Minskaje zamčyšča navat nie było łakalizavanaje dakładna, ale było ŭziataje ŭ liku pieršych pad achovu savieckaj dziaržavaj. U čas vajny amal ŭsia zabudova była źniščana, 19 vieraśnia 1945 hoda Vasil Tarasienka pačaŭ płanamiernyja daśledavańni, jakija ciahnulisia da 1951-ha.
Najbolš bujnyja raskopki ŭ 1957—1961 hadach pravioŭ Eduard Zaharulski, jaki šmat hadoŭ apracoŭvaŭ materyjał i prapanavaŭ svaju kancepcyju pachodžańnia Minska.
Carkva na Minskim zamčyščy
Tarasienka pačaŭ daśledavańni Minskaha zamčyšča ŭ 1945 hodzie i spačatku zakłaŭ tranšei ŭ vierchniaj kropcy miascovaści, pamyłkova paličyŭšy jaje samim zamčyščam. Adnak mienavita hetaja pamyłka pryviała jaho da hałoŭnaha adkryćcia — znachodki absidnaj častki muravanaha chrama.
U 1947 hodzie archieołah natrapiŭ na apsidnuju častku niedabudavanaj muravanaj pabudovy. Chram lažaŭ na hłybini kala piaci z pałovaj mietraŭ, što śviedčyła pra mahutny kulturny słoj, jaki paśpieŭ naraści nad im.
Adkryćcio vyklikała sapraŭdny navukovy rezanans, bo anałahaŭ hetamu sakralnamu budynku nie znajšłosia ni ŭ Kijevie, ni ŭ Čarnihavie, ni ŭ inšych centrach. Architekturnyja asablivaści i pamiery byli absalutna aryhinalnymi. Heta pastaviła pierad daśledčykami składanaje pytańnie: kali ž była ŭźviedziena minskaja carkva?
Na dumku Tarasienki, chram uzvodziŭsia ŭ 1101—1119 hadach i byŭ niepasredna źviazany ź dziejnaściu kniazia Hleba Usiasłaviča. Zaharulski ž adnios jaho da bolš rańniaha času — 1069—1073 hadoŭ, ličyŭ adnym ź pieršych zbudavańniaŭ na zamčyščy i abapiraŭsia na letapisnaje ŭpaminańnie Minska ŭ 1067 hodzie. Paźniejšyja daśledčyki, siarod jakich Aleh Trusaŭ, taksama schilalisia da pačatku XII stahodździa i znoŭ ža źviazvali śviatyniu ź imiem Hleba. Sučasnyja ž pracy prapanujuć bolš aściarožnuju interpretacyju: budaŭnictva mahło pačacca pry Hlebie Minskim, ale nie vyklučana, što jaho zaviaršyli ŭžo jaho naščadki Hlebavičy ŭ pieršaj pałovie XII stahodździa.
Ruski ci ramanski pomnik?
Adnak sapraŭdnaj navukovaj prablemaj, jakaja i siońnia zastajecca biez adnaznačnaha adkazu, źjaŭlajecca architektura minskaha chrama, jaki nie maje dakładnych anałahaŭ ni na Rusi, ni ŭ Jeŭropie.
Asablivaść minskaj carkvy ŭ tym, što jana była ŭźviedziena nie ŭ plinfavaj tradycyi, ułaścivaj Kijevu, Čarnihavu ci Połacku, a całkam z kamieniu.
Pryčym vykarystoŭvaŭsia vyklučna šery hranit, adbirany ź vialikaj starannaściu. Na dumku Košmana, heta śviedčyć, što zakazčyk mieŭ vytančany hust i imknuŭsia stvaryć niešta ŭnikalnaje, čaho nie viedała nivodnaja inšaja ziamla. Vidać, dla pracy zaprasili arciel, jakaja nie mieła ničoha ahulnaha ź plinfavym dojlidstvam.
Sproby adnieści chram da ramanskaj architektury taksama sprečnyja, bo čas jaje pabudovy apiaredžvaje źjaŭleńnie pieršych ramanskich śviatyniaŭ u Polščy, adkul moh pryjści hety styl.
Sproby rastłumačyć pachodžańnie chrama praz «zachodni śled» i šluby z polskaj znaćciu akazalisia bieśpierśpiektyŭnymi, bo takija suviazi mieli ŭsie kniažackija rody taho času.
Čamu chram byŭ zakinuty
Asnoŭnaje pytańnie ŭ historykaŭ — čamu chram tak i nie byŭ zavieršany. Archieałahičnyja dadzienyja śviedčać, što budaŭnictva spyniłasia jašče na pačatkovaj stadyi. Vakoł chrama zachavalisia ślady budaŭničaj placoŭki — zapasy kamieniu, dva tvory dla padrychtoŭki vapny. Ale ŭsio heta zastałosia zakansiervavana, niekranuta. Sam chram byŭ zavieršany tolki na «nulavym cykle»: uźviedzieny padmurak i pramazany vapnavym rastvoram, kab pakazać zakazčyku, jak budzie vyhladać abjekt. Na hetym budaŭnictva spyniłasia, i nijakich prykmiet dalejšaj pracy ci razburanych muroŭ nie znojdziena. Navat kamień nie byŭ raściahnuty na haspadarčyja patreby, što jašče raz śviedčyć: pracy tak i nie pačalisia ŭ poŭnym abjomie.
Asabliva pakazalna, što apornyja słupy, nieabchodnyja dla ŭźviadzieńnia sklapieńnia, nie byli navat zakładzieny. Na ich miescy archieołahi vyjavili pachavańni XII—XIII stahodździaŭ, jakija raźmiaščalisia prosta pa-nad niedabudavanymi kanstrukcyjami. Heta śviedčyć, što ŭzvodzić ścieny i sklapieńni tak i nie pačali. Znutry paśpieli zrabić tolki nievialikuju dekaratyŭnuju ablicoŭku — napeŭna, kab prademanstravać zamoŭcu budučy vyhlad.
Zamkavyja mohiłki
Adnym z najcikaviejšych adkryćciaŭ Minskaha zamčyšča stali mohiłki, što ŭźnikli ŭnutry niedabudavanaj muravanaj carkvy. Usiaho archieołahi vyjavili bolš za dva dziasiatki pachavańniaŭ, jakija datujucca XII—XIII stahodździami i isnavali da pačatku XIV st., pakul terytoryja nie straciła sakralnaha značeńnia i nie była zaniata zvyčajnaj zabudovaj.
Z pačatku XIII stahodździa Minsk traplaje ŭ śfieru ŭpłyvu litoŭskich kniazioŭ, a ŭ siaredzinie stahodździa ŭklučajecca ŭ skład Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. Budaŭničyja płany źmianilisia, i terytoryja, dzie raniej bačyłasia kniažacka-relihijnaja zona, była addadziena pad zvyčajnuju zabudovu.
Tarasienka adznačaŭ, što ŭsiaho było zafiksavana 21 pachavańnie. Truny mieli admietnuju formu i byli raźmieščanyja na adnym uzroŭni, što śviedčyć: u XII—XIII stahodździach isnavała vyraznaje ŭjaŭleńnie pra płaniroŭku mohiłak i miesca kožnaha pachavańnia.
U 1950‑ia vyjavili jašče dva pachavańni na ŭschod ad apsidy. Heta byli dźvie truny, pastaŭlenyja adna za adnoj i jakija, chutčej za ŭsio, naležali manacham.
Cieły manachaŭ byli zahornutyja ŭ tkaninu i nakrytyja rahožaj, abutak i inšyja detali zachavalisia vielmi dobra. Tkanina z hetych pachavańniaŭ zachoŭvajecca siońnia ŭ Muziei historyi Minska. Siarod znachodak adznačajucca i skuranyja manaskija pajasy, tak zvanyja paramany.
Minskaja kniazioŭna
Najbolš viadomymi stali pieršyja pachavańni, adkrytyja ŭ apsidzie chrama: chłopčyka i dziaŭčyny. Asabliva ŭražvaje dziavočaje, jakoje zachavałasia vyklučna dobra i dało daśledčykam kaštoŭny materyjał dla vysnoŭ pra abrady i sacyjalny status pamierłaj. Frahmienty fundamienta carkvy vyjavili jašče ŭ 1947 hodzie, a ŭ 1949‑m archieołahi natrapili na apsidnuju častku, dzie ŭ levaj častcy ałtara i byli znojdzieny hetyja dźvie draŭlanyja truny.
Dziaŭčynku prykładna piatnaccaci-šasnaccaci hadoŭ Tarasienka nazvaŭ «minskaj kniazioŭnaj» i hetaja nazva zamacavałasia ŭ navukovym užytku. Daśledčyki miarkujuć, što jana mahła pachodzić z asiarodździa vyšejšaj znaci — adnak heta pakul niemahčyma dakazać dakładna — i pamierła ad zapalenčaha zachvorvańnia.
«Minskaja kniazioŭna» i vyjaŭlenyja častki jaje pachavalnaha ŭboru. Skrynšot videa
Zachavanaść pachavańnia była vyklučnaj: archieołahi zafiksavali škilet, kosy z vałasami, reštki tkaniny i skuranych upryhažeńniaŭ, a taksama vianok sa śviežych kaliści kvietak i skuranyja čaraviki z arnamientam. Heta dało mahčymaść adnavić ceły kompleks pachavalnaj kultury XII stahodździa.
Asablivuju ŭvahu pryciahnuŭ hałaŭny ŭbor — vianok, jaki ŭ chryścijanskaj tradycyi abaviazkova kłali pamierłym. Dla dziaŭčat, što pamierli da zamužža, taki vianok faktyčna byŭ padvianiečnym uboram. Pobač byli vyjaŭleny i inšyja detali ŭboru — vaŭniany pojas z kruhłym kołcam i skuranoje aplečča, jakoje Tarasienka nazvaŭ bajarska-kniažackim atrybutam. Pryčoska dziaŭčyny z uplecienym viankom uražvaje składanaściu i maje pramyja anałohii ŭ ahulnasłavianskaj tradycyi.
Pachavańnie vyklikała vialiki navukovy i hramadski rezanans. Reštki byli pieradadzieny ŭ Akademiju navuk i častkova zakansiervavany, adnak užo ŭ pačatku 1950‑ch hadoŭ jany byli pakinutyja biez uvahi i doŭhi čas zachoŭvalisia ŭ skryniach. Los usich znachodak skłaŭsia pa-roznamu, častku ź ich pieradali ŭ Muziej historyi Minska, dzie praviali restaŭracyju. Asabliva kaštoŭnymi ličacca frahmienty vianka i adzieńnie, jakija paćviardžajuć nie tolki sacyjalny status pamierłaj, ale i važnyja asablivaści pachavalnych zvyčajaŭ taho času.
Z ulikam reštkaŭ raślin i pyłka daśledčyki dapuścili, što pachavańnie adbyłosia ŭ kancy leta, a pa archieałahičnym kantekście jaho možna adnieści da siaredziny abo druhoj pałovy XII stahodździa.
Sakralnaje miesca dla mienčukoŭ
Navat paśla zaniapadu zamčyšča i ŭrbanizacyi Minska ŭ XVII—XVIII stst. terytoryja nie była zabytaja. U kulturnych płastach hetych časoŭ archieołahi znoŭ znachodzili pachavańni, što śviedčyć: u narodnaj pamiaci miesca zachoŭvałasia jak sakralnaje, i navat u časy pažaraŭ tut praciahvali chavać ludziej. Mohiłki pry niedabudavanaj carkvie stali svojeasablivym mostam pamiž roznymi epochami.
Pytańnie zachavańnia
Tarasienka ŭśviedamlaŭ adkaznaść za los zroblenych adkryćciaŭ. Užo ŭ 1945 hodzie, padčas pieršych raskopak na Minskim zamčyščy, jon nastojvaŭ na nieabchodnaści zachavańnia vyjaŭlenych draŭlanych kanstrukcyj, frahmientaŭ vuličnaj sietki i kamiennych padmurkaŭ. Tarasienka prapanoŭvaŭ stvaryć śpiecyjalny histaryčny muziej, dzie hetyja znachodki mahli b być zachavanyja dla navuki i hramadskaści.
U 1949 hodzie, adrazu paśla adkryćcia padmurkaŭ kamiennaj carkvy, jon padrychtavaŭ prajekt pa zachavańni hetaha ŭnikalnaha abjekta. U im jon padkreślivaŭ značeńnie adkryćcia dla historyi Minska, Biełarusi i ŭsiaho staražytnaruskaha dojlidstva, a taksama prama vyznačaŭ zadačy pierad Akademijaj navuk — zabiaśpiečyć achovu, arhanizavać nahlad, pastavić aharodžu i navat zbudavać achoŭny šatior.
Pytańnie stvareńnia nakryćcia nad fundamientami paŭstavała nieadnarazova. U 1957 hodzie byŭ prapanavany prajekt kampaktnaha paviljona pamieram 16 ch 18 mietraŭ z ahladnaj placoŭkaj. Ale da realizacyi jon nie dajšoŭ. U kancy 1950‑ch — pačatku 1960‑ch hh. padmurki stajali adkrytymi, pastupova zarastali travoj i razburalisia, u toj čas jak vakoł išła aktyŭnaja zabudova. Na kamianiach navat składali budaŭničyja błoki, što simvalična padkreślivała biezabaronnaść pomnika.
Asabliva admietnym staŭ prajekt 1966 hoda, raspracavany napiaredadni 900-hodzia Minska. Jon vyhladaŭ futurystyčna: płanavałasia zbudavać vialiki bietonny kompleks z dekaratyŭnymi fasadami, na jakich byli namalavanyja «tancujučyja čałaviečki» — matyvy, padobnyja da pietrohlifaŭ. Unutry pavinny byli być zakansiervavanyja jak padmurki carkvy, tak i reštki draŭlanaj zabudovy. Prajekt mieŭ padtrymku dziaržaŭnych i partyjnych orhanaŭ, adnak jaho ažyćciaŭleńnie ŭskładniałasia adsutnaściu adładžanych mietadaŭ kansiervacyi draŭniny i kamieniu.
Da hetaha dadavałasia i ideałahičnaja pieraškoda: u časy, kali pa ŭsioj krainie źniščalisia chramy i kaścioły, ciažka było čakać, što ŭłady dazvolać budavać śpiecyjalny paviljon dla achovy relihijnaha pomnika.
U vyniku znajšli samaje prostaje kampramisnaje rašeńnie: za 30 mietrach na poŭnač ad sapraŭdnych padmurkaŭ stvaryli mulaž z kamieniu. Jon isnuje i siońnia, choć praź jaho i praraśli drevy, ale jon ŭsio jašče daje ŭjaŭleńnie pra maštab i płaniroŭku taho sakralnaha abjekta, što niekali pačaŭ budavacca na zamčyščy.
Časam hučali prapanovy ŭźvieści zamkavuju carkvu nanova, u poŭnym maštabie. Adnak, jak padkreślivajuć daśledčyki, heta mietadałahična pamyłkova: adnaŭleńnie taho, što tak i nie było zavieršana, faktyčna aznačała b fantazii pra čužuju zadumu. Kudy bolš słušna, na dumku navukoŭca, stvaryć madel, jakaja daść ujaŭleńnie pra toje, jak śviatynia mahła vyhladać.
«Naša Niva» — bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆNa miescy Minskaha zamčyšča źjavicca pamiatny znak
Minski krajaznaviec raskazaŭ, jakim było Zamčyšča i čamu źnikła z karty stalicy
Novyja ścieny i stračanyja malaŭničyja dalahlady. Jak vyhladaje Navahrudski zamak paśla rekanstrukcyi
Sakrety pabudovy pieršaha Mienska: polskija technałohii i śviatyja drevy dla ścien
Kab pabačyć staražytny Miensk, treba jechać u Hiermaniju? Čamu na Zachadzie pa-inšamu hladziać na słavianskija krepaści
Pazajzdrościli savieckamu Kijevu. Jak u Minsku ledź nie adbudavali vieličnuju bramu, jakoj nikoli nie było
Ciapier čytajuć
«U Viciebsku zachodziŭ u tralejbus i kazaŭ «Słava Ukrainie!». Ukrainca ŭ 67 hadoŭ pasadzili za kamienty, napisanyja paśla hibieli chrosnaj dački pad abstrełam u Kijevie4
Kamientary
Nievierahodnaje miesca, vielmi dziŭnaja, ale ŭražvajučaja atmaśfiera