Абавязковым атрыбутам велiкодных святкаванняў з’яўляецца хлеб.
Абавязковым атрыбутам велiкодных святкаванняў з’яўляецца хлеб.
Хрысцiянскiя кнiжнiкi сцвярджаюць, што традыцыя сустракаць Вялiкдзень спецыяльна прыгатаваным для гэтага хлебам мае больш раннiя, яшчэ старазапаветныя вытокi, якiя сягаюць у часы iудзейскага рабства ў Егiпце. Штогод iудзеi адзначалi свята пачатку вясны, якое называлася «песах» або «свята апрэснакаў», г. зн. «прэснага хлеба мацот».
Паданне часоў Старога Запавета сведчыць пра тое, што, зыходзячы з егiпецкага палону, iудзеi не паспелi як след заквасiць хлеб, таму прыхапiлi з сабой прэснае (без дражджэй) цеста. У паходных умовах яны змаглi прыгатаваць толькi самыя простыя ляпёшкi. З таго часу, сустракаючы Пасху, iудзеi моляцца Богу ў знак прызнання i ўдзячнасцi i абавязкова прычашчаюцца рытуальным хлебам.
Ісус Хрыстос, як сын iудзейскага народа, не парушыў гэтай традыцыi ў час апошняй Тайнай Вячэры, а толькi напоўнiў яе новым зместам. Ён пераламаў хлеб‑апрэснак (славяне ламалi хлеб толькi на могiлках) i сказаў, што гэта яго цела, якое ён прыносiць у ахвяру за чалавечыя грахi. Пасля гэтага ў хрысцiянскай царкве быў уведзены хрысцiянскi абрад еўхарыстыi — прычашчэння, аднак замест «мацы» сталi выкарыстоўваць «паску», артос (грэч. — хлеб) i прасфору («просвiрку»). У каталiцкай традыцыi апрэснакi захавалiся да нашага часу, iх называюць «аплаткi».
У беларусаў хлеб як важны складнiк прысутнiчаў практычна ва ўсiх каляндарных i сямейна‑родавых святкаваннях. Пры гэтым сiмволiка хлеба ў традыцыйнай культуры беларусаў была надзвычай распрацаванай, шматзначнай, сэнсава арыентаванай на iдэалогiю свята.
У адрозненне ад старажытнай iудзейскай (падарожнай) традыцыi — выпякаць не квасны хлеб, беларусы не адышлi ад сваёй спрадвечнай традыцыi: цеста вымешвалi асаблiва старанна, дадаючы ў яго даволi багата яек i масла.Каб дрожджы добра «выхадзiлiся», а хлеб быў не ацеслiвы, а пышны, лёгкi, цеста некалькi разоў асаджвалi, пры гэтым ўсе дзеяннi з цестам трэба было рабiць у поўнай цiшынi. Калi цеста «паспела», яго раскладвалi па спецыяльна прыгатаваных формах, а зверху ўпрыгожвалi хрысцiянскай i дахрысцiянскай сiмволiкай: апаясвалi касой, рабiлi крыжык, з абодвух бакоў якога мацавалi дзве лiтары з таго ж цеста ? «Х» i «В», сiмвалiзуючыя галоўную iдэю свята — «Хрыстос Васкрос».
Пасхальны хлеб асвячалi разам з яйкамi i вяндлiнай, соллю i колцам каўбасы, або шматком паляндвiцы.Стаўленне да яго было як да самай святой рэчы ў жыццi сям’i, роду. Першае святочнае сталаванне пачыналася з яйка — iм пачынаўся свет. А далей дзялiлi абрадавы хлеб ужо як сiмвалiчны вынiк працоўнай дзейнасцi чалавека. Паску, гэтаксама як i яйка, дзялiлi на столькi частак, колькi дамачадцаў сабралася за святочным сталом.
Перад тым як сесцi за ранiшнi святочны стол, гаспадар браў асвечаную паску i iшоў да жытнёвага поля, каб паваражыць, якiм будзе ўраджай гэтага года. Ён выбiраў прыгожую рунь i ставiў пасярэдзiне паску. Калi жыта было вышэйшым, то гэта лiчылася добрым знакам — ураджай гэтага года будзе лепшым, чым мiнулагоднi, i, наадварот, калi вышэйшым быў хлеб (сiмвал мiнулага ўраджаю), то меркавалi, што сёлетнi ўраджай будзе горшым.
Гаспадыня выпякала некалькi пасак, i кожная з iх мела сваё прызначэнне. Адну аддавалi святару, адну — жывёле i пастуху пры першым выгане скацiны ў поле, адну пакiдалi для засевак (у кожнае насенне перад сяўбой клалi па кавалачку).
Каментары