Daŭniej biełaruskija małočnyja pradukty canilisia nie mienš, čym ciapier. Navat u Vialikabrytanii

Na fota: vyhlad małačarni ŭ Pružanach «pry pieršych niemcach». Kala 1916 hoda.

Ciapier samy raspaŭsiudžany vobraz daŭniaha biełaruskaha syravara na ŭpakoŭcy małočnych praduktaŭ — sielanin z hustymi sivymi vusami, u vyšyvancy i bryli. Taki vobraz prapanuje handlovaja marka «Pan Myślicki», blizki maje i «Jan Syravar». Janu Syravaru ŭ Vierchniadźvinsku navat pomnik pastavili, u dadatak jašče i ŭ łapciach. Ale realnyja majstry-syravary vyhladali inakš: heta byli ludzi, apranutyja pavodle jeŭrapiejskaj prafiesijnaj mody.

Pany — syry, sialanie — masła

Rynkavaje syravarstva pačało ŭ nas raźvivacca ŭ druhoj pałovie XIX stahodździa. Spačatku syrami zajmałasia šlachta ŭ svaich falvarkach, potym małočnaja haspadarka pačała pierachodzić na kapitalistyčnyja rejki. U spravu ŭciahnulisia zamožnyja sialanie.

Kali hrymnuŭ suśvietny ahrarny kryzis 1880-ch hadoŭ, a parapłavy z Arhienciny dy paravozy z Ukrainy zavalili ŭvieś śviet tannym zbožžam, mužyk z panam, spyniŭšy na chvilinu svaju adviečnuju sprečku, sa ździŭleńniem zrazumieli, što tradycyjnaje ziemlarobstva ŭ Biełarusi nie akuplajecca. Nie tyja tut ziemli i nie toj klimat, kab rabić staŭku na zbožža. Spatrebiłasia hadoŭ z dvaccać, žyćcio cełaha pakaleńnia, kab pakutliva namacać novaje miesca ŭ mižnarodnym padziele pracy. Tady i pačałasia sapraŭdnaja historyja małočnaj haspadarki Biełarusi, najpierš na poŭnačy i paŭnočnym zachadzie krainy.

Pavialičyć

Pany tady kinulisia vyrablać modnyja zachodnija syry: bakštajny dy ementalery, a mužyk, jaki nie mieŭ jašče adukacyi dy kapitału, ale nie chacieŭ pradavać svaju pracu za kapiejki, pačaŭ staranna źbivać masła. I nie sa śmiatany, jak viakami dahetul, a ź viarškoŭ. Bałazie šviedy akurat tady vynajšli miechaničny sieparatar, a tamu nie treba było čakać, pakul tyja viarški ci śmiatana adstajacca, z ryzykaj jašče i sapsavacca pry hetym. Kaniec XIX — pačatak XX stahodździaŭ staŭ časam imklivaha rostu małočnych sialanskich arcielaŭ, najpierš na poŭnačy Biełarusi. Asabliva šmat ich było ŭ Dzisienskim paviecie — siońniašnich Miorskim, Šarkaŭščynskim, Hłybockim i Pastaŭskim rajonach Viciebskaj vobłaści. Nizinnyja, bałocistyja, amal jak tyja Danija dy Hałandyja, miaściny na radzimie Jazepa Drazdoviča dy Vacłava Łastoŭskaha idealna nadavalisia dla małočnaj žyviołahadoŭli.

Pavialičyć

Upieršyniu sialanskaja masłarobčaja arciel była stvorana ŭ Fiadosavie (sučasny Miorski rajon), a ŭ 1910 hodzie ŭ Dzisienskim paviecie było ŭžo 10 arcielaŭ i 14 kaapieratyŭnych małočnych zavodaŭ — samyja viadomyja ŭ Halenavie i Piarmianach. Asabliva šmat kaapierataraŭ-masłarobaŭ było ŭ vakolicach Hłybokaha. Pośpiech dzisiencaŭ pierakinuŭsia i na pravy bierah Dźviny, natchniŭšy žycharoŭ susiedniaha Drysienskaha pavieta.

Było sialanam u kaho vučycca. Uzornaja haspadarka Plater-Zibierkaŭ u Łužkach, čyje samavityja muravanki dažyli i da našych časoŭ, viała rej i ŭ vytvorčaści masła, i ŭ raźviadzieńni parodzistaj małočnaj žyvioły — anhlijskaj, alhojskaj, frysłandskaj. Abšarniki Dzisienskaha pavieta naładzili kantakt z «Samapomačču» z Ryhi, jakaja dapamahła im arhanizavać zbyt masła ŭ Zachodniuju Jeŭropu.

Dzisienskaje masła na jeŭrapiejskich stałach

Achvočyja pakaštavać masła z-nad Dzisny nieŭzabavie znajšlisia nie tolki ŭ Varšavie, Ryzie i Kijevie, ale i ŭ Hanoviery, Darmštacie, Hamburhu, Paryžy. Asabliva paśpiachova raźvivaŭsia ekspart u Anhliju. U 1905 hodzie ź Dzisienskaha pavieta było adpraŭlena tudy masła na 10 tysiač, u 1908-m — na 175 tysiač, a ŭ 1910 — na 260 tysiač rubloŭ! Uličycie, što tahačasny rubiel raŭniaŭsia siońniašniaj sotni. Dzisienskaje masła zajmała adno ź pieršych miescaŭ u anhlijskim rejtynhu i kaštavała na 2—4 šylinhi za funt daražej, čym inšyja hatunki masła z Rasijskaj impieryi. Jano zbyvałasia biez pasiarednikaŭ praz transpartnuju kantoru «Hierchard i Hiej» u Łondan i Lids. Pa prybyćci ŭ Anhliju pa pošcie vysyłaŭsia avans ad 36 da 45 rubloŭ za bočku, a rešta vypłačvałasia paśla poŭnaj realizacyi. Na žal, arcielnyja pastaŭščyki nie pasprabavali zarehistravać admysłovaj handlovaj marki, tamu dzisienskaje masła pastaŭlałasia pieravažna pad markaj «hałšcinskaha». Paśla Pieršaj suśvietnaj vajny zamiežny rynak i vysokaja reputacyja dzisienskaha masła byli stračanyja nazaŭždy.

Pavialičyć

Mienavita hałšcinskaje kisła-śmietankovaje masła było samym pašyranym siarod vysakajakasnych hatunkaŭ u Rasijskaj impieryi. Navat słavuty chimik Dźmitryj Miendzialejeŭ adznačaŭ, što adnosna nieskładanaja technałohija, jakuju vynajšli ŭ hetaj pamiežnaj z Danijaj niamieckaj ziamli, najlepš padychodziła dla zasvajeńnia niadaŭnimi pryhonnymi. Jana nie vymahała składanych i darahich ladoŭniaŭ, pasteryzacyi małaka, a hatovy pradukt mieŭ bolš naturalny dla tahačasnaha spažyŭca smak i dobra zachoŭvaŭsia. Vyrablałasia hałšcinskaje, a značycca, i dzisienskaje masła z padsolenych kisłych viarškoŭ, a na prodaž fasavałasia ŭ abšytyja čystaj rahožaj alchovyja bočki z vuškami dla pieranoski, pa 50—60 kh.

Zrabić u BSSR jak u Danii

Paśla Pieršaj suśvietnaj vajny małočnaja haspadarka Biełarusi lažała ŭ ruinach. Pahałoŭje rezka ŭpała, jak i nadoi, nie chapała pracoŭnych ruk, ekspartnyja rynki zakrylisia. Cikava, što šlachi małočnaj kaapieracyi na zachadzie Biełarusi i ŭ BSSR śpiarša raźvivalisia paralelna. Narkam ziemlarobstva Dźmitryj Pryščepaŭ vystupiŭ ź idejaj «Čyrvonaj Danii», pavodle jakoj raźvićcio małočnaj haspadarki ŭ BSSR było abvieščana pryjarytetam, a staŭka pry hetym rabiłasia na dobraachvotnuju vytvorčuju kaapieracyju: kožnaja siamja samastojna ŭtrymlivała karoŭ, chto pa adnoj, a chto i značna bolš, a voś pierapracoŭvali małako ŭ inšyja pradukty supolna, nabyŭšy razam dla pačatku sieparatar, a potym i inšuju techniku dy invientar. U sieryi «Sialanskaja biblijateka» vyjšła niamała knih, jakija musili dapamahčy zasvoić technałahičny i arhanizacyjny baki małočnaj kaapieracyi. Ale ŭ kancy 1920-ch arhaničnaja kaapieratyŭnaja praca była zhornutaja, a kiraŭnictva SSSR uziało kurs na prymusovuju kalektyvizacyju z poŭnym abahulvańniem vytvorčych resursaŭ, u tym liku žyvioły i pašy.

Pavialičyć

Jak mahła b raźvicca małočnaja halina ŭ Biełarusi, kali b arhaničnaja kaapieracyja nie źmianiłasia hvałtoŭnaj kalektyvizacyjaj, možna ŭbačyć na prykładzie Haradockaha rajona Viciebščyny. Da kanca 1927-ha tut mielisia 2 małočnyja tavarystvy, jakija abjadnoŭvali 306 sialan. U 1928-m było stvorana Sieliščanskaje małočnaje tavarystva, jakoje naličvała 347 čałaviek, mieła 3 zaliŭnyja punkty i masłazavod u vioscy Zarečča. A da kanca 1929-ha 7 małočnych tavarystvaŭ abjadnoŭvali 1 622 čałavieki, jakija vałodali 2 544 karovami i ŭ siarednim za sutki pierapracoŭvali 7 600 kh małaka.

Na zarobki da syravara

U mižvajennaj Polščy taki hvałt z ułasnaści niemahčyma było ŭjavić. Tut syravarstva — i pryvatnaje, i kaapieratyŭnaje — było prykmietnym elemientam ekanamičnaha łandšaftu. Janka Bryl u knizie «Zołak, ubačany zdalok» zhadvaŭ: «U inšy bok, na zachad, kudy ad nas nikoli nie jeździli, možna było pajechać ci navabrancam u vojska, ci — «za palityku» — u turmu, a kali ŭžo na zarabotki, dyk u majontak za syravara abo za parabka…»

Prodki mnohich emihrantaŭ z Zachodniaj Biełarusi byli syravarami. Svaju syravarniu, naprykład, trymała maci viadomaj hramadskaj dziajački biełaruskaj dyjaspary ŭ ZŠA Ireny Kalady-Śmirnoŭ z Padkasoŭja Navahradskaha rajona. Baćki vydatnaha polskaha historyka Alaksandra Hiejštara, prezidenta Polskaj akademii navuk, varyli syr u Płaskovičach za Kleckam. Prodki Marata Kłakockaha, redaktara amierykanskaj haziety «Biełarus», taksama mieli nievialikuju syravarniu la Vaŭkavyska. A ruch sialanskich małočnych kaapieratyvaŭ raźvivaŭsia bolš ustojliva, čym u BSSR. Chryścijanskija demakraty vydavali časopis «Samapomač», jaki pryščaplaŭ biełarusam ideały kaapieracyi (majučy na ŭvazie bolš, čym kaapieracyju čysta vytvorčuju dy zbytavuju, a ŭzajemadapamohu va ŭsim). Praŭda, vialikich pośpiechaŭ u hetaj spravie dasiahnuć nie ŭdałosia, nie ŭ apošniuju čarhu tamu, što dziaržaŭnyja ŭłady, razumiejučy i palityčnaje značeńnie kaapieracyi, usialak spryjali raźvićciu polskich kaapieratyvaŭ i pieraškadžali biełaruskim.

Uviekaviečyć prodkaŭ na syry

Na sučasnym biełaruskim rynku prysutničaje i maje vysokuju reputacyju polski syr Stary Olęder. Hety syr — šlachietny, ćviordy, z charakternym vodaram i smakam, z adčuvalnymi kryštalikami, jakija ŭtvarajucca padčas sama mieniej 8-miesiačnaha terminu daśpiavańnia. Vielmi pryvablivaje i mastackaje afarmleńnie, i historyja stvareńnia hatunku. Nazva ŭziataja nie «sa stoli»: syravar, jaki stvaryŭ hety hatunak, Źbihnieŭ Žurek, — niepasredny naščadak tych pierasialencaŭ ź Niderłandaŭ, jakija zdaŭna varyli syry typu edamier u starych «halanderskich» kałonijach Nojdarfie i Nojbravie, što ŭ sučasnym Bresckim rajonie, kala Damačava. Heta mienavita jahonyja prodki vyjaŭlenyja na etykietcy «Staroha alendra».

Pavialičyć

«Olędry», «halendry», «halandery» — tak u nas raniej nazyvali hałandskich i nižnieniamieckich kałanistaŭ. Ich kałonii, zasnavanyja jašče ŭ siaredzinie XVI stahodździa, praisnavali bolš za 400 hadoŭ, da Druhoj suśvietnaj vajny. Najbolš słavutyja «halendry» byli svajoj małočnaj haspadarkaj, jakuju pastajanna ŭdaskanalvali pavodle ŭzoraŭ, pryniatych na radzimie. Paśla apošniaj vajny ad kvitniejučych Nojdarfa i Nojbrava ničoha nie zastałosia. Jak i ad tych syroŭ, što niekali tam vyrablalisia. Ale, dziakuj Bohu, znajšoŭsia čałaviek, jaki adradziŭ byłuju słavu svaich prodkaŭ.

Pavialičyć

Markietołaham dy dyzajnieram, jakija raspracoŭvajuć vizualnaje afarmleńnie i kamiercyjnyja lehiendy biełaruskich małočnych praduktaŭ, jość na što abapiercisia. Hodnaja historyja našaj pryvatnaj i kapieratyŭnaj małočnaj haspadarki — heta taksama nacyjanalny kapitał, jakim treba ŭmieć karystacca.

I na dadatak — recept syru «Niabožčyk»

Paŭharca (2,8 litra) hustoj śviežaj śmiatany zlivajuć u novuju ščylna satkanuju survetku, zaviazvajuć jaje nad samaj śmiatanaj i adrazu kładuć u jamku, vykapanuju ŭ čornaj tłustaj hlebie. Nakryvajuć zhornutym udvaja pałatnom, kab ziamla nie nasypałasia ŭsiaredzinu. Zasypajuć jamku ziamloj, mocna jaje pryciskajuć i topčuć nahami, a źvierchu kidajuć kamieńnie… Praz dvaccać čatyry hadziny aściarožna dastajuć syr, kab nie złamać i nie zabrudzić ziamloj. («Litoŭskaja haspadynia», 1848 hod)

• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0