«Havarycie pa-rusku», abo Jak naša mova pieražyła XVIII stahodździe
U tyja časy movu Rasii, «maskoŭskuju», u nas adroźnivali ad «ruskaj». «Ruskaj» tady nazyvali biełaruskuju i ŭkrainskuju. Jana straciła aficyjny status, ale joju praciahvali karystacca ŭnijackija i pravasłaŭnyja śviatary, raskazvaje kandydat histaryčnych navuk Dzianis Lisiejčykaŭ.
«Pisar majet pa-rusku, litarami i słovy ruskimi ŭsi listy, vypisy i pozvy pisaci, a nie inšym jezykom i słovy». Paniaćcia dziaržaŭnaj movy ŭ XVI stahodździ jašče nie isnavała, ale Statut Vialikaha Kniastva Litoŭskaha vyrazna vyznačaŭ, jakoj movaj pavinny karystacca dziaržsłužboŭcy. I na jakoj movie musiać vieści dakumienty.
Ruskaja mova Statuta — heta mova ruskich, rusinaŭ, uschodniesłavianskaha nasielnictva biełaruskich i ŭkrainskich ziamiel. Roźnica ŭ vymaŭleńni isnavała, adnak na piśmie biełarusy i ŭkraincy tady pisali adnoj movaj.
Ź lohkaj ruki akademika Jaŭchima Karskaha ruskuju movu Vialikaha Kniastva Litoŭskaha stali nazyvać «starabiełaruskaj» — kab adroźnivać ad sučasnaj jamu movy Rasijskaj impieryi. Našy paŭdniovyja susiedzi nazyvajuć jaje «staraŭkrainskaj».
I dla hetaha taksama jość padstavy: historyja Rusi pačynałasia z Kijeva. Ale jak ni nazavieš ruskuju movu Vialikaha Kniastva (a mnohija historyki miarkujuć, što mienavita tak — ruskaj — jaje i treba nazyvać, pryčym navat biez dvukośsia), biassprečna, što vytoki sučasnych biełaruskaj i ŭkrainskaj moŭ — u joj.
Havorać prodki
Niespraktykavany čałaviek bačyć pamiž sučasnaj biełaruskaj movaj i «starabiełaruskaj» uzoru XVI—XVII stahodździaŭ najpierš adroźnieńni. Pryčynaj tamu siońniašni fanietyčny pravapis. My pryvykli čytać tak, jak napisana — bo ž viedajem, što pa-biełarusku «jak čujecca, tak i pišacca». Ale ŭ našych prodkaŭ było nie tak. Jany pisali zhodna z tahačasnymi praviłami (choć dalej pabačym, što časam ad ich mahli adychodzić), i pry čytańni tekst trochi adroźnivaŭsia ad napisanaha. A kab nam pačuć u tahačasnym tekście znajomuju biełaruskuju, treba prosta zamianić u im «i» na «i», «o» ŭ adpaviednych miescach na «a», «je» na «e» ci «ja». Karcina źmienicca na vačach.
Voś, naprykład, «ruskaja» mova ŭzoru 1676 hoda z knih Połackaha mahistrata z adpaviednymi karekciroŭkami:
«Rejestr nam dla pamiaci. Mnie, Mikicie Čarnyšu, i mnie, Danile Avsiejeviču, jak mnoha my ludziam vinny, i ludzi nam, i hrošej hatovych pa kolka my pałažyli na umiesnyj handel.
My pospału złažyli pa kop 20, to čynić kop 40. U Połacku kramnikam za roznyj tavar zastali vinny [dalej idzie doŭhi pieralik hrašovych sumaŭ].
U Połackam vajavodstvie na Rudzie Žhunov paddanyj Piatrok vinien kop 2, Hałciaj Fiedźka pažyčył kop 3, na Iscy Sidar, bajaryn na Pilipavie, vinien załatych 9, na Iscy Horkach Pavluk vinien załatych 2, tam že na Horcy Ivan pažyčył załatoj 1, na Šałuchovie Vaśka pažyčył hrošej 36. Susied jaho Jakub hrošej 24».
Naša mova pratrymałasia dziakujučy carkvie
Mova našych prodkaŭ u 1696 hodzie straciła aficyjny status. Usie dziaržaŭnyja dakumienty adhetul pavinny byli składacca tolki pa-polsku.
Sapraŭdy, u dziaržaŭnym spravavodstvie XVIII stahodździa my starabiełaruskaj movy praktyčna nie bačym. Chiba kali pisar robić kopiju-vypisku z raniejšaha dakumienta. Ale i nazyvać XVIII stahodździe biaśpiśmiennym dla biełaruskaj movy nielha: «rusčyznu» zachoŭvali cerkvy hreckaha abradu — pravasłaŭnaja i ŭnijackaja (hreka-katalickaja). Abiedźvie mieli svaje razhalinavanyja sistemy spravavodstva, ułasnyja drukarni.
Tak, apošniaja kniha całkam na «ruskaj» movie vyjšła ŭ 1722 hodzie ŭ drukarni biełaruskich supraslskich bazyljanaŭ. A ŭ 1732 hodzie jaje pieravydali ŭkrainskija bazyljanie z Unieva na Lvoŭščynie.
Kiryličnyja knihazbory mielisia pry kožnaj pravasłaŭnaj i ŭnijackaj carkvie. Śviatary čerpali adtul knižnuju mudraść i na zrazumiełaj movie danosili jaje da pastvy ŭ čas kazańniaŭ. Sietka parafij hreckaha abradu, pravasłaŭnych i ŭnijackich, adlustroŭvaje terytoryju kampaktnaha pražyvańnia «narodu ruskaha», tak zvanaj rusinskaj etnakanfiesijnaj supolnaści — prodkaŭ biełarusaŭ i ŭkraincaŭ.
Karystajučysia terminałohijaj apierataraŭ mabilnaj suviazi, płošča pakryćcia i ščylnaść bazavych stancyj na našych ziemlach u XVIII stahodździ byli samymi raźvitymi va Unijackaj carkvie.
Ale jak adroźnivajucca ŭ roznych miascovaściach moc sihnału i jakaść suviazi, tak roznaj była i siła tradycyi «ruskaj» movy. Ci jość u siońniašniaha daśledčyka mahčymaść vyznačyć moc hetaha sihnału? Jość! Dapamahajuć mietryčnyja knihi.
Rejdy z pravierkami byvajuć i na karyść
Doŭhi čas forma zapaŭnieńnia mietryčnych knih nie rehłamientavałasia — śviatary pisali chto jak chacieŭ, a časta ŭvohule lenavalisia pisać. Dla śviataroŭ Kijeŭskaj mitrapolii, kudy adnosilisia našy pravasłaŭnyja chramy, uzor daŭ mitrapalit Piatro Mahiła ŭ «Trebniku» 1646 hoda. Ale raspaŭsiudžańnia kniha nie atrymała. Zatoje ŭnijackaje «Sabrańnie prypadkaŭ karotkaje i duchoŭnym asobam patrebnaje», što vyjšła ŭ 1722 hodzie, za karotki termin dajšło da bolšaści parafijalnych cerkvaŭ.
«Čy treba akryščonaha ŭ mietryki ŭpisaci? Treba takimi słovy: Az, ijerej, …, Preźviter Cerkvie …, roku, miesiaca …, dnia …, akreścich u Cerkvi … Raba Božyja …, raždziennaha ad radzicielaŭ …. Radzicielije kresnyi pry Kryščeńni byli …».
«Sabrańnie prypadkaŭ» mieła ŭ XVIII stahodździ vializnaje značeńnie. U tahačasnym spałanizavanym hramadstvie knižka nahadvała śviataram, jak čytać i pisać «pa-rusku», padkazvała słovy, vyrazy, carkoŭnyja terminy. Jość navat śviedčańni, što na knižku abapiralisia pry falsifikacyi dakumientaŭ, nibyta datavanych pačatkam XVII stahodździa.
Carkoŭnaje načalstva dbała pra zachavańnie «ruskaj» movy, prajaŭlała inicyjatyvu «źvierchu». Heta vidać na prykładzie śviatara ź miastečka Pahost (Pahost-Zaharodski) na Pinščynie. Mietryčnuju knihu jon padpisaŭ pa-«rusku» łacinskimi litarami: «Metrika duchownaia cerkwi Pohoskoy zaczata w roku 1750». Ale vioŭ jaje vyklučna pa-polsku. Da 1758 hoda, kali raptam kožny druhi-treci zapis śviatar pačynaje rabić pa-«rusku». U čym pryčyna takoj rezkaj pieramieny? A ŭ tym, što ŭ 1758 hodzie ŭ Pahost ź jepiskapskaj pravierkaj pryjechaŭ manach-bazyljanin Tadevuš Zaruski. Mienavita paśla pravierki ŭ mietryčnych knihach stali źjaŭlacca zapisy na «ruskaj» movie.
Carkoŭnyja ŭłady byli zacikaŭlenyja ŭ zachavańni asablivaściej svajoj kanfiesii. Adnoj ź ich było vykarystańnie kiryličnych tekstaŭ — i «ruskich», i carkoŭnasłavianskich. Ale stupień padtrymańnia movy zaležała i ad śviatara.
Pahosckija knihi znoŭ pačali vieścisia pa-polsku paśla 21 śniežnia 1770 hoda. Stary śviatar Jan Taranovič, jaki vykarystoŭvaŭ «ruskuju» movu, pamior 26 studzienia 1771-ha. Vidavočna, čas poŭnaha pieravodu knih na polskuju supadaje z pačatkam śmiarotnaj chvaroby Taranoviča. Jon adyšoŭ ad spraŭ, a jaho miesca zaniaŭ užo całkam polskamoŭny Adam Šamiatyła.
Hrypina, Joŭha i Jažep
Paŭstaje pytańnie: nakolki śviatary vałodali «ruskaj» movaj? Mahčyma, mieŭ miesca farmalny padychod da spravy? Jość patrabavańnie vieści natatki «pa-rusku» — jość i adpaviednyja zapisy!
Na spravie bolšaść śviataroŭ, niahledziačy na ŭpłyvy polskaj kultury, prostu movu — było tady i takoje jaje akreśleńnie — nie zabyvali. Heta vidać ź ich piśmovych impravizacyj: śviatary padhaniali farmular zapisu pad tradycyi žyvoha maŭleńnia svaich prychadžan.
Naprykład, amal zaŭsiody carkoŭnasłavianskaja farmuloŭka roditielije kriestnyi zamianiałasia zvykłym kum i kuma. Dla paznačeńnia žycharoŭ vioski Haradziec Pinskaha pavieta śviatar vykarystoŭvaŭ słovy tutejšy i tutejša. Jon ža śviedkaŭ pry šlubie nazyvaŭ svaty. Śviatary carkvy ŭ vioscy Hrušnaje Oŭruckaha pavieta (ciapier Brahinski rajon) dla paznačeńnia parafijan-sialan užyvali termin pracavityja.
A najbolš tvorča śviatary padychodzili da napisańnia imionaŭ. Nie spraščali da carkoŭnasłavianskaj normy, a pakidali tuju formu, jakoj čałavieka klikali ŭ jaho miascovaści. Voś chto sustrakajecca ŭ mietryčnych knihach: Aŭdocia (Aŭdziucha), Ahapa, Alena (Olena), Alesia (Olesia), Amialan (Omielan), Apanas, Aryna (Oryška), Atrachim (Atroška), Achrem, Vasil (Vaśka), Haŭryła, Hanna, Harasim, Hrypina, Hryška (Hryc), Daniła, Jažep, Ihnat, Joŭha, Kaciaryna (Kaciucha), Kiryła (Kiryło, Kuryła), Krysia, Ksienia, Lavon, Luba, Mikałaj, Navum, Nastasia, Paŭluk, Pałahieja, Pamfiła, Paraska, Piatro, Prosia, Saŭka, Samuś (Samojła), Stachiej, Ściapan, Tasia, Ciareška, Cimoch, Chviedar (Chvieśka), Chviesia, Chima, Jaŭmien, Jaŭchim (Aŭchim), Jakim, Jarmoła, Jaśka (Jeśka).
Žyvaja tradycyja rusčyzny prajaŭlałasia i ŭ proźviščach zamužnich žančyn, jakija pisali pavodle proźvišča ci imia muža, ale dadavali tradycyjnyja kančatki —icha, —ycha: Aleksicha, Baranicha, Bahatyrevičycha, Bałabanicha, Hryhorycha, Zaniucičycha, Kirykovičycha, Kazačycha, Komčycha, Koržycha, Karolicha, Lubimčycha, Matvieicha, Navaryčycha, Akunčycha, Aleščycha, Paŭłovičycha, Pancialeicha, Prakopicha, Raviačycha, Rubasicha, Rudzicha, Saŭčycha, Sakovičycha, Siamienicha, Sičevičycha, Sałanievičycha, Suchavieršycha, Tałabaicha, Cimošycha, Chviadorycha, Chviedčycha, Chomičycha, Jankovičycha, Jarmošycha.
I ŭ pravapisie, i ŭ leksicy prabivalisia rysy biełaruskaj movy. Sustrakajecca: dav' šlub', kumam' biv'. Śviatary vioski Biełaja Saroka vykarystoŭvali vyrazy dni niediełnije i śviata uročistyje, pry apisańni miesca pachavańnia ŭžyvali vyraz na mohiłkach. Prajaŭlalisia i asablivaści vymaŭleńnia: dziekańnie (popadzia, dzievka), ciekańnie (Ulicionok, Ściepan, Cimoch), akańnie (Barys, Patap, Słabodka), jakańnie (Amialan, Čamiary), ćviordyja r i č (vstupujučy, Hryška Raby, mietryka, Okunčycha). Pieradača huka ŝ na piśmie časta išła praz šč: Oleščycha, Ščuka. Huk f niaredka pieradavaŭsia praz spałučeńnie chv: Nikichvor, Parchvien, Chviedor. Śviatar carkvy ŭ miastečku Pahost Aršanskaha pavieta da svajoj žonki ŭ mietryčnaj knizie ŭžyvaŭ aznačeńnie Aryna, papadzia. Niby sučasny čałaviek pramaŭlaje, a nie prodak z XVIII stahodździa!
Chto ŭsie hetyja ludzi
Rusčyzna trymała mocnyja pazicyi pierš za ŭsio na ziemlach Pinska-Turaŭskaj jeparchii (Mazyrski, Pinski i poŭdzień Navahrudskaha pavieta). Tut «ruskaja» mova vykarystoŭvałasia najdaŭžej. Aprača hetaha, śviatary jeparchii zaśviedčyli ŭmieńnie samastojna składać «ruskamoŭnyja» farmulary dla fiksacyi šlubaŭ i pachavańniaŭ. Śviatar carkvy vioski Aziarany Pinskaha pavieta Jakub Hrudnicki raspracavaŭ asobnuju miłuju formu dla zapisaŭ ab chryščeńni ŭłasnych dziaciej: «Roku 1753 miesiaca jula dnia 23 uradziłasia mi dščer na imia Anna. Kumam byŭ Ludviś Areška, kumoju Maryja Hrudnickaja».
Mnohija ŭsio ž pastupova pierachodzili na polskuju, procistajać ahulnym tendencyjam było dosyć składana — u XVIII stahodździ polskaja ŭžo stała movaj elity, šlachty i mahnataŭ, a «ruskaja» ŭžyvałasia ŭsio bolš łakalna, pamiž svaimi. Dakumienty vyrazna pakazvajuć hety dramatyčny pierachod. Tak, śviatar z Žytkavič Ryhor Zavitnievič vioŭ zapisy pa-«rusku», ale z 1762 hoda pierajšoŭ na polskuju. Tym nie mienš u jaho piśmie zastajucca rudymienty rusčyzny: «Ja, yerey Hryhory» («Ja, jerej Hryhory»). Ale praz 8 hadoŭ jon užo piša pa-polsku i svajo imia: «Ja, Grzegorz Zawitniewicz». Tym nie mienš doŭhi čas ajciec Ryhor praktykavaŭ bilinhvizm: zapisy ab naradžeńni składaŭ pa-«rusku», a zapisy ab błasłaŭleńni šlubaŭ, jakija nie mieli vyznačanaha ŭzoru, pa-polsku.
Važnaje pytańnie: kim byli nośbity piśmovaj tradycyi rusčyzny, hetyja ludzi, jakija ŭsio XVIII stahodździe trymalisia svajoj movy? Analiz pakazaŭ, što ŭsie śviatary, jakija pakidali «ruskamoŭnyja» zapisy ŭ mietryčnych knihach, byli pradstaŭnikami miascovych śviatarskich dynastyj. Mnohija naležali da carkoŭnaj ijerarchii siaredniaha źviana: byli pratapopami (dekanami) albo hetyja pasady zajmali ich dzieci. To bok u paraŭnańni z astatnim śviatarstvam uzrovień adukacyi ŭ ich byŭ davoli vysoki, heta nie byli małaadukavanyja marhinały, vymušanyja vykarystoŭvać «ruskuju» movu, pakolki inšaj nie vałodali. Heta byŭ śviadomy vybar.
Usio XVIII stahodździe ŭnijackija i pravasłaŭnyja śviatary zachoŭvali moŭnuju tradycyju na piśmie. U mnohim dziakujučy ich upartaści ŭ XIX stahodździ ruskaja mova Vialikaha Kniastva raźviłasia ŭ tuju biełaruskuju movu, jakoj my karystajemsia ciapier.
* * *
«Połska kvitniet łacinoju, Litva kvitniet rusčyznoju», — napisaŭ paet Jan Kazimir Paškievič, vierahodna, uradženiec Ašmianščyny, u 1621 hodzie.
Nijakich źviestak pra Paškieviča nie zastałosia, akramia adnaho vierša:
Połska kvitniet łacinoju,
Litva kvitniet rusčyznoju:
Biez toj v Połsce nie prabudzieš,
Bieź siej v Litvie błaznam budzieš.
Toj łacina jezyk dajet,
Ta biez Rusi nie vytrvajet…
Viesiali ž sie ty, Rusinie,
Tva słava nihdy nie zhinie!
U vieršy idziecca pra toje, što ŭ Vialikim Kniastvie niemahčyma było nie viedać «ruskaj» (starabiełaruskaj) movy. Bieź jaje budzieš błaznam, usie ź ciabie buduć śmiajacca, zaŭvažaje paet. «Radujsia, rusinie, tvaja słava nikoli nie zhinie».
* * *
Mietryčnaja kniha, albo ŭ pobycie mietryka — dakumient, u jakim nastajaciel chrama rehistravaŭ naradžeńni, šluby i śmierci parafijanaŭ. Na našych ziemlach jany vialisia da 1920-ch hadoŭ na ŭschodzie i da siaredziny XX stahodździa ŭ zachodnich abłaściach. Mietryčnyja knihi — adna z asnoŭnych krynic dla tych, chto šukaje svaje karani.
Najbolš mietryčnych knih zachoŭvajecca ŭ Minsku ŭ Nacyjanalnym histaryčnym archivie Biełarusi (Krapotkina, 55). Samyja rannija zapisy pa katalickich i kalvinisckich hramadach zachavalisia za pačatak XVII stahodździa, pa ŭnijackich — za 1630-ja hady, pa pravasłaŭnych — za 1700-ja hady. Musulmanie i iŭdziei na našych ziemlach ułasnyja mietryčnyja knihi zajmieli tolki ŭ časy Rasijskaj impieryi — u 1820-ja i 1830-ja hady adpaviedna.
Na žal, nie ŭsie mietryčnyja knihi zachavalisia. Siońnia daśledčyki mohuć pracavać z unijackimi mietryčnymi knihami centra i poŭdnia VKŁ. Najlepš zachavalisia knihi Łahojskaj, Minskaj, Navahrudskaj, Paleskaj častki Kijeŭska-Vilenskaj mitrapalickaj jeparchii, Pinska-Turaŭskaj jeparchii, častkova Połackaj archijeparchii (Barysaŭski i Čašnicki dekanaty).
* * *
Cikavaja historyja dvuch pakaleńniaŭ śviatarskaha rodu Mihajoŭ — baćki Lavona i syna Alaksieja. Ajciec Lavon u pačatku 1750-ch byŭ śviatarom u Rečycy. Jon vioŭ mietryčnyja zapisy pa-«rusku». Pazicyi rusčyzny tut byli mocnyja, i jana była zapatrabavana nie tolki siarod duchavienstva, ale i siarod pastvy. Paśla śmierci ajca Lavona jaho syn Alaksiej byŭ pieraviedzieny ŭ viosku Hrebień na Puchaviččynie. Tut ajciec Alaksiej sutyknuŭsia z zusim inšaj moŭnaj situacyjaj. Pazicyi piśmovaj rusčyzny na poŭdni Minščyny byli ŭžo stračanyja. Alaksiej Mihaj pa-«rusku» zapoŭniŭ tytulny arkuš, ale ŭsie mietryčnyja zapisy hrebienskaj carkvy vioŭ užo vyklučna pa-polsku (choć u žyćci karystaŭsia inšaj movaj, my viedajem heta sa šmatlikich jahonych «prob piara», u tym liku ŭ vyhladzie prymavak).
* * *
Vykazvaju padziaku Hańnie Mažejka, Źmitru Vićko i ajcu Raścisłavu Bandarenku za dapamohu ŭ padrychtoŭcy materyjału.
Kamientary