Jak paśla 40 hadoŭ dyktatury pabudavać demakratyju? Biełarus vyvučaje dośvied Tajvania

Z Babrujska — u Tajčžun

35‑hadovy Andruś Archipienka pachodzić z Babrujska. U Biełarusi jon skončyŭ histaryčny fakultet BDU. Staŭ viadomy, kali ŭ 2018 hodzie raspačaŭ zbor podpisaŭ za ŭstalavańnie pomnika piśmieńniku Alesiu Adamoviču na jahonaj małoj radzimie — u vioscy Hłuša pad Babrujskam. Andruś tady damohsia svajoj mety — u listapadzie 2019 hoda pomnik byŭ uračysta adkryty.

U 2021 hodzie babrujec byŭ vymušany źjechać ź Biełarusi, kab uratavacca ad pieraśledu i turmy. Pajšoŭ vučycca pa Prahramie Kalinoŭskaha ŭ mahistraturu instytuta palitałohii Hdańskaha ŭniviersiteta. 

Padčas navučańnia Andruś paznajomiŭsia ź dziaŭčynaj z Tajvania, jakaja vykładała ŭ Hdańskim univiersitecie kitajskuju movu. Maładyja ludzi pačali sustrakacca. Dziaŭčyna šmat raspaviadała pra svaju radzimu — heta byŭ pieršy krok da zacikaŭlenaści Andrusia Tajvaniem. Praź niejki čas maładyja ludzi razyšlisia, ale cikaŭnaść da rehijona zastałasia. 

Pra Tajvań Andruś taksama šmat čuŭ ad ekśpiertaŭ na sustrečach, jakija naviedvaŭ, ad jeŭrapiejskich palitykaŭ. Biełarusu stała cikava, čamu hetaj krainie nadajuć takuju ŭvahu, što ŭ joj asablivaha.

«Dva hady tamu ja pačaŭ pahłyblena vyvučać Tajvań. I čym bolš ja čytaŭ pra jaho, tym bolš razumieŭ, što heta niepryznanaja ŭ śviecie kraina maje vializny dośvied pieraadoleńnia kałanijalnaha minułaha, aŭtarytarnaj spadčyny, pabudovy demakratyčnaj dziaržavy i ŭ jaje možna šmat čamu pavučycca», — kaža surazmoŭca «Biełsata».

Andruś napisaŭ pra Tajvań navukovuju pracu, pryśviečanuju «Incydentu 228» i «biełamu teroru» — trahičnym padziejam 28 lutaha 1947 hoda ŭ Tajvani.

«Heta byli pratesty, jakija achapili ŭsiu vyspu suprać palityki partyi «Hamińdan». Tam byli masavyja represii paśla pratestaŭ, jakija byli zadušanyja. Hetyja padziei zamoŭčvalisia, tabujavalisia na praciahu 40 hadoŭ aŭtarytarnaha pieryjadu. I tolki naprykancy 1980‑ch hadoŭ pra ich pačali publična kazać, i heta stała adnym z klučavych faktaraŭ pabudovy novaj nacyjanalnaj identyčnaści tajvańcaŭ», — raspaviadaje Andruś.

Pieršyja ŭražańni

Były babrujec vielmi chacieŭ trapić u Tajvań, kab na svaje vočy ŭbačyć rehijon, jaki vyvučaŭ. Razhladaŭ varyjanty stypiendyjalnych prahramaŭ, adnak tut pieraškodaj staŭ biełaruski pašpart, jaki ŭ Andrusia skančajecca ŭ listapadzie 2026 hoda. Z ulikam hetaha času na pošuki i čakańnie pryjomu na prahramu nie było. Tamu Andruś sabraŭ usie svaje srodki, i pajechaŭ za ŭłasny košt — vyvučać kitajskuju movu, a zaadno — i Tajvań.

«Ja chacieŭ zrazumieć, čym tajvancy ŭnikalnyja, jak jany zmahli pabudavać adnu z samych paśpiachovych ekanomik i demakratyjaŭ u Azii, uličvajučy, što jany — častkova pryznanaja dziaržava», — kaža surazmoŭca.

Pavialičyć

Andruś prylacieŭ u Tajvań pry kancy žniŭnia, i ciapier vučycca va ŭniviersitecie ŭ horadzie Tajčžun u centralnaj častcy vyspy. Kaža, što ŭ hrupie jon adziny student z Uschodniaj Jeŭropy. Akramia azijataŭ, tam jość francuz, amierykaniec, vychadcy z Łacinskaj Amieryki.

Pieršaje, što ŭraziła Andrusia na azijackim vostravie — što tajvancy vielmi pryjaznyja i spahadnyja, zaŭsiody hatovyja dapamahčy.

«Kali ja prylacieŭ u Tajbej i dumaŭ, kudy pajści, da mianie padyšoŭ tajvaniec i zapytaŭsia, čym moža mnie dapamahčy ci štości padkazać?» — raspaviadaje biełarus.

Dalej Andruś sustreŭsia ŭ Tajbei sa znajomymi, jakija nakarmili jaho chatniaj ježaj, pakazali horad.

Paśla pryjezdu ŭ Tajčžun, Andruś sutyknuŭsia z tym, što nie moh źniać hrošy sa svajoj bankaŭskaj kartki. Heta stvarała prablemy, bo ŭ Tajvani pieravažna možna raźličvacca ci kartkami miascovych bankaŭ, ci hatoŭkaj. Mienavita hatoŭkaj treba było zapłacić za kvateru. Ale haspadar žytła pajšoŭ nasustrač biełarusu i skazaŭ, što toj moža spakojna žyć, pakul nie vyrašyć svaje prablemy. Akramia taho, pazyčyŭ krychu najaŭnych hrošaj na pradukty.

Što z movami?

Miascovuju ježu Andruś apisvaje jak padobnuju da kitajskaj, ale mienš vostruju. Mužčyna kaža, što sapraŭdnaja znachodka — načnyja rynki, dzie možna tanna kupić šmat smačnaha:

«U mnohich tajvancaŭ niama plity ŭdoma. Bo navošta hatavać, kali na rynku možna kupić hatovuju stravu za 10 rubloŭ u ekvivalencie?».

Ciapier u Tajčžunie vielmi śpiakotna — praź vilhotnaść adčuvajecca jak +41°S. Praz vysokija tempieratury pavietra ŭ horadzie raspaŭsiudžanaja pasłuha šerynhu parasonaŭ — ich biaruć, kab abaranicca ad sonca. Ludzi pad parasonami ŭ biazvobłačnaje nadvorje — zvyčajnaja źjava ŭ Tajčžunie, kaža Andruś. A ŭ kvaterach niemahčyma žyć biez kandycyjanieraŭ.

Pavialičyć

Ź miascovymi žycharami biełarus razmaŭlaje pa-anhielsku. Adnak, naprykład, harodninu jon kuplaje na rynku, dzie handlujuć fiermiery, jakija anhielskaj movy nie viedajuć. Tym nie mienš, nijakaj prablemy ŭ tym, kab znajści supolnuju movu, ź imi nie ŭźnikaje — u vypadku nieabchodnaści jany sami praz telefon pierakładajuć, kab kupiec zrazumieŭ. Ahułam, centralny rehijon Tajvania — nie samy anhłamoŭny, ale Andruś admysłova abraŭ taki, kab bolš znachodzicca ŭ naturalnym moŭnym asiarodździ i chutčej vyvučyć kitajskuju.

U tajvancaŭ jość svaje rehijanalnyja movy — chokła, chaka i bolš za 15 dyjalektaŭ. Andruś źbirajecca naviedać rehijony, dzie raspaŭsiudžanyja miascovyja movy, zusim niepadobnyja da kitajskaj.

Tajvancy — nie kitajcy i Tajvań — nie Kitaj

Biełarus padkreślivaje, što tajvancy, niahledziačy na toje, što razmaŭlajuć pa-kitajsku, — nie kitajcy, i Tajvań — nie častka Kitaja. Za apošnija 70 hadoŭ u Tajvani vyraśli pakaleńni, jakija absalutna nie ličać siabie častkaj Kitaja, kaža Andruś. Šmat u kaho ŭžo i svajakoŭ niama ŭ macierykovym Kitai.

«Pavodle apošnich apytańniaŭ kala 70% žycharoŭ Tajvaniu ličać siabie tajvancami, a nie kitajcami. Maju byłuju dziaŭčynu z Tajvania niejak u Hdańsku spyniła palicyja i nazvali jaje kitajankaj, što jaje vielmi pakryŭdziła. Tamu što jana nie ličyć siabie kitajankaj. I ŭ jaje jość pašpart, na jakim napisana: Taiwan. Republic of China», — raspaviadaje daśledčyk Tajvaniu.

Tajvań, pavodle miascovaha punktu hledžańnia, maje niezaležnaść, kaža Andruś:

«U macierykovym Kitai paśla Druhoj suśvietnaj vajny raspačałasia hramadzianskaja vajna, i ŭrad Kitajskaj respubliki pieramiaściŭsia na vyspu Tajvań. Kitajskaja Narodnaja Respublika ŭtvaryłasia ŭ macierykovym Kitai. Jana nikoli nie vałodała Tajvaniem. Tamu jak u takoj situacyi Tajvań moža być častkaj Kitaja?»

Tajvań, adnak, — častkova pryznanaja dziaržava. Jaje niezaležnaść na siońnia pryznajuć 12 krainaŭ: Beliz, Hvatemała, Haici, Maršałavy Astravy, Pałau, Parahvaj, Sent-Kits i Nevis, Sient-Lusija, Sent-Vinsent i Hrenadziny, Esvacini, Tuvału, Vatykan. Jeŭraźviaz i ZŠA niezaležnaści Tajvania nie pryznajuć. Na dumku Andrusia Archipienki — bo bajacca sapsavać adnosiny z Kitajem.

«Kali ŭ 2021 hodzie ŭ Litvie adkryli pradstaŭnictva Tajvania (u inšych krainach, naprykład, u Polščy, heta pradstaŭnictvy Tajbeja), z Kitajem adbyŭsia dypłamatyčny kanflikt. Tady Kitaj navat pierastaŭ prapuskać u krainu litoŭskija tavary. U vyniku karabli, jakija nie zmahli stać u party Kitaja, pryniaŭ Tajvań», — kaža Andruś.

Asnovy pravoŭ čałavieka — u škołach

U toj ža čas, niahledziačy na adsutnaść pryznańnia, Tajvań maje biaźviz ź Jeŭraźviazam — žychary niepryznanaj dziaržavy spakojna naviedvajuć jeŭrapiejskija krainy. To bok, faktyčna niezaležnaść pryznajecca, ale de-jure — nie, zaznačaje Andruś.

U Tajvani pabudavanyja adna z macniejšych demakratyjaŭ u Azii, padkreślivaje biełarus. U krainie raźvityja miedyi, miascovaje samakiravańnie, aktyŭnaja hramadzianskaja supolnaść. Dźvie hałoŭnyja partyi Tajvaniu — Hamińdan i Demakratyčnaja prahresiŭnaja partyja. Ludzi tut mohuć pratestavać, kali ź niečym niazhodnyja, kaža Andruś, i pryhadvaje, jak sustreŭ u Tajbei kala budynku adnaho ź ministerstvaŭ namiotavy łahier.

Adna sa sprečnych temaŭ, vakoł jakoj u Tajvani ciapier viadziecca dyskusija — asoba Čan Kajšy, jaki kiravaŭ partyjaj «Hamińdan» i byŭ prezidentam krainy da 1975 hoda. Demakratyčnaja prahresiŭnaja partyja Tajvania nastojvaje, što jon niasie adkaznaść za złačynstvy partyi, i tamu treba prybrać apošni pomnik jamu. U toj ža čas «Hamińdan» kaža, što ŭsia vina ŭ zadušeńni pratestaŭ — na miascovym kiraŭnictvie partyi, a Čan Kajšy ni ŭ čym nie vinavaty.

Sa słovaŭ Andrusia, u škołach Tajvania vykładajuć asnovy pravoŭ čałavieka, historyju palityčnych represijaŭ, kab novaje pakaleńnie razumieła i nie dapuściła paŭtareńnia aŭtarytarnaha režymu.

Praz pazicyju Kitaja, adnak, intaresy Tajvania nie pradstaŭlenyja ŭ Suśvietnaj arhanizacyi achovy zdaroŭja, u AAN. Choć šerah krainaŭ, jakija padtrymlivajuć Tajvań, vystupajuć za toje, kab hołas Tajvania taksama byŭ pačuty na hetych placoŭkach, Kitaj usio heta błakuje.

Tajvań pieršaj u Azii lehalizavała adnapołyja šluby ŭ 2019 hodzie.

«Našyja demakratyčnyja siły ŭvieś čas hladziać na zachad»

Andruś pierakanany — biełarusam jość šmat čamu pavučycca ŭ Tajvania — jak u tym, jak pieramahčy dyktaturu, tak i ŭ dalejšym jaje pieraasensavańni.

«Našyja demakratyčnyja siły ŭvieś čas hladziać na zachodnija krainy — Jeŭraźviaz, ZŠA. U toj čas jak u Tajvania taki ŭnikalny dośvied i historyja, šmat u čym padobnaja da našaj», — kaža daśledčyk.

Kali na Tajvani ciaham 40 hadoŭ panavaŭ aŭtarytarny režym, u ich vializnuju rolu hrała dyjaspara, jakaja raspaviadała pra toje, što adbyvałasia ŭ rehijonie, i nie ŭ apošniuju čarhu spryčyniłasia da źmienaŭ, kaža Andruś.

Viadoma, šmat u čym na padzieńnie režymu paŭpłyvała vonkavaja situacyja. Da siaredziny 1970‑ch hadoŭ Kitajskaja Respublika Tajvań była aficyjna pryznanaja, uvachodziła ŭ Radu biaśpieki AAN, ale ŭžo bližej da 1980‑ch hadoŭ miesca Tajvania ŭ AAN zaniała Kitajskaja Narodnaja Respublika. Pazicyi Tajvania pačali hublacca. Nie spryjaŭ dypłamatyčnym adnosinam ź inšymi krainami i aŭtarytarny režym. Unutry krainy pačalisia pratesty. Hramadstva mocna ŭskałychnuli zabojstvy ŭładami palityčnych apanientaŭ.

«Urad nie mieŭ inšych varyjantaŭ, jak raspačać kroki da libieralizacyi», — kaža Andruś.

Pavialičyć

Na toje, jak adbyvałasia transfarmacyja z aŭtarytarnaha režymu ŭ demakratyčnaje, jak tajvancy pieraasensoŭvajuć svajo minułaje, prasoŭvajuć pravy čałavieka i budujuć inkluziŭnaje hramadstva biełarusam varta pahladzieć bolš uvažliva, miarkuje historyk i palitołah:

«Jany budujuć hramadstva na pamiaci, kab represii bolš nie paŭtarylisia. My možam pahladzieć na toje, jak u ich vybudavanaja palityka reabilitacyi achviaraŭ palityčnych represijaŭ. Pracuje cełaja kamisija. Taksama cikava pahladzieć, jak Tajvań pravodzić svaju vonkavuju palityku, nie majučy aficyjnaha pryznańnia jak dziaržavy. Vielmi kaštoŭnym dla biełarusaŭ moža być dośvied Tajvaniu ŭ kiejsie pašparta, jaki dziejničaje jak sapraŭdny dakumient, choć kraina nie pryznanaja».

Pavodle Andrusia, Tajvań vielmi piśmienna vybudavaŭ svaju nacyjanalnuju biaśpieku, zasnavaŭšy jaje nie na armii, a na vysokich technałohijach. U Tajvani vyrablajecca bolšaść paŭpravadnikoŭ u śviecie, i jany stali elemientam nacyjanalnaj biaśpieki Tajvania, bo kali adbudziecca ŭvarvańnie ci błakada Tajvania, suśvietnaja ekanomika ŭpadzie na 6% pry błakadzie, pry ŭzbrojenym uvarvańni ŭ Tajvań — da 10%, tłumačyć Andruś.

«Uvieś śviet zaležyć ad vytvorčaści paŭpravadnikoŭ u Tajvani. Takim čynam, śvietu nie ŭsio roŭna, što budzie z Tajvaniem», — padkreślivaje daśledčyk.

Pry hetym Kitaj rehularna pravodzić vajskovyja vučeńni vakoł vostrava, robić zajavy, što hatovy dałučyć Tajvań navat siłaj. Mnohija analityki kažuć, što ŭvarvańnie Kitaja moža adbycca prykładna ŭ 2027 hodzie, kali Kitaj skončyć pieraŭzbrajeńnie svajoj armii, zaznačaje Andruś. Hramadstva ŭsprymaje hetuju pahrozu surjozna i ŭvieś čas rychtujecca da abarony.

Andruś płanuje daśledavać, jak na farmavańnie nacyjanalnaj identyčnaści tajvancaŭ, akramia aŭtarytarnaha pieryjadu, upłyvała kałanijalnaja palityka Japonii. I tut biełarus znoŭ znachodzić anałohii z radzimaj.

«My byli ŭ składzie Rasiejskaj Impieryi, akramia taho, častka Biełarusi była pad upłyvam Polščy, jakaja taksama pravodziła nie asabliva pryjaznuju palityku ŭ dačynieńni biełarusaŭ u mižvajenny pieryjad. Jak i Tajvań, jaki byŭ častkaj Japonii, potym staŭ častkaj Kitajskaj Respubliki. Tam pravodziłasia palityka kitaizacyi, uščamlałasia vykarystańnie miascovych movaŭ. Toje samaje adbyvałasia ŭ Biełarusi».

U budučyni Andruś chacieŭ by vydać knihu, a pakul źbirajecca publikavać svaje artykuły na Patreon i zaprašaje ŭsich achvočych padpisacca. 

• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0