Vulharny redukcyjanizm akademika Rubinava

Za što pieraśledavali chryścijanaŭ u staražytnym Rymie? Za niaviernaść dziaržaŭnaj idealohii, za toje, što jany nie chacieli pryznać, što imperatar – heta boh. I kali chtości choča pa toj samaj pryčynie raspačać pieraśled chryścijanaŭ u Biełarusi, to chaj spačatku pryhadaje, čym heta skončyłasia ŭ Rymskaj Imperyi. Na sajcie belintellectuals.com jamu adkazvaje Piotra Rudkoŭski.

Nabližajucca vialikija śviaty – Novy Hod i Rastvo Chrystovaje. Dla roznych ludziej hetaje śviata maje roznaje značeńnie: dla adnych – heta prosta nahoda pahulać, zabavicca i adpačyć, dla inšych – mahčymaść adnavić svaje suviazi sa svajakami, sustrecca ź siabrami i znajomymi, pajechać u jakijaś novyja miaściny, nabracca novych uražańniaŭ ihd. Ale dla miljonaŭ ludziej nadychodziačyja śviaty, asabliva śviata Božaha Naradžeńnia maje pieradusim duchoŭnaje značeńnie. Mnohija chryścijanie rychtujucca da jaho nia tolki praz prybirańnie i ŭpryhožańnie pamiaškańniaŭ, zakup padarunkaŭ i ŭstalavańnie jołki, ale taksama praz post, malitvu i ŭčynki miłasernaści...

I voś, amal što ŭ konadzień hetych śviataŭ nam, chryścijanam, chtości łaskava paviedamlaje, što “relihija – heta pałačka-vyručałačka”, “praźmierny ŭpłyŭ relihii panižaje intelektualny, adukacyjny i tvorčy patencyjał hramadztva” i što adzinaj harantyjaj uratavać hety patencyjał – vieści arhanizvanuju prapahandu materyjalistyčnaha śvietapohladu.

Kali b niechta zacytavaŭ vyšejpryviedzienyja słovy i nie nazvaŭ by proźvišča i zajmanaj pasady aŭtara hetych słovaŭ, dyk možna było b padumać, što jany naležać jakomuś byłomu sielskamu partrabotniku ź nizkaj intelektualnaj kulturaj, jakoha pad staraść pačała vielmi dajmać nastalhija “pa starych dobrych časach”, kali niepadzielna panavała materyjalistyčna-ateistyčnaja daktryna, da jakoj jon pryvyk i ź jakoj nizavošta nia choča rasstavacca. Nu i tady dastatkova było b u adkaz na hetyja słovy spačuvalna pakivać hałavoju i pakinuć takoha čałavieka ŭ spakoi, bo, jak kažuć, “kožnamu svajo”.

Ažno nie... Vyjaŭlajecca, što aŭtaram pryviedzienych cytataŭ źjaŭlajecca nia niejki tam sielski daktryner, a člen Akademii Navuk Biełarusi, da taho ž jašče i pieršy namieśnik hałavy Administracyi prezydenta Respubliki Biełaruś prafesar Anatol Rubinaŭ. I heta nia prosta jaho pryvatnaje mierkavańnie, a pazycyja reprezentanta dziaržaŭnaj idealohii, jakaja była ahučana ŭ prezydenckaj “Sovietskoj Biełoruśsii” 12 śniežnia 2006 hodu ŭ jomistym prahramnym artykule “Nauka i obŝiestvo”. U takoj sytuacyi nielha abmiežavacca spačuvalnym kivańniem hałavoju, bo majem dačynieńnie sa svojeasablivym nastupam na relihiju i Carkvu, nastupam, za jakim staić dziaržaŭnaja ŭłada.

Artykuł “Nauka i obŝiestvo” – heta surjozny vyklik usioj chryścijanskaj supolnaści ŭ Biełarusi, jakaja składaje (pavodle aficyjnych dadzienych) kala 85% biełaruskaha hramadztva. Siarod pradstaŭnikoŭ hetaj supolnaści – navukoŭcy i piśmieńniki, palityki i kulturnyja dziejačy, filozafy i mastaki, dziaržaŭnyja słužboŭcy i aktyvisty niedziaržaŭnych arhanizacyjaŭ. Tym časam, “zališniaja aktyŭnaść carkvy, - piša prezydencki akademik, - imknieńnie ŭvajści ŭ siaredniuju i vyšejšuju adukacyju vyklikajuć zakłapočanaść –i dadaje: - Usio ž taki daminujučym pavinna być śvieckaja adukacyja i vychavańnie, zasnavanyja na materyjalistyčnym śvietapohladzie. Inakš adukacyjny i tvorčy status našaha hramadztva budzie źnižacca”. Čamu budzie panižacca? Bo relihija škodzić navucy i navukova-techničnamu prahresu, zamacoŭvaje zababonnaje i bieskrytyčnaje ŭsprymańnie rečaisnaści i škodzić hramadzkamu ładu...

Nielha zastacca abyjakavym da takoha typu insynuacyjaŭ u adras vierujučych i źviazanych z hetym prapanovaŭ eliminavać ich z hramadzkaha i kulturnaha žyćcia. Na čym fundujucca hetyja insynuacyi i prapanovy? Pasprabujma heta vyjaśnić.

1. Što takoje relihija?

Pryhledźmasia spačatku kancepcyi relihii, jakuju prezentuje ŭ svaim artykule Rubinaŭ. Kali ŭžo abminuć uvahaj vyrazna abraźlivaje akreśleńnie relihii jak “pałački-vyručałački”, dyk zastajecca jašče voś takoje akreśleńnie:

a) “relihija – heta dahmatyčnaje vučeńnie, zasnavanaje na viery, na pryznańni cudu, hzn. valuntarysckich prajavach Boha, jakija nie padparadkoŭvajucca zakonam pryrody”.

Hetuju definicyju relihii (jakuju paźniej praanalizujem) Rubinaŭ dapaŭniaje voś takimi charaktarystykami:

b) “pryščeplivanaja relihijaj zvyčka ślepa vieryć u tyja ci inšyja dohmy, nie paddajučy ich krytyčnamu analizu, pryvodzić da taho, što ludzi robiacca padatlivymi na luboje vučeńnie (lehkovnušajemymi)”;

v) u polikanfesijnaj Biełarusi relihija źjaŭlajecca faktaram padziełu hramadztva: “zamiest adzinaj hramadzianskaj supolnaści my atrymlivajem supolnaść, padzielenaje na hrupy pavodle relihijnaha pryncypu, što panižaje jaho ŭstojłvaść”;

h) “narešcie, uzmacnieńnie ŭpłyvu relihii aznačaje adnačasova pasłableńnie ŭpłyvu dziaržavy, dziaržaŭnaj idealohii”.

Analiz (a). Kali hlaniem na strukturu definiens definicyi Rubinava, dyk možam vydzielić u joj katehoryju “vučeńnie” ŭ jakaści genus proximum dla paniaćcia relihii i try specyfikacyjnyja charaktarystyki hetaj katehoryi, jakija ŭtvarajuć differentia specifica:

1) dahmatyčnaje;

2) zasnavanaje na viery;

3) zasnavanaje na pryznańni cudu.

Da treciaj charaktarystyki dałučana ŭdakładnieńnie: “h.zn. valuntarysckich prajavach Boha, jakija nie padparadkoŭvajucca zakonam pryrody”.

Davajcie supastavim vyšej pryviedzienaje aznačeńnie relihii Rubinava z navukovymi relihijaznaŭčymi kancepcyjami.

Emil Durkhajm, jaki poruč z Ahiustam Kontam ličycca baćkam-zasnavalnikam sacyjalohii jak navuki, u svajoj pracy “Elementarnyja formy relihijnaha žyćcia”, daje voś takoje aznačeńnie relihii: “relihija – heta hamahienizavanaja systema vieravańniaŭ i praktykaŭ, jakija adnosiacca da śviatych rečaŭ, heta značyć, rečaŭ vydzielenych i zabaronienych, jakija złučajuć u adnu maralnuju supolnaść, zvanuju Carkvoj, tych usich, chto padtrymlivajuć hetyja praktyki i vieravańni” .

Francuski sacyjolah dadaje pry hetym, što “asnoŭnaja funkcyja relihii nie palahaje ŭ tym, kab (...) uzbahačvać našu viedu, dadavać niešta da kancepcyjaŭ, jakija zaŭdziačvajem navucy (źmiest inšaha rodu i inšaha charaktaru), ale pierš za ŭsio kab padšturchnuć nas da dziejańnia, kab nam dapamahčy žyć”. “Vierujučy, jaki złučajecca sa svaim boham, nia jość prosta čałaviekam, jaki bačyć novyja iściny, jakija niavierujučy ihnaruje; jon źjaŭlajecca čałaviekam, jaki paprostu silniejšy”.

Naturalist Durkhajm, jaki, jak heta było pryniata ŭ časy rańniaha pazytyvizmu, vierujučym nia byŭ, prykmiačaŭ – jak sacyjolah – što “usio ž taki jość niešta viečnaje ŭ relihii, jakoj nakanavana pieratryvać usie paasobnyja symbali, u jakich relihijnaja dumka paśladoŭna asiadała”. Nu i narešcie jašče adno vykazvańnie, jakoje, moža, lepš pasavała b u jakaści kamentaru da punktu (v), ale jakoje pryviadziem ciapier, kab maksymalna poŭna pradstavić durkhajmaŭskuju kancepcyju relihii: “Nia moža isnavać takoje hramadztva, jakoje nie adčuvaje patreby rehularna padtrymlivać i paćviardžać kalektyŭnyja pačućci i kalektyŭnyja idei, jakija nadajuć jamu jednaść i asabovaść”.

Dobra viadomy ŭ navukovym śviecie anhielski etnasacyjolah i kulturolah Branisłaŭ Malinoŭski pahadžajecca z Durkhajmam u tym, što “relihija patrabuje supolnaści, kab jaje vyznaŭcy mahli supolna ŭšanoŭvać jaje śviatyja abjekty i bostvy, a hramadztva patrabuje relihii dla zachavańnia maralnaha prava i paradku”, ale dapaŭniaje hetaje ćvierdžańnie šeraham zaŭvah, abapiertych na ŭłasnych empiryčnych daśledavańniach: “Čyńnik supolnaści i čyńnik relihii, choć časta začaplajucca adzin za druhi, to ŭsio ž nie źjaŭlajucca raŭnaznačymi”.

Malinoŭski padkreślivaje indyvidualny aspekt relihii, toje, što značnaja častka relihijnaha źmiestu naradžajecca ŭ indyvidualnym sumleńni padčas malitvy, medytacyjaŭ, duchoŭnych zmahańniaŭ. I hety faktar maje ŭniversalny charaktar, jon ihraje svaju rolu jak u relihijach prymityŭnych plamionaŭ, tak i ŭ chryścijanstvie, judaiźmie, iślamie. Badaj, kožnaja relihija praduhledžvaje nieabchodnaść adasableńnia, cišyni i samoty, pakolki niemahčyma napoŭnicu pieražyvać relihijny źmiest “siarod hułu natoŭpu” .

Varta zhadać jašče adnaho klasyka sacyjalohii, Maksa Vebera. Veber viadomy jak toj, chto asensavaŭ niedachopy naturalistyčnaha padychodu ŭ metadalohii sacyjalnaj navuki, charakternaha dla Durkhajma i inšych rańnich pazytyvistaŭ i apracavaŭ novy padychod, zvany ŭmoŭna “antynaturalizmam”. Tamu ŭ vypadku Vebera bolš cikavaj źjaŭlajecca nia stolki jaho definicyja relihii (zrešty, jak prykmiačaje Roland Robertsan, Veber tak i nia vypracavaŭ kančatkovaj definicyi relihii), kolki jaho metadalahičnaja dyrektyva, skiravanaja da ŭsich, chto zajmajucca navukovym relihijaznaŭstvam:

Vonkavyja formy relihijnych pavodzinaŭ nastolki raznastajnyja, što možna ich zrazumieć tolki tady, kali budzie ŭziaty pad uvahu punkt hledžańnia zacikaŭlenaj adzinki – sferu jaje subjektyŭnaha dośviedu, jaje idejaŭ i metaŭ, karaciej kažučy, kali voźmiecca pad uvahu “značeńnie” (Sinn), jakoje prypisvajecca relihijnym pavodzinam

- hetymi słovami Veber pačynaje svaju pracu „The Sociology of Religion” .

Pravierku definicyi relihii Rubinava, dumaju, varta pačać mienavita ad pytańnia, nakolki jana adpaviadaje metadalahičnaj dyrektyvie Maksa Vebera? U śviatle veberaŭskaj dyrektyvy treba pastavić dva pytańni:

1) ci Rubinaŭ uziaŭ pad uvahu vialikuju dyferencyjacyju i raznastajnaść taho fenomenu, jaki nazyvajecca “relihijaj”?

2) ci Rubinaŭ, farmulujučy svaju definicyju, uziaŭ pad uvahu “značeńnie” (Sinn), jakoje prypisvajuć svaim pavodzinam i praktykam sami vierujučyja?

Jość surjoznyja sumnievy nakont taho, što Rubinaŭ vykanaŭ jakuju-kolviečy častku metadalahičnaj dyrektyvy. Jak vynikaje ź jaho tekstu, a ŭ pryvatnaści z definicyi, relihiju jon usprymaje jak hamahiennuju i niaźmiennuju źjavu, jakaja zvodzicca da pryščeplivańnia ludziam zvyčki ślepa vieryć dohmam. Tym časam, navat kali ŭziać adno tolki chryścijanstva, dyk jano javicca jak prastora niesamavitaj raznastajnaści. Dla adnych relihija – heta pieradusim asabisty dośvied Boha, dla inšych – zvykłaja siamiejnaja tradycyja, dla niekatorych na pieršy plan vychodzić akceptacyja peŭnych tezisaŭ, a dla inšych fundamentam relihii jość peŭny sposab žyćcia. Relihija inakš pieražyvajecca ŭ Eŭropie, a inakš u Afrycy abo ŭ Azii. Inakš jana prezentavałasia ŭ staražytnaści, inakš u siaredniavieččy, a jašče inakš siońnia. Tamu ćvierdžańnie typu “relihija – heta dahmatyčnaje vučeńnie, zasnavanaje....” źjaŭlajecca žachliva spraščanaj traktoŭkaj hetaha składanaha i raznastajnaha fenomenu.

Rubinaŭ, farmulujučy svaju definicyju relihii, zusim ihnaruje toje, što ŭ sučasnaj metadalohii nazyvajecca humanistic coefficient sacyjalnaje źjavy. Čym relihija jość dla samich vierujučych? Jakoje značeńnie maje dla ich relihijnaja viera? Jak jany razumiejuć svaju prynaležnaść da Carkvy? Jak było skazana ŭ papiarednim abzacy, roznyja ludzi pa-roznamu pieražyvajuć relihijnaść. Ale zhodna z aficyjnych chryścijanskim vučeńniem (jak pravasłaŭnym, tak i katalickim, i pratestanckim) relihija – heta pieradusim stała padtrymlivanaja suviaź z Boham. Dohmy, jakija tak biantežać Rubinava, vykonvajuć pieradusim funkcyju symbalaŭ, jakija spryjajuć duchoŭnaj kancentracyi. Dohmy naležać da inšaha vymiareńnia žyćcia, čym navukovyja teoryi, dzie sapraŭdy patrebien krytycyzm.

A jakim čynam definicyja Rubinava suadnosicca z sacyjalahičnaj kancepcyjaj relihii Durkhajma i etnasacyjalahičnaj Malinoŭskaha?

Durkhajm vyjaŭlaje:

1) najaŭnaść sacrum u relihii;

2) hramadzka-intehravalnuju funkcyju relihii;

3) fakt, što relihija naležyć da inšaha vymiareńnia žyćcia, čym navuka.

Malinoŭski pry hetym dadaje, što

4) pieršasnym faktaram u paŭstavańni relihijnaha źmiestu źjaŭlajecca čałaviečaje sumleńnie.

I što ž, u razvažańniach našaha akademika naahuł adsutničaje katehoryja sacrum. Što tyčycca hramadzka-intehravalnaj funkcyi relihii, to tak, jon jaje pryznaje, ale... hlańma na cytatu: “rielihija pozvolała spłačivať narod” (padkreśleńnie majo – P.R.). Z šyrejšaha kantekstu vynikaje, što intehravalnaja funkcyja relihii źjaŭlajecca dla Rubinava spravaj minułaha, a siońnia nielha dazvalać relihii intehravać hramadztva, bo jość lepšy intehratar – dziaržaŭnaja idealohija.

Piarojdziem ciapier da treciaha ćvierdžańnia Durkhajma nakont relihii, jakoje maje tut fundamentalnaje značeńnie. Zhodna ź im, relihija isnuje nie dla taho, kab zadavolvać našy paznavalnyja patreby, a dla taho, kab davać siłu ŭ žyćci.

Rubinaŭ całkam ihnaruje hety fakt. Vynikam hetaj ihnarancyi jość zahannaja definicyja, dzie ŭ jakaści genus proximum fihuruje “vučeńnie”, pryčym u značeńni “alter-navuki”. Tymčasam kanhnityŭnaja funkcyja nia jość sutnasnaj funkcyjaj relihii. Navat kali i nazyvajem relihiju “vučeńniem”, dyk musim pamiatać, što ŭ hetym kantekście słova “vučeńnie” maje specyfičny sens. “Vučeńnie” ŭ hetym kantekście bolš adpaviadaje tamu, što nazyvajecca “mastactvam žyć”, “žyćciovym kreda”, “mudraściu”. Relihija naležyć da inšaha vymiareńnia žyćcia, čym navuka, adsiul niama sensu supraćpastaŭlać adno druhomu.

Navuka i relihija – heta dźvie kamplementarnyja sfery žyćcia. Takaja teza vynikaje z relihijaznaŭčaj kancepcyi Durkhajma, hetkaha mierkavańnia prytrymlivajucca sami chryścijanie i heta paćviardžaje žyćcio. Tolki voś Rubinaŭ, jak zdajecca, “sovsiem nie v kursie”.

Što tyčycca čaćviortaha punktu, dyk tut treba adznačyć, što katehoryja sumleńnia, hetaksama jak i katehoryja sacrum naahuł adsutničaje ŭ razvažańniach našaha akademika.

Kamentar da (b). Primo. Relihija ničoha nie “pryščeplivaje” i nie “adščeplivaje”. Jana źjaŭlajecca peŭnaj žyćciovaj prapanovaj, jakuju možna pryniać albo adkinuć. I vyrašaje ab hetym nie dziaržava, nie partyja, nie kansilijum navukoŭcaŭ, a taksama nia pop i nia ksiondz, a sumleńnie paasobnaha čałavieka. Kožny čałaviek u svaim sumleńni vyrašaje, ci vieryć u Boha, ci nie, ci chadzić u Carkvu, ci nie. Mienavita tak ličym my, katoliki, pravasłaŭnyja i pratestanty i takuju pazycyju prapanujem pryniać Rubinavu.

Secundo. Zvyčku “ślepa vieryć u dohmy” niemahčyma pryščapić, možna jaje tolki samomu nabyć. Siarod vierujučych sustrakajucca čas ad času fundamentalisty, jakim sapraŭdy charakterny ślapy, biazdumny padychod da toj ci inšaj bahasłoŭskaj daktryny, ale relihijnyja fundamentalisty – heta zusim nie reprezentatyŭnaja častka vierujučych, kab na jaje padstavie charaktaryzavać relihiju jak takuju. Uva ŭsiakim razie, biełaruskim chryścijanam zusim nie pahražaje fundamentalizm, čaho nie skažaš pra biełaruskich dziaržaŭnych ideolahaŭ, bo hetym apošnim sapraŭdy charakterna ślapaja i dahmatyzavanaja viera ŭ niepahrešnaść asoby i pravilnaść lubych dziejańniaŭ lidera. Unutry chryścijanstva bytuje vialikaja kolkaść relihijnych kancepcyjaŭ, šmat bahasłoŭskich škołaŭ i vialikaje bahaćcie duchoŭnych tradycyj. Pamiž pradstaŭnikami roznych škoł i tradycyj ad staražytnych viakoŭ viaducca dyskusii i palemiki, a heta aznačaje, što krytycyzm i intelektualnyja pošuki ŭ chryścijanskim śviecie na paradku dnia (čaho nia skažaš pra biełdziaržydealohiju, dzie panuje niebyvałaje adnadumsva, a adstupleńnie ad artadoksii žorstka karajecca). U zachodnim chryścijanstvie ŭžo z časoŭ siaredniaviečča abaviazvaje pryncyp fides querens intellectum (litaralna: “viera, šukajučaja intelektualnaje asensavańnie”), što možna interpretavać jak: viera, adkrytaja na rozum.

Tertio. Heta chłuśnia, što vierujučyja ludzi źjaŭlajucca “lehkovnušajemymi”. U staražytnym Rymie nichto tak nie praciviŭsia prymcham i zababonam, jak chryścijanie (z-za čaho ich navat nazyvali “ateistami”!). Varta pry hetym adznačyć, što chryścijanie, rašuča adkidvajučy zababony i idałapakłonstva, zastavalisia pry hetym adkrytymi na hreckuju filazofiju, ź vialikim entuzijazmam padtrymali intelektualny prahres čałaviectva i ŭnieśli vialiki ŭkład u raźvićcio kultury, navuki i hramadzkich adnosinaŭ, što, zrešty, pryznaje navat sam Rubinaŭ. Dyk pra jakuju “lehkovnušajemosť” moža być havorka?

Kamentar da (v). Na Biełarusi zdavion skłalisia pryjaznyja i mirnyja ŭzajemaadnosiny pamiž roznymi kanfesijami i relihijami. Tak było ŭ Vialikim Kniastvie Litoŭskim, tak było ŭ ciažkija časy rasiejskaj i savieckaj akupacyi, tak jość i siońnia. I tak budzie taksama zaŭtra, ale pry ŭmovie, kaniečnie ž, što nichto zvonku nie pačnie raspalvać mižkanfesijnuju varažnieču. Nas jadnaje Hospad-Chrystos i tyja ci inšyja roznahałośsi nie pieratvarajuć nas u vorahaŭ. Tamu arhument “padziełu hramadztva” vysmaktany z palca.

Kamentar da (h). A voś tut užo nielha Rubinava zapadozryć u niaščyraści. Sapraŭdy, relihija, pieršym prykazańniem jakoj jość nia maj inšych bahoŭ aprača mianie, źjaŭlajecca realnym kankurentam dla takoha madernaha boha, jak dziaržava. Relihija vučyć, što čałaviek – heta “vobraz i padabienstva Boha”, a heta daje ludziam pačućcie ŭłasnaj hodnaści i vyzvalaje ad usiakich determinizmaŭ – histaryčnych, kulturnych, palityčnych, idealahičnych. Dziaržaŭnaja idealohija havoryć čałavieku: ty – pradukt hramadztva, biez hramadztva ty – nichto, nul, pustoje miesca ŭ toj čas, jak chryścijanskaje relihija kaža inakš: Ty – Asoba, ty – kaštoŭnaść-sama-ŭ-sabie, tvaja vartaść nie zaležyć ad hramadztva, ad dziaržavy, ad historyi.

Za što pieraśledavali chryścijanaŭ u staražytnym Rymie? Za niaviernaść dziaržaŭnaj idealohii, za toje, što jany nie chacieli pryznać, što imperatar – heta boh. I kali chtości choča pa toj samaj pryčynie raspačać pieraśled chryścijanaŭ u Biełarusi, to chaj spačatku pryhadaje, čym heta skončyłasia ŭ Rymskaj Imperyi...

Jość jašče adno miesca, jakoje varta prakamentavać.

Akademik piša: “Spačatku abraźlivym dla vierujučych padasca jaki-niebudź film, potym abraźlivaj budzie teoryja evalucyi Darvina, a potym sprava dojdzie i da fizyčnych asnovaŭ śvietabudovy, jakija supiarečać relihijnym dohmam i tym samym padryvajuć vieru ŭ Boha”.

Heta całkam demahahičnaje vykazvańnie. Jano pačynajecca ad tonkaha namioku na pratest vierujučych suprać pakazu filma “Kod da Vinčy”, a zakančvajecca suhiestyjaj, što vierujučyja mohuć pieratvarycca ŭ fanatyčnych vorahaŭ fizyki. Pierafrazujučy skazanaje, sens vykazvańnia možna pieradać nastupnym čynam: voś hladzicie, siońnia jany pratestujuć suprać pakazu filma, a nia siońnia dyk zaŭtra dakładna tak buduć pratestavać suprać teoryi evalucyi, a moža navat i teoryi hravitacyi.

Pa-pieršaje, film, jaki tut majecca na ŭvazie ŭ padtekście, nia tolki abraźlivy dla vierujučych, ale taksama sprečny z histaryčnymi faktami i, jak kažuć znaŭcy, marny taksama ŭ estetyčnym planie. Tolki ździŭlaje adna reč: čamu naš akademik, jaki tak ščyra vykazvaje svajo abureńnie tym, što, jak jon sama kaža, “vsiakaja halimaťja” pačała źjaŭlacca ŭ presie i telebačańni, zusim nie aburajecca toj dozaj “halimaťji”, jakaja prysutničaje ŭ filmie “Kod da Vinčy”? Čamu Rubinaŭ, jaki biaduje nad tym, što “navukovyja krytery i strohaść dokazaŭ stali nieabaviazkovymi i adyšli na druhi plan”, zusim nie biaduje nad tym, što zhadany film jość praduktam tatalnaha navukovaha nihilizmu! A naadvarot ža, Rubinaŭ razhladvaje pratest suprać pakazu hetaha filma jak pradvieście mahčymych pratestaŭ suprać navuki! Tolki što supolnaha pamiž “Kodam da Vinčy” i navukaj?

Pa-druhoje, pamiž hetymi tryma elementami: 1) “pratest suprać pakazu kankretnaha filma”, 2) “pratest suprać teoryi evalucyi” i 3) “pratest suprać fizyčnych zakonaŭ” niama lahičnaha vynikańnia. Druhoje nie vynikaje ź pieršaha, a treciaje nie vynikaje ani z druhoha, ani ź pieršaha. Stvorany Rubinavym łancužok vynikańnia źjaŭlajecca nizkim prapahandysckim pryjomam. I kali stasavańnie takoha typu pryjomaŭ daravalnaje ŭ vypadku palitykaŭ, dyk u vypadku navukoŭca hetaha anijak nielha apraŭdać.

Pa-treciaje, kali ŭžo Rubinaŭ namiaknuŭ na teoryju evalucyi, dyk chaciełasia b u jaho spytać: a ci hetaja teoryja jość dla jaho dohmaj ci prosta teoryjaj? U navukovym śviecie da hetaha času niama adzinaha mierkavańnia nakont epistemalahičnaha statusu hetaj teoryi. Evalucyjanizm dla adnych źjaŭlajecca teoryjaj ź vialikaj stupieńniu karabaracyi (paćvierdžańnia), a dla inšych – nia bolš, jak metafizyčnym daślednickim prajektam, ale dla nikoha, badaj, teoryja evalucyi nia jość dohmaj. Vakoł hetaj teoryi vialisia i viaducca dyskusii, a kančatkovy vynik dyskusijaŭ nikomu nie viadomy. Ja asabista źjaŭlajusia rašučym prychilnikam evalucyjanizmu, bo liču, što hetaja kancepcyja maje vysokuju eksplanacyjnuju vartaść (mnohaje ŭ bijasfery tłumačyć), ale daloki ad dahmatyzacyi hetaha stanovišča. A što tyčycca sfery adukacyi, to liču, što teoryja evalucyi pavinna vykładacca ŭ škołach, ale nie pavinna padavacca jak kančatkova paćvierdžanaja i biezdakornaja teoryja.

Varta tut jašče nahadać, što adnym z najbolš, badaj, haračych prychilnikaŭ evalucyjanizmu byŭ katalicki śviatar, jezuit Tejar de Šarden. Jon nia tolki daŭ vielmi aryhinalnuju i śmiełuju filazafičnuju traktoŭku teoryi evalucyi, ale taksama zrabiŭ šerah paleantalahičnych adkryćciaŭ na karyść hetaje teoryi.

Padahulnieńnie. Spadar Rubinaŭ vystupaje jak abaronca navukova-techničnaha prahresu i praciŭnik usiakich prymchaŭ i zababonaŭ. Ale navuku jon abaraniaje zusim nienavukovym, prymityŭnym i archaičnym metadam – metadam kreacyi vobrazu “vonkavaha vorahu”. Vonkavym voraham dla navuki tut vystupaje relihija. Vierujučyja ludzi – heta dla Rubinava achviary ślapoj viery ŭ dohmy, naviazanaj im relihijnymi vučycielami.

Rubinaŭ, charaktaryzujučy relihiju, ihnaruje isnujučyja ŭ sacyjalohii i kulturalohii klasyčnyja relihijaznaŭčyja kancepcyi i parušaje pryniatyja ŭ navukovym śviecie metadalahičnyja i lahičnyja pryncypy, tak što ŭ kančatkovym planie prychodzić na dumku psychaanalityčnaja vysnova: a ci ŭsie hetyja nieprychilnyja charaktarystyki relihii i vierujučych nie źjaŭlajucca prajekcyjaj vycieśnienych ŭ padśviadomaść rysaŭ samoha Rubinava?

2. Što supolnaha pamiž navukaj i materyjalistyčnym śvietapohladam?

A. Raspraviŭšysia z “voraham navuki”, hzn. relihijaj, Rubinaŭ pačynaje znajomić nas z najbližejšym chaŭruśnikam navuki i techničnaha prahresu – materyjalistyčnym śvietapohladam:

...navuka bazuje na supraćlehłych [supraćlehłych da relihijnych – P.R.] pryncypach – pryznańni materyjalnaści śvietu i abjektyŭnaści zakonaŭ pryrody, niezaležnych ad čyjoj-niebudź voli. Spraviadlivaść hetych pryncypaŭ była dakazanaj usioj historyjaj raźvićcia navuki i cyvilizacyi ŭ cełym – čytajem u Rubinava.

Nu dobra, ale niaŭžo chryścijanskaja relihija vučyć, što śviet, u jakim žyviem – niemateryjalny, a zakony pryrody – nieabjektyŭnyja? My ličym, što śviet stvorany Boham, ale z hetaha nie vynikaje, što śviet pazbaŭleny aŭtanomii i što jon – niemateryjalny. “Spraviadlivaść hetych pryncypaŭ dakazana historyjaj” – kaža Rubinaŭ, a chryścijanie mohuć jašče dadać: “i paćvierdžana Stvorcam, jaki skazaŭ: idzicie i apracoŭvajcie ziamlu”. Bohavy zahad “apracoŭvajcie” aznačaje zaklik da “humanizacyi” ziamli, pieratvareńnia jaje ŭ naš supolny dom, a heta aznačaje kulturnuju, navukovuju, ekanamičnuju aktyŭnaść. Dyk pra jakuju “supraćlehłaść” havoryć Rubinaŭ?

Voś ža možna zastavacca prychilnikam idei abjektyŭnaści fizyčnych zakonaŭ i nie vyznavać pry hetym materyjalistyčnuju idealohiju ŭ versii Rubinava. Dyk što tut takoha asablivaha ŭ prapanavanaj Rubinavym idealohii?

Hlańma, što piša:

Što takoje materyjalnaje – bolej ci mieniej jasna. Heta toje, što možna pamacać, pabačyć albo inšym sposabam adčuć.

I... usio. Na hetym i zakančvajecca charaktarystyka materyi. “Možna pamacać”, “možna pabačyć”, “možna inšym sposabam adčuć”.

Niešta nakštałt biespamyłkovaha praroctva: zaŭtra budzie doždž abo sonca abo što-niebudź inšaje. Nu i viadoma, što navat kali zaŭtra nia budzie daždžu i nia budzie sonca, dyk abaviazkova budzie “što-niebudź inšaje”. Jak kažuć, vierch hienijalnaści.

Tolki takoha typu hienijalnaść ničoha nia maje supolnaha z pryncypami lohiki, bieź jakich navuka niemahčymaja. I pakul nia budzie daakreślena, što chavajecca pad hetym “inšym sposabam”, paniaćcie materyjalnaha budzie nia “bolej” i nia “mieniej” jasnym, a całkam pustym i bieźźmiastoŭnym.

Materyja dla Rubinava funkcyjanuje jak paniaćcie-fetyš, svojeasablivaja ideja-dohma, jakaja bieskrytyčna prymajecca jak universalny pryncyp byćcia. Paniaćcie hetaje pazbaŭlena tut klasu kantrastu, bo kali da materyi zaličvajucca taksama psychičnyja, duchoŭnyja, kulturnyja źjavy, to tady niemahčyma skazać, čym roźnicca materyja ad nie-materyi. Atrymlivajecca, što materyja – heta ŭsio isnaje. A što takoje isnaje? – heta materyja. Nu voś i circulum vitiosum, začaravanaje koła.

Hetaksama, jak u vypadku relihii, Rubinaŭ prezentuje peŭnuju kancepcyju materyi, zastajučysia hłuchim na toje, jak dadzienaja prablematyka prezentujecca ŭ navukovym śviecie. Kab zrabić prynamsi prybliznaje ŭjaŭleńnie pra toje, nakolki paniaćje materyi nieadnaznačnaje i składanaje, prapanuju nievialički ekskurs u historyju hetaha paniaćcia.

Dla Platona materyja (hyle) – heta svajho rodu “syravina”, ź jakoj paŭstajuć adzinkavyja rečy, dla Arystotela – materyja jość mocaj-patencyjaj (dynamis), jakaja supraćpastaŭlajecca formie, jakaja jość aktualizvacyjaj patencyi. Dla Rene Dekarta materyja – heta pieradusim res extensa, “raściahłaja”, “prastoravaja” reč, jakuju možna vymiarać pry dapamozie časovych, prastoravych i masavych parametraŭ. U epochu Aśvietnictva materyjalisty prapahavali hilazaistyčnaje razumieńnie materyi (hzn. materyja – peŭnaja forma žyćcia), a ŭ XIX st. empiryst Džon St. Mil daŭ vielmi specyfičnuju definicyju materyi – “stałaja mahčymaść prymać uražańni”. Marks i Enhiels zaprapanavali polimarfičnuju kancepcyju materyi, raściahvajučy paniatak materyi pa-sutnaści na ŭsio isnaje.

Navukovyja adkryćci ŭ halinie fizyki spryčynilisia da kryzisu šerahu razumieńniaŭ materyi. Paśla taho, jak na pačatku XX stahodździa zakon zachavańnia masy byŭ padparadkavany zakonu zachavańnia enerhii, materyja pačała atajesamlacca z enerhijaj. Nieŭzabavie źjaviłasia jašče adna, alternatyŭnaja ŭ stasunku da papiaredniaj, - elektronnaja kancepcyja materyi. Sutnaść materyi niekatoryja fizyki bačyli ŭ elektryčnym zaradzie elementarnych čaścinak – elektronaŭ i pratonaŭ. Urešcie źjaviłasia tak zvanaja dynamičnaja teoryja materyi, jakaja zychodziła z taho, što elementarnyja čaścinki akružany siłavymi palami, z čaho rabiłasia vysnova, što, mahčyma, sutnaściu materyi źjaŭlajucca elektramahnitnyja dy ŭnutryjadravyja pali...

I što vyjšła? Dzie materyja? Čym jość materyja?

Novaja fizyka pryviała da... demateryjalizacyi materyi – tak havaryli navukoŭcy j filozafy ŭ pałovie XX stahodździa. Čym dalej išoŭ navukovy postup, tym bolš niaŭłoŭnaj i zahadkavaj stavałasia materyja. Vartym uvahi ŭ hetym planie jość vykazvańnie vybitnaha fizyka i matematyka Bertrana Raseła: “Materyja zastałasia ŭ fizycy tolki ŭ jakaści karotkaj formuły, jakaja słužyć da apisańnia taho, što robicca tam, dzie materyi nasamreč naahuł niama” .

Voś ža Rubinaŭ abminaje ŭsiu hetu prablematyku i z usich hetych mahčymych razumieńniaŭ materyi vybiraje adno razumieńnie – marksiscka-leninskaje. Čamu? Što tut takoha asablivaha ŭ hetym razumieńni, u čym jaho absalutnaja vyšejšaść? Hetuju ślapuju viernaść marksicka-leninskamu materyjalizmu možna rastłumačyć tolki pry dapamozie nastupnaj katehoryi: arhaničnaja patrebnaść vieryć u što-kolviečy. Kali niama viery ŭ Boha, pavinna być viera, naprykład, u Materyju, jakaja javicca ŭ marksiscka-leninskaj systemie jak pieršakrynica ŭsiaho isnaha, svajho rodu bahinia-radzicielka, ad jakoj usio biare pačatak i da jakoj usio zvodzicca. Marksiscka-leninski materyjalizm zamacoŭvaje bieskrytyčnuju vieru ŭ Materyju jak universalny metafizyčny pryncyp – voś čym, miarkuju, darahaja Rubinavu mienavita hetaja versija materyjalizmu.

B. Źvierniem ciapier uvahu na “navukovaść” teoryi paznańnia, jakaja źjaŭlajecca častkaj materyjalistyčnaj daktryny akademika Rubinava:

Dumka – heta zaŭsiody adlustravańnie materyjalnaha śvietu, jana niepadzielna źviazana z materyjalnym śvietam, im sparadžajecca i skiravana na jaho svaimi metami.

Rubinaŭ u hetym planie (jak, zrešty i nia tolki ŭ hetym) nikudy nie adyjšoŭ ad leninskaj “teoryi adlustravańnia”. Materyjalny śviet “adlustroŭvajecca”, byccam u lusterku, u našych hałovach u vyhladzie dumki, a dumka – heta ništo inšaje, jak adlustravańnie materyjalnaha śvietu. A što rabić ź Imanuelem Kantam, jaki pakazaŭ abumoŭleńnie našaha paznańnia apryjornymi katehoryjami intelektu? abo z Čarłzam Pirsam, jaki davodzić, što navat na neŭrapercepcyjnym uzroŭni adbyvajecca transfarmacyja taho vobrazu, jaki pastupaje z akalajučaha śvietu?

Pryviedzienaje vyšej vykazvańnie – heta prykład vulharnaha epistemalahičnaha realizmu, jaki ihnaruje aktualnyja teoryjapaznaŭčyja prablemy na karyść prościeńkaj i naiŭnaj formuły: dumka = adlustravańnie. I ŭsio.

Padahulnieńnie. Chryścijanskaj relihii zaŭždy byŭ charakterny respekt da materyi i materyjalnaha śvietu. Duchoŭnyja nastaŭniki navat zaklikajuć paznavać i daśledavać hety śviet, vyvučać jaho zakony i skarystoŭvać hetuju viedu da palapšeńnia žyćcia čałavieka. Hety zaklik hruntujecca na idei padabienstva čałavieka da Boha. A ŭ čym čałaviek padobny da Stvorcy? U tym, što maje zdolnaść da razumovaj aktyŭnaści. Adsiul, intelektualnaje asvojvańnie materyjalnaha śvietu ličycca formaj prasłaŭleńnia Boha-Stvaralnika. Rubinaŭ jaŭna pierastaraŭsia, kažučy, što “pryznańnie materyjalnaści śvietu i abjektyŭnych zakonaŭ pryrody” źjaŭlajucca supraćlehłymi ŭ stasunku da chryścijanskaha śvietapohladu pryncypami.

A čym u takim vypadku adroźnivajecca chryścijanski padychod da materyi ad tak zvanaha “materyjalistyčnaha” padychodu ŭ vydańni Marksa-Lenina-Rubinava? Adroźnivajecca tym, što chryścijanstva, šanujučy materyjalny śviet, uvažliva vyvučajučy jaho zakony, zastajecca pry hetym volnym ad zababonnaha ŭsprymańnia materyi jak absalutnaha pryncypu suśvietu. Materyja nie źjaŭlajecca boham ci bahiniaj.

Materyjalizm – heta peŭnaja versija redukcyjanizmu, jakaja maje prava na prysutnaść u navucy ŭ jakaści adnaho z mahčymych sposabaŭ tłumačeńnia źjavaŭ. Ale hety padychod aŭtamatyčna pierastaje być navukovym tady, kali pačynaje pretendavać na byćcio adzina pravilnym. Tady materyjalizm pieratvarajecca ŭ niejkuju dahmatyčnuju daktrynu, jakaja nia stolki spryjaje, kolki blakuje navukovy prahres. I kali ŭ Biełarusi – nia daj Boh – zapanuje ahučany Rubinavym materyjalistyčny redukcyjanizm u toj vulharnaj, leninskaj versii, jaki nidzie ŭ navukovym śviecie surjozna nie ŭsprymajecca, to tady pad pahrozaj budzie nia tolki relihija, ale i navuka.

* * *

15 śniežnia 2006 h. Patryjaršy Ekzarch usiaje Biełarusi Fiłaret skiravaŭ u Administracyju prezydenta RB list z prośbaj prakamentavać artykuł Rubinava, u jakim jość šerah “niekarektnych i abraźlivych tezisaŭ”. Dumaju, što tekst Rubinava pavinien być adreahavany nia tolki supolnaściu viernikaŭ, ale taksama i supolnaściu navukoŭcaŭ. Tamu naprykancy hetaha artykułu źviartajusia da členaŭ NAN Biełarusi, usich prafesaroŭ i vykładčykaŭ biełaruskich VNU z zaklikam asudzić pseŭdanavukovaje daktrynerstva Rubinava, jaki zamiest taho, kab zmahacca z realnymi prablemami biełaruskaj navuki, šukaje vorahaŭ zvonku i prynižaje chryścijanskaje ŭ svajoj balšyni nasielnictva Biełarusi.

• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0