«Takich emocyj, što «vaŭ!» — ich šmat!» Padarožnik z Salihorska raskazaŭ, jak prajechaŭ na skutary ŭsiu Łacinskuju Amieryku
«Radyjo Unet» u ramkach prajekta «Svaje ludzi» parazmaŭlała z vuličnym artystam, błohieram i volnym padarožnikam z Salihorska Alaksandram Hojšykam, jaki zaraz znachodzicca… niedzie ŭ Paŭdniovaj Amierycy.
Raspačaŭ ja padarožža ŭ siaredzinie kastryčnika 21-ha hoda. Spačatku ja prylacieŭ u Mieksiku, dzie jość nievialičkaja biełaruskaja dyjaspara, niekalki haradoŭ, dzie žyvuć biełarusy. Dva tydni pabyŭ tam. Naviedaŭ našych biełarusaŭ. Paśla pajechaŭ u Hvatemału. I ŭ Hvatemale, ułasna kažučy, i raspačałasia maja pryhoda.
Paśla troch tydniaŭ vyvučeńnia movy ja kupiŭ praz markietpłejs na fejsbuku ŭžyvany skutar. I mnie spatrebiŭsia ceły miesiac, kab aformić jaho na siabie, kab prajści ŭsie kruhi hvatemalskaha biurakratyzmu. Paśla ja pajeździŭ na skutary pa Hvatemale.
Hvatemała — adna z samych cikavych krain rehijona Łacinskaj Amieryki. Tam fantastyčnaja pryroda, tam jość vielmi šmat dziejnych, aktyŭnych vułkanaŭ. I taksama vielmi cikavaja z kulturnaha hledzišča. Heta kraina, dzie bolšaść nasielnictva składajuć karennyja indziejcy majia. I kultura majia ŭ Hvatemale zachavałasia: ty možaš bačyć ludziej u nacyjanalnych strojach.
I ludzi razmaŭlajuć na svaich movach. Aficyjnaja, hałoŭnaja mova Hvatmały — miascovaja ispanskaja, albo kastajana, ale aficyjnymi taksama źjaŭlajucca jašče 22 movy majia i dźvie movy indziejcaŭ ź inšaj hrupy, jakija nie adnosiacca da majia. To-bok, aproč kastajana, jašče jość 24 aficyjnyja indziejskija movy.
Taksama zachavalisia piramidy majia — kompleks Cikal — samy vialiki ŭ śviecie kompleks piramid majia. I ŭ stalicy, Hvatemała-sici, jość vielmi cikavy muziej knihi Popał-vuch — heta śviataja kniha, kodeks pravił dla majia. I jana rasšyfravanaja. To-bok movu majia ŭdałosia rasšyfravać. I možna samomu ŭsio heta pačytać, daviedacca — jość vielmi cikavy muziej.
Z Hvatemały pastupova, pavolna skutaram ja pajechaŭ u Salvador, Nikarahua, Handuras, Kosta-Ryku i Panamu. Z Panamy da Kałumbii niama darohi.
Panamierykanskaja šaša tam pieraryvajecca na 70 kiłamietraŭ. I tam pryjšłosia šukać niejki varyjant, kab adpravić skutar u Kałumbiju. Akazałasia, što z maim skutaram, jaki važyć usiaho 100 kiłahramaŭ, było praściej adpravić jaho hruzavym samalotam, čym šukać marski kantejnier, kab marskim šlacham pierapravić. Pavietranym šlacham užo praz dva dni ŭ Bahacie — stalicy Kałumbii, i možna było zabirać skutar.
I dalej ja jechaŭ-jechaŭ, niedzie hod užo jedu skutaram, i ja dajechaŭ pastupova praz Kałumbiju, Ekvador, Pieru, Baliviju, prajechaŭ Arhiencinu i zaraz voś dajechaŭ skutaram da Uruhvaja. I tut ja vyrašyŭ skutar pakinuć, kab ulehcy, z adnym zaplečnikam pajechać na samy «kraj śvietu». Ja ŭžo rabiŭ niekalki razoŭ tak. Ja pakidaŭ skutar u Bahacie ŭ znajomaha na parkovačnym miescy, kab palacieć u Amazoniju.
Samalotam z Bahaty da Letysii — heta haradok u kałumbijskaj častcy Amazonii, tam styk troch miežaŭ — Kałumbii, Pieru i Brazilii. Tam ja pa ziamli pierajšoŭ miažu z Brazilijaj i šeść dzion ahułam płyŭ paromami praz Amazonku. Try dni da Manausa — heta hałoŭny horad štata Amazonas, dvuchmiljonny miehapolis, kudy niama faktyčna narmalnaj darohi, zakinuty ŭ džunhlach. I paśla jašče dva harady — Santarem i Makapa, pa paŭtara dnia da kožnaha treba było płyć. Faktyčna ja dabraŭsia da miesca, dzie Amazonka ŭpadaje ŭ Atłantyčny akijan.
Adtul aŭtobusami prajechaŭ da Francuzskaj Hvijany — heta francuzskaja častka, a jašče jość Surynam — heta kolišniaja hałandskaja kałonija i adzinaja kraina na kantyniencie, dzie aficyjnaja mova — hałandskaja, i Hajana — heta kolišniaja brytanskaja kałonija, i taksama heta adzinaja kraina na hetym kantyniencie, dzie razmaŭlajuć pa-anhlijsku.
I paśla praz Braziliju zajechaŭ u Vieniesuełu, kab pahladzieć, jakaja nas čakaje vielmi kiepskaja budučynia pry samych kiepskich raskładach. Nie chaciełasia b takoj budučyni — z absalutnym palicejskim svavollem, z palicejskimi pad kožnym kustom, palicejskimi, jakija rabujuć ułasny narod, u ludziej doma časta niama elektryčnaści, niama vady, usio darahoje.
Paśla ja viarnuŭsia ŭ Bahatu, jechaŭ skutaram, dajechaŭ da Limy — stalicy Pieru. Pakinuŭ tam skutar u chłopca-pieruanca, jaki vučyŭsia ŭ našym narhasie razam z maimi salihorskimi siabrami. Paśla zakančeńnia ŭniviersiteta jon doŭha nie moh znajści pracu ŭ Biełarusi, tamu vyrašyŭ viarnucca dadomu, dzie adkryŭ svaju nievialičkuju miasnuju kramu. U jaho ja pakinuŭ skutar i palacieŭ u Hvatemału «na kanikuły» na miesiac.
Kali ja zajechaŭ u Arhiencinu, u mianie złamaŭsia skutar — tam była prablema z pasam pieradačy. A ŭ Arhiencinie takich skutaraŭ paprostu nie isnuje. Tamu ja tam taksama pakinuŭ skutar, viarnuŭsia ŭ Hvatemału, pabyŭ tam z kachanaj, kupiŭ zapčastki dla skutara i potym pryjechaŭ nazad u Arhiencinu. Kali adramantavali mnie skutar, ja prajechaŭ praz Arhiencinu da stalicy Buenas-Ajres i potym paromam (heta samy zručny šlach praz rečku Rya-Płata) patrapiŭ va Uruhvaj.
Uruhvaj — heta adna z samych zamožnych krain u rehijonie. Tamu, adpaviedna, tam i ceny taksama, u adroźnieńnie ad Arhienciny, napeŭna, u 5—7, a časam i ŭ 10 razoŭ vyšejšyja.
— A patłumač, u čym roźnica pamiž Uruhvajem i Parahvajem, jaki tam niedaloka znachodzicca?
— Kali vielmi-vielmi-vielmi ŭsio spraścić, to Parahvaj — heta takaja zvyčajnaja biednaja kraina rehijona biez vychadu da mora. Uruhvaj — heta zamožnaja kraina, jakuju časam nazyvajuć łacinaamierykanskim Monte-Karła, z vychadam da mora, da akijana.
— A što dazvalaje Uruhvaju być samym zamožnym u rehijonie? Moža, tam niejkija karysnyja vykapni?
— Ja dumaju, što pravilnaja ekanamičnaja palityka. Hetaja kraina pieražyła dyktaturu, ale ciapier u jaje adzin z najvyšejšych u śviecie pakaźnikaŭ demakratyi (zhodna z rejtynham brytanskaha centra The Economist Intelligence Unit za 2022 hod, Uruhvaj pavodle pakaźnikaŭ demakratyi zajmaje 13-je miesca ŭ śviecie pamiž Kanadaj i Luksiemburham, apiaredžvajučy Niamieččynu, Vialikabrytaniju, Francyju i navat ZŠA, Biełaruś u hetym rejtynhu na 146-m miescy sa 167 krainaŭ — RU), praviedzienyja reformy z pryciahnieńniem inviestycyj i hetak dalej. Tam biaśpiečna, tam nizki ŭzrovień karupcyi, u adroźnieńnie ad susiednich Arhienciny, Brazilii ci taho ž Parahvaja. Tamu ja dumaju, što za košt hetaha jany takija bahatyja.
— Ty kazaŭ pra toje, što ŭ Hvatemale karennyja narody — indziejcy majia, majuć vialiki adsotak siarod nasielnictva, ichnija movy majuć aficyjny status. A jaki stan karennych narodaŭ u inšych krainach, jakija ty naviedaŭ?
— U inšych krainach jość indziejcy inšaj hrupy — inkaŭ — u Pieru i častkova ŭ Balivii, u Ekvadory. Ale jany nie pakinuli nijakaj piśmovaj spadčyny paśla siabie. I ja amal što nie čuŭ, kab niechta razmaŭlaŭ na kiečua — na movie inkaŭ. Faktyčna, u Pieru — heta asnoŭnaja kraina inkaŭ, Maču-Pikču — ichni hałoŭny histaryčny abjekt, jaki jany paśla siabie pakinuli, jašče bieźlič jość roznych miescaŭ, ale amal nie adčuvaješ, kab niechta ŭžyvaŭ svaju movu. U adroźnieńnie ad Hvatemały, indziejcy-inki amal što stracili heta ŭsio i asimilavalisia. Zastałosia tolki toje, što jany apranajuć nacyjanalnaje adzieńnie (u ich takija kapielušy modnyja), ale ŭ paŭsiadzionnym žyćci jany takija ispanizavanyja.
— Ci sustrakaŭ ty, akramia Mieksiki, na svaich łacinaamierykanskich puciavinach jašče niedzie biełarusaŭ ci niejkija zhadki pra Biełaruś?
— Ja viedaju, što jość biełaruska ŭ Hvatemale, jakaja kiruje dabračynnym špitalem u addalenaj pravincyi dla indziejcaŭ majia. My damaŭlalisia sustrecca, ale niešta nie atrymałasia.
Paśla hetaha ja ŭ Panamie, kali płavaŭ na vyspy Deltore, na paromie, kali viartaŭsia, paznajomiŭsia z matarystam paroma Juram. Jon ź Litvy sam i pa kantrakcie tam užo niekalki hadoŭ pracuje, tamu što stary saviecki parom byŭ śpisany niekali ŭ Litvie i jaho nabyli ŭ Panamu razam z kamandaj. I jon mnie raskazvaŭ, što ŭ Panama-sici jość siamja biełarusaŭ.
Biełarusaŭ asabista ja sustrakaŭ u Ekvadory — naš chłopiec, jaki zajmajecca tym, što zdymaje repartažy, niejkija tam dakumientalnyja filmy pra kałumbijskich i vieniesuelskich uciekačoŭ u Ekvadory. Taksama sustreŭ adnaho i taho ž chłopca-mienčuka, spačatku ŭ Bahacie ŭ Kałumbii, a paśla, pakul ja jechaŭ, jon pierabraŭsia žyć u Limu — u Pieru, i tam ja znoŭ ź im sustreŭsia i navat pažyŭ niekatory čas. Jon zajmajecca tym, što pradaje sistemy dla anłajn-pokiera.
I niadaŭna ja byŭ u Buenas-Ajresie i sustrakaŭsia sa svaimi salihorskimi ziemlakami. Ludzi, jakija raniej pracavali ŭ Rasii, paśla pačatku vajny, kali ŭsio pačało valicca, kampanija, dzie jany pracavali, zakryłasia i jany vyrašyli pierabracca ŭ Buenas-Ajres.
Viedaju pra biełarusaŭ u Čyli, maju ich kantakt. I viedaju pra vielmi aktyŭnych biełarusaŭ u Brazilii. Da ich ja, ułasna kažučy, jedu — heta moj finalny punkt. Tam ja chaču pradać skutar i praciahnuć padarožža ŭ Novuju Ziełandyju, Aŭstraliju, Kitaj, Japoniju, Kareju, Manholiju.
— Što ciabie najbolš uraziła za hetaje tvajo padarožža pa Łacinskaj i Paŭdniovaj Amierycy?
— Napeŭna, samaj takoj vializnaj emocyjaj, samym vializnym uražańniem było, kali ja byŭ u Arhiencinie ŭ Kordabie, trecim pa vieličyni horadzie krainy, i kali zbornaja Arhienciny pieramahła ŭ čempijanacie (pa futbole). I pačalisia hetyja prosta šalonyja śviatkavańni — heta prosta nie apisać słovami.
A ahułam — vielmi šmat roznych uražańniaŭ. Naprykład, toj ža Cikal u Hvatemale — vialikija piramidy majia, ci Maču-pikču — chram indziejcaŭ inkaŭ u Pieru, ci samy vialiki ladnik u Arhiencinie Peryta-Marena, kali ty bačyš voś hetuju stychiju, bačyš z adlehłaści paŭkiłamietra hety ahromnisty ladnik, bačyš, jak ź jaho adkołvajucca hłyby, vyšynioj ź dzieviacipaviarchovy dom, — heta, kaniešnie, vielmi mocnyja ŭražańni.
Ci prajści ŭsiu Amazonku — prapłyć na paromach, try dni płyvučy da adnaho horada, spać u hamakach, jak usie miascovyja, — heta taksama vielmi mocnyja ŭražańni. Ci ŭ Vieniesuele bačyć hetyja partrety Čaviesa ci Balivara na kožnym kroku — heta taksama mocna ŭražvaje. Takich emocyj, što «vaŭ!», — ich šmat!
Kamientary
daruje nievialičkuju nadzieju ŭ hety zmročny-zmročny čas...