Piśmieńnica Maryja Vajciašonak pieraviezła z małoj radzimy kamień, jaki słužyŭ paroham u kamory, dzie jana žyła siratoj paśla viartańnia z vysyłki
U Maryi Vajciašonak pakručasty los. Jana naradziłasia ŭ vysyłcy, u horadzie Źmieinahorsku na Ałtai, kudy jaje siamju departavali ź Biełarusi. Vychoŭvałasia ŭ dziciačych damach: maci rana pamierła, a tata syšoŭ da inšaj žančyny.
Sirot ź siemjaŭ, vysłanych na Ałtaj, paśla 14 hadoŭ adpraŭlali pracavać na rudniki. Ale tut skłałasia inakš —
Maryju ź siastroj Uładziaj zabrała da siabie ŭ viosku Hrydźki, što ŭ Pastaŭskim rajonie, ciotka Maryla. Narešcie doma, na radzimie baćkoŭ. Tolki Uładzia pražyła niadoŭha — paśla ssyłki jana zachvareła na tubierkuloz. Piśmieńnica ŭspaminaje, jak žyła ź ciotkaj i dziadźkam u kładoŭcy, bo chata zhareła ŭ vajnu. Ale hoładu Maryja nie pamiataje — tolki luboŭ, jakoj jaje akružyli svajaki.
Vidać, adtul, ź dziacinstva, u jaje trapiatkoje staŭleńnie da domu. «Nie razumieju, jak u domie moža nie być nivodnaj rečy z małoj radzimy», — kaža Maryja Vajciašonak.
«Chadžu i bajusia razburyć niečy dom. Ja i sama mahu ŭstroicca dzie zaŭhodna, jak muraška. U mianie kult doma. Kab raśli kvietki… było pryhoža», — raskazvała Maryja ŭ knizie Śviatłany Aleksijevič «Čas sekand chend».
Voś i ciapier piśmieńnica staranna dahladaje ŭčastak u Siličach, stvaraje asablivuju atmaśfieru. Natchniona raskazvaje pra svoj japonski sad kamianioŭ, zacišnyja kutočki ŭ cieni drevaŭ, dzie možna nasałodžvacca harbataj i addavacca dumkam («kafe dla adnaho», jak nazyvaje ich spadarynia Maryja), italjanski dvoryk pad voknami. Tut paŭsiul rečy z historyjaj.
A pad klonam — toj samy kamień z Hrydziek, napamin pra rodnyja miaściny i luboŭ.
«Na Pastaŭščynie hety čorny kamień lažaŭ kala studni, ale potym Tania, maja svajačka, raskazała, što heta jon byŭ pierad vysokim paroham našaj kamory, dzie my žyli ź ciociaj Marylaj i dziadziam Vitalikam, — uspaminaje Maryja Vajciašonak. — Ja chvalavałasia, ci pravilna ja heta rablu, što adtul zabiraju kamień? Mnie zdavałasia, što heta ŭsio samaje važnaje, što ja maju, što ja mahu mieć, znajści sa svajho raniejšaha žyćcia, jakim vielmi daražu».
«Ja sustrakała kamień, jak sustrakajuć čałavieka», — kaža Maryja Vajciašonak.
«U nas byŭ vielmi vysoki paroh. Heta była kamora, jakaja budavałasia paśla vajny jak varyŭnia. Ale my ŭ joj i zastalisia, kali ja pryjechała tudy z Ałtaja», — uspaminajecca joj.
Za pieravozku kamienia z Pastaŭskaha rajona ŭ Siličy pad Minskam Maryja zapłaciła 150 rubloŭ.
«Kamień pryvieźli tak zvyčajna, adčynili varoty, vialikija varoty, šyrokija varoty, byccam ujazdžali ŭ dvor koni z kalaśnicaj, — raskazvaje Maryja Vajciašonak. — U mianie było pačućcio, što heta moj mietearyt, moj amulet, jaki lacieŭ da mianie ź dziacinstva. Kali ja raźličvałasia z šafioram hruzapieravozki, jany vielmi śpiašalisia. Jak dobra, što u mianie byli lišnija hrošy, ja dała im, kab padsiłkavalisia. Ja skazała: «Ja vielmi vinavačusia, što nie mahu dać papałudnavać. Pobač z nami praz try kiłamietry budzie kafe, tam jość i pieršaja, i druhaja, i treciaja stravy». Žančyna, jakaja ŭžo siadzieła ŭ mašynie, raptam adčyniła dźviery i skazała: kab vam Boh daŭ zdaroŭja, ja tak chaču jeści! Ja zrazumieła, što ja patrapiła zrabić toje, što treba. U mianie atrymałasia».
«Ja zrazumieła, što ciapier u mianie jość apiryšča, u mianie ciapier jość padtrymka, — raskazvaje Maryja Vajciašonak. — Ja išła jak jehipieckaja caryca. Ja vałodała ziemlami! Narešcie atrymała toj, žadany kamień. Mnie narešcie pryvieźli na kalaśnicy darahi kamień, jaki ja pakładu ŭ padmurak svajho novaha žyćcia, kali ŭ mianie słabnie zrok, hublajecca hołas», — kaža Maryja, u jakoj za apošni čas mocna asłabieŭ zrok.
«Ja dumaju, jak japoncy, što kamiani žyvyja i ŭsio pamiatajuć, — kaža Maryja Vajciašonak. — Taki ciomny, ciomny z tvaru, jak byccam ad pieražytaha, ad pieradumak, ad bosych śladoŭ. Mahčyma, hety kamień — prystupka pierad vysokim paroham zdrady, jaki ja nijak nie mahu pierastupić i žyvu ŭ samocie. Mahčyma, hety kamień — maja pieršaja prystupka vysoka ŭ hory, kali ja narešcie lohka adłučusia ad ludziej», — paetyčna kaža Maryja.
Kamientary