Mova naša. Dativus absolutus, jaki zachavaŭsia tolki ŭ biełaruskich havorkach

Tema sintaksisu — adna z najbolš cikavych dla sučasnaha movaznaŭstva. Kažuć, što jakraz sintaksis robić z peŭnaj kolkaści elemientaŭ biaskoncuju płyń movy, samu movu. Pryhledzimsia lepš da asobnych śpiecyfičnych źjaŭ našaha sintaksisu.

Movaznaŭca Jaŭchim Karski zaŭvažyŭ u biełaruskaj movie cikavuju archaičnuju kanstrukcyju «davalny niezaležny». Chto vyvučaŭ łacinu, toj znaje anałahičnuju kanstrukcyju ablativus absolutus. Dyk voś, biełaruskaja žyvaja mova źbierahła dativus absolutus. U pomnikach daŭniejšaha piśmienstva jana vykarystoŭvajecca dla aznačeńnia času:

Taho ž roku 1606 Dmitr Ivanavič, budučy jamu karanavanamu carom na Maskvie, nie paradziŭšysia ani pytaŭšysia synoŭ bajarskich, pa svajoj jamu voli, pa svajoj myśli, pasłaŭ i, zmoviŭšy pannu zacnuju za siabie ŭ pana vajavody sandamirskaha ŭ Połščy; jakaž onyja pasły, zmoviŭšy pannu, pryvieźli na Maskvu i samoha pana sandamirskaha vajavodu, tak ža ź nim mnoha množastva dobrych, zacnych panoŭ i paniej i panianak zacnych šlachietnych^[1]. (Barkułabaŭskaja chronika)

Heta značyć «kali jon byŭ karanavany carom na Maskvie…».

Jaŭchim Karski, pieršy daśledčyk sintaksisu biełaruskaj movy, pryvodzić takija prykłady: samomu zrabiŭšy — dak hrošy ŭ karmanie buduć; idučy nam pa jahady, sustreŭsia laśnik. Kanstrukcyja heta moža mieć roznuju formu, ale ŭ ideale składajecca, vidać, ź dziejeprysłoŭja i nazoŭnika abo zajmieńnika. My bačym, što hetaja kanstrukcyja nibyta zamianiaje dadany skaz: Kali sam zrobiš — hrošy buduć. Hetak ža sama i ŭ łacinie i ŭ staražytnahrečaskaj movie.

Praŭdapadobna, što dziejeprysłoŭje ŭ dadzienym vypadku — heta zakaścianieły dziejeprymietnik. Prykłady ŭžyvańnia padobnych kanstrukcyj u inšych movach pakazvajuć, što adna častka kanstrukcyi moža apuskacca. Tamu, možna mierkavać, što chrestamatyjnyja padručnikavyja «pamyłki» nakštałt «pierachodziačy praz darohu, z kišeni vypaŭ kašalok» — heta toj sam davalny niezaležny z apuščanym zajmieńnikam: «pierachodziačy mnie praz darohu…»= «kali ja pierachodziŭ praz darohu». U litaratury my sustrakajem niešta vielmi padobnaje:

Z boku hledziačy, žyćcio idzie — roŭna vada płyvie. (Ciotka, «Zialonka»)

Ustaŭnaja kanstrukcyja «što robiačy!», vidać, taksama mahła raźvicca pavodle anałohii da raźvićcia kanstrukcyi davalny niezaležny. Tamu, kali vy sustrelisia z padobnaju formaj — nie śpiašajciesia kłasifikavać jaje jak pamyłku. Mała taho — Jazep Losik raiŭ hetaj kanstrukcyjaj zamianiać niekatoryja štučnyja zvaroty z prynazoŭnikami:

Dziejeprysłoŭnikami z 2-ha davalnaha skłonu možna zamianić nieŭłaścivyja biełaruskaj movie zvaroty na aznačeńnie času, umoŭnaści, što vyražany dziejasłoŭnymi jmieńnikami z prymieńnikami «pry», «na», «paśla» ŭ biezasabovych skazach, dzie dziejnik staić u rodnym skłonie. Naprykład, zamiest: «pry čytańni jamu zdavałasia, što…» lepš skazać: «čytajučy jamu zdavałasia, što…» i t. dalej^[2].

Možna jašče adznačyć, što zhuščeńnie takich kanstrukcyj nazirajecca na biełaruska-litoŭskim pahraniččy^[3]. Mahčyma, što pryčyna jaje zachavańnia na hetaj terytoryi — zakon pieryfieryi, kali archaičnyja formy zachoŭvajucca na pieryfieryi i pahraniččy roznych kultur lepiej, čym u centry. Pra hety zakon kazaŭ movaznaŭca Hienadź Cychun u linhvistyčnaj pieradačy Moŭnik na Biełsacie^[4].

Praŭda vam vybivali hetyja kanstrukcyi ŭ škole? Musić, varta adnavić.

* * *

[1] Barkułabovśkij litopis, [online:] http://litopys.org.ua/psrl3235/lytov11.htm [data dostupu: 02.12.2015].

[2] Ja. Losik, Niekatoryja ŭvahi da biełaruskaj litaraturnaj movy, http://mowaznaustwa.ru/2010/01/21/ya-lyosik-nekatoryya-%D1%9Evagi-da-belaruskae-litaraturnae-movy-i-iii/ [data dostupu: 02.12.2015].

[3] Hł.: E. Blinava, Je. Miacielskaja, Biełaruskaja dyjalektałohija, Minsk 1980.

[4] Hł.: Moŭnik, Tak havorać na Padlaššy, https://www.youtube.com/watch?v=XB9r6Y2KcXA [data dostupu: 02.12.2015].

• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0