Jak Rurykavičy ŭ XIII stahodździ pieradvyznačyli hieapalityčnuju aryjentacyju biełarusaŭ, ruskich i ŭkraincaŭ

U postsavieckim hramadskim dyskursie noŭharadski kniaź Alaksandr Nieŭski viadomy ŭ pieršuju čarhu ź filma Ejzienštejna i stalinskaj prapahandy jak zmahar z zachodniaj «navałaj» — Niamieckim (Teŭtonskim) ordenam i šviedami. Zaznačym, što ŭ rasijskich miedyja mała havorać pra inšy viektar palityki Alaksandra, jaki trymaŭsia na padtrymcy manholskaha chana. Pavodle adnoj ź viersij, mienavita z časoŭ supracoŭnictva Nieŭskaha z manhołami pačynajecca tradycyja rasijskaha despatyčnaha samadziaržaŭja.

Adnak krynicy — Pskoŭski i Noŭharadski letapis, niamieckija chroniki — dazvalajuć kazać pra isnavańnie na Rusi ŭ pieršaj pałovie XIII st. i «zachodniaj alternatyvy», jakaja ŭvasobiłasia ŭ palitycy pskoŭskich kniazioŭ. Jany byli chaŭruśnikami ryžskaha biskupa Albierta i połackaha kniazia Uładzimira i vorahami Alaksandra Nieŭskaha i jaho baćki, suzdalskaha kniazia Jarasłava Usievaładaviča.

Pavialičyć

Paŭstańnie suprać kniazia

Kniaź Uładzimir Mścisłavič byŭ synam noŭharadskaha kniazia Mścisłava Raścisłaviča Chrabraha. Z 1208 hoda Uładzimir kniažyŭ u Pskovie, na čale pskoŭskich i noŭharadskich pałkoŭ chadziŭ na Litvu, jakaja častymi nabiehami niepakoiła nasielnictva Połackaj, Pskoŭskaj i Noŭharadskaj ziamli.

Ale na čaćviorty hod kiravańnia adbyŭsia kryzis ułady. U mai 1212 chranist Hienrych Łatvijski zaznačaje, što «ruteny z Pskova paŭstali suprać svajho kniazia Uładzimira, jaki addaŭ dačku ŭ žonki bratu biskupa ryžskaha, vyhnali jaho sa svajho horada ź siamjoj. Jon pabieh da karala Połacka, jaki pryniaŭ jaho nieachvotna. Tady jon pajšoŭ sa svaimi mužami i rodam svaim da Ryhi i byŭ tam vietliva pryniaty biskupam».

Uskosnyja źviestki pra vyhnańnie jość i ŭ Noŭharadskim letapisie, jaki pad 1213 paviedamlaje: «U Piatroŭski post najechała litva biazbožnaja, Pskoŭ papaliła; pskavičy ž u toj čas vyhnali kniazia Uładzimira». Takija ž śviedčańni znachodzim u pskoŭskim letapisie, u jakim Uładzimir čamuści nazvany «litoŭskim kniaziem».

Cikava, što ni noŭharadski, ni tym bolš pskoŭski letapisiec nie paviedamlajuć pryčyny vyhnańnia kniazia, jakuju jany, imavierna, viedali, adnak raspaviadać nie chacieli, skancentravaŭšy ŭvahu na litoŭskim nabiehu. Pracytavany vyšej tekst z chroniki Hienrycha ŭtrymlivaje infarmacyju, jakuju sam vyhnany kniaź moh paviedamić u Ryzie. Pierakanaŭčaj padajecca zaŭvaha da hetaha ŭryŭka rasijskaj daśledčycy Viery Matuzavaj: «Svajactva kniazia nie prosta z kiraŭnikom katalickaj dziaržavy, a z katalickim biskupam było asabliva niepažadanym dla carkoŭnych uładaŭ Noŭharada i Pskova». Całkam mažliva, što vyhnańnie Uładzimira moh arhanizavać pskoŭski pravasłaŭny jepiskap, jaki mieŭ u horadzie bolšy ŭpłyŭ, čym kniaź. U Pskovie, jak i ŭ Noŭharadzie, jakija byli bajarskimi respublikami, niepažadanyja kniazi doŭha nie zasiedžvalisia.

Połacki pryjom

Paśla vyhnańnia z Pskova Uładzimir vyrašaje adpravicca da połackaha kniazia (taksama Uładzimira). Čamu jon jedzie nie da svajakoŭ u Ryhu, choć adlehłaść da Ryhi i da Połacka prykładna adnolkavaja? Vidać, vyhnaniec kiravaŭsia fieadalnymi tradycyjami. Pavodle ŭmovaŭ «viečnaha miru» 1210 pamiž ryžskim biskupam Albiertam i połackim kniaziem Uładzimiram pieršy abaviazvaŭsia źbirać daninu z pahancaŭ-livaŭ dla Połacka. Takim čynam, pa zvyčai taho času, ryžski biskup stanaviŭsia farmalnym vasałam Połacka. Bo raniej livy (pahancy, nasielniki ziemlaŭ sučasnaj Łatvii) płacili daninu vasałam połackaha kniazia — kniaziam Kukienojsa i Hiercykie.

Ale ŭ Połacku pskavičoŭ pryniali niavietła, i kniaziu daviałosia pajechać u Ryhu. Možna vykazvać roznyja viersii, čamu połacki kniaź tak abyšoŭsia z vyhnancam. Mahčyma, Uładzimir Połacki chacieŭ zachavać dobryja adnosiny z Pskovam i Noŭharadam, jakija mahli b dapamahčy ŭ niepaźbiežnym kanflikcie ź niemcami.

Zamužam — nie za biskupam

Viadoma ž, dačka Uładzimira pskoŭskaha była zamužam nie za ryžskim biskupam Albiertam. Katalickim śviataram tady, jak i siońnia, žanicca było zabaroniena. Jaje mužam byŭ Teadorych (Dzitrych) fon Bukshievden, brat biskupa Albierta, a frazu Hienrycha Łatvijskaha «addaŭ svaju dačku ŭ žonki biskupu ryžskamu» varta ŭsprymać apasrodkavana. Uładańni Teadorycha fon Bukshievdena, a taksama jaho rodzičaŭ i vasałaŭ byli na miažy z Pskoŭskaj ziamloj i na terytoryi biskupstva Derpta (siońnia horad Tartu ŭ Estonii). Teadorych, jaho rodzičy i vasały adyhrajuć važnuju rolu ŭ žyćci Jarasłava, syna kniazia Uładzimira Pskoŭskaha.

Bitva na Lipicy

U kancy 1220-ch Jarasłaŭ Uładzimiravič pačnie baraćbu za baćkoŭskuju spadčynu — Pskoŭ, — abapirajučysia na padtrymku noŭharadskich i pskoŭskich bajar, niezadavolenych kiravańniem suzdalskaha kniazia Jarasłava Usievaładaviča (baćki Alaksandra Nieŭskaha).

Z suzdalskimi kniaziami ŭ pieršym dziesiacihodździ XIII st. zmahalisia noŭharadski kniaź Mścisłaŭ Udatny i pskoŭski Uładzimir. Ich baraćba zaviaršyłasia ŭ 1216 pieramohaj u bitvie na race Lipica.

Imknieńnie suzdalskich kniazioŭ zdabyć pieršynstvo na ŭsioj Rusi nielha razhladać jak zvyčajnuju dynastyčnuju baraćbu. Uładzimira-Suzdalskaja Ruś mieła asobnuju tradycyju kiravańnia: niezdarma niekatoryja z suzdalskich kniazioŭ nazyvali siabie «carami», a paźniej mnohija ź ich atrymlivali vielikakniažacki stoł niepasredna z ruk manholskaha chana. Baraćba suzdalskich kniazioŭ sa svaimi kankurentami, ich aryjentacyja na tataraŭ, nasupierak zachodniaj «alternatyvie», jakuju vybirali dla siabie kniazi Halicka-Vałynskaj Rusi, častkova Pskoŭ, Noŭharad i Połack, mieła vyrašalnaje značeńnie dla dalejšaha histaryčnaha raźvićcia narodaŭ-spadčyńnikaŭ Rusi, etnahieniez jakich adbudziecca ŭ miežach Vialikich Kniastvaŭ Litoŭskaha i Maskoŭskaha.

Jarasłaŭ, vykupleny niemcami

Kali čytaješ letapisy, składvajecca ŭražańnie, što Jarasłaŭ zmahaŭsia nie stolki za pskoŭski stoł, kolki suprać prychilnikaŭ suzdalskich kniazioŭ, jakija kiravali Noŭharadam i byli kroŭnymi vorahami jaho baćki. Pskoŭskija bajary byli zacikaŭlenyja ŭ poŭnaj niezaležnaści ad Noŭharada. Kab dasiahnuć hetaj mety, Jarasłaŭ Uładzimiravič vyrašyŭ abapiercisia na padtrymku svaich niamieckich rodzičaŭ u Livonii i prysiahnuŭ biskupu Derpta.

Pad 1233 hodam Noŭharadski letapis paviedamlaje: «Vyhnali ź Izborska Barysavu čadź z kniaziem Jarasłavam Uładzimiravičam i ź niemcami. Pskavičy ž, abkłaŭšy Izborsk, schapili kniazia i niemca Daniłu zabili, a inšyja ŭciakli. I addali (pałonnych) vialikamu kniaziu Jarasłavu, a toj, zakavaŭšy, adpraviŭ ich u Pierajasłaŭl». Pad «Barysavaj čadździu» treba razumieć prychilnikaŭ bajaryna Barysa Niehacieviča, jakija padtrymlivali Jarasłava Uładzimiraviča i byli praciŭnikami aryjentacyi Noŭharada i Pskova na suzdalskich kniazioŭ. Vajennuju dapamohu Jarasłavu akazvali niemcy, pad jakimi treba razumieć vasałaŭ biskupa Derpta. Napeŭna, zabity niemiec Daniła byŭ adnym ź ludziej Teadorycha, švahra Jarasłava Uładzimiraviča. Va ŭsiakim vypadku pieršy blin dla Jarasłava vyjšaŭ «komam», i pskavičy vydali jaho noŭharadskamu kniaziu Jarasłavu Usievaładaviču, jaki adasłaŭ jaho ŭ Pierajasłaŭl, nadalej ad śfiery jaho intaresaŭ. Takim čynam suzdalcy źbiralisia palityčna «pachavać» pretendenta na pskoŭski stoł.

Adnak pad 1235 h. noŭharadski letapisiec zaznačaje, što niamieckija rodzičy vykupili Jarasłava Uładzimiraviča, viarnuŭšy jaho takim čynam u «vialikuju palityku».

Nastupny ŭspamin pra jaho źviazany z pachodam pad horad Izborsk i Pskoŭ u 1240. Znamianalna, što pachod adbyŭsia jakraz paśla viadomaj bitvy Alaksandra Nieŭskaha sa šviedami na Niavie. U pachodzie ŭdzielničali vasały Teadorycha. Na hety raz pachod byŭ udały, i Pskoŭ niemcy zachapili. Cikavym, adnak, padajecca toj fakt, što kniaź Jarasłaŭ nie zastaŭsia ŭ horadzie, jaki niekali naležaŭ jaho baćku. U Pskovie zastaŭsia niamiecki harnizon na čale z bajarynam Ćviardziłam Ivanavičam.

Siamiejnaja drama

Admova kniazia sieści na pskoŭskim stale, za jaki jon tak doŭha zmahaŭsia, mahła być źviazanaja z abstavinami, jakija ŭzhadvajucca ŭ suviazi z cudam u manastyry Sv. Iaana ŭ Pskovie, u 1243: «Taho ž miesiaca… ad ikony śviatoha Spasa nad hrobam kniahini Jarasłava Uładzimiraviča, jakuju zabiŭ jaje pasynak u Miadźviežaj hałavie, išło mira ad ikony…»

My nie viedajem dakładna pra abstaviny hibieli zhadanaj tut žonki Jarasłava Uładzimiraviča. Noŭharadskija letapisy nie padajuć imia kniahini — jano źjaŭlajecca tolki ŭ paźniejšych krynicach, pieradusim u «Žycii» śviatoj kniahini Jeŭpraksii. Nibyta mienavita jana, dačka kniazia z połackaha rodu, była pieršaj žonkaj Jarasłava Uładzimiraviča. Ale paśla, kali Jarasłaŭ syšoŭ u Livoniju, raźviałasia ź im. A jon ažaniŭsia ź niemkaj. I ŭ Adenpe, dzie adbyłasia trahiedyja, Jeŭpraksija pryjechała na pieramovy ab pasahu. I tam była zabitaja. Adnak časta «žycii» składalisia pavodle peŭnaha kanona, na chroniku padziej i histaryčnuju praŭdu ŭ ich mała zvažali. Bolš łahičnaj mnie padajecca inšaja viersija.

Ź letapisnaj uzhadki vynikaje, što ŭ Jarasłava była pieršaja žonka, imavierna, niemka ź Livonii. Druhaja žonka, zabitaja ŭ «Miadźviežaj Hałavie» (inakš — Odenpe, ci Otepia, Otepää, horad u sučasnaj Estonii), chutčej za ŭsie, była ruskaj i nasiła ŭ sabie patencyjnaha spadčyńnika pskoŭskaha stała — niezdarma jana była pachavana ŭ manastyry Sv. Iaana, u jakim zvyčajna chavali pradstaŭnic pskoŭskich bajarskich radoŭ. Napeŭna, syn ad pieršaha šlubu i zabiŭ ciažarnuju mačachu, kab zabiaśpiečyć sabie spadčynnaje prava, jakoje mahło być asprečana pskoŭskimi bajarami i duchavienstvam. Viadoma ž, pskavičy i ich «starejšyja braty» z Noŭharada nie chacieli bačyć na pskoŭskim stale livonskaha kniažyča. Peŭna, jon moh atrymlivać «instrukcyi» ad mahutnych rodzičaŭ — ryžskaha arcybiskupa i jaho svajakoŭ-Bukshievdenaŭ. Apošnija nie raz sprabavali siłaj pasadzić u Pskovie i Izborsku «svajho» kniazia.

Całkam mahčyma, što asabistaja trahiedyja — hibiel žonki ad ruk syna — i paŭpłyvała na rašeńnie kniazia Jarasłava admovicca ad Pskova i spynić aktyŭnuju palityčnuju dziejnaść. Va ŭsiakim razie, Noŭharadski letapis bolš ničoha nie havorać pra pachody kniazia suprać adzinaviercaŭ.

Stračanyja pierśpiektyvy

Svajactva i supracoŭnictva adnoj z dynastyčnych halin ruskich kniazioŭ Rurykavičaŭ z pradstaŭnikami katalickich palityčnych utvareńniaŭ u XIII st. samo pa sabie moža ličycca vartym uvahi histaryčnym kiejsam. Historyi Rusi taho času stereatypna ŭsprymajecca jak niaspynnaja baraćba z manhołami, niamieckaj i šviedskaj «navałaj», litoŭskimi «fieadałami». Miž inšym, krynicy padajuć nam vypadki, jakija nie ŭpisvajucca ŭ tradycyjny trend «antyzachodniaj» aryjentacyi Rusi, jakaja ŭvasobiłasia ŭ kniaziu Alaksandru Nieŭskim i jaho naščadkach, budučych vialikich kniaziach maskoŭskich. Pskoŭskija kniazi — Uładzimir i jaho syn Jarasłaŭ — vybrali chaŭrus z katalickimi palityčnymi kołami, byli ŭklučanyja ŭ fieadalnyja adnosiny siuzierenitetu-vasalitetu pa jeŭrapiejskim prykładzie. Raźvićcio tradycyi hetych dynastyčnych adnosin, mahčyma, spyniłasia z-za asabistaj dramy Jarasłava Uładzimiraviča.

Z taho času kniazi Pskova i Noŭharada, jakich zaprašała tudy miascovaje bajarstva, nie zaviazvali ciesnych adnosinaŭ ź Niamieckim ordenam i Ryhaj. Tym nie mienš spadkajemcam Rurykavičaŭ i ich haliny — połackim Rahvałodavičam — pryjšłosia tak ci inakš sutyknucca z vybaram palityčnaj aryjentacyi. Jak vynik, połackija, viciebskija, kijeŭskija i halicka-vałynskija kniazi z časam padpali pad uładu litoŭskich kniazioŭ, jakija dakazali svaju pieravahu nad Ordenam miečanoscaŭ, uščent raźbiŭšy niamieckaje vojska ŭ bitvie pad Šaŭlami (1236). Paźniej u arbicie litoŭskaha ŭpłyvu buduć znachodzicca Ćviarskoje i Smalenskaje kniastvy.

Na našu dumku, mienavita vuzkaja palityčnaja elita, pradstaŭlenaja častkaj kniazioŭ Rurykavičaŭ u XIII—XV st., šmat u čym pieradvyznačyła paźniejšuju hieapalityčnuju aryjentacyju narodaŭ Uschodniaj Jeŭropy — biełarusaŭ, ruskich i ŭkraincaŭ. Hety artykuł — zhadka pra adzin ź nieapraŭdana zabytych epizodaŭ taho vybaru, jaki adbyvaŭsia ŭ składanym kantekście palityčnych intryh i asabistych trahiedyj.

***

Pilip Padbiarozkin.

nar. u 1991 u Minsku. Vypusknik histfaka BDU. Stažyravaŭsia ŭ Lejpcyhskim univiersitecie. Zajmajecca kantaktami hiermancaŭ i ŭschodnich słavianaŭ u poźnim Siaredniavieččy (XIV—XVI ct).

Čytajcie taksama:

Aleh Dziarnovič: Historyja Biełarusi. Epocha Bałtyki

• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0